Het land mijner vaderen. Indrukken op eene reis door Egypte en Palestina

[p. 188]

III.
Berg opwaarts in Judea.

Van Ramleh leiden, gelijk reeds gezegd is, drie wegen naar Jerusalem: Een door de vlakte van Filistia en dan, Oostelijk, door de valleien van Sorek en Surar, voorbij Beth-Shemesh en Kirjath-Jearim, en door de vallei van Rephaim¹⁾; een andere, over Lydda, voorbij Modin en Beth-Horon, of, een Westelijken tak volgende, voorbij Mizpa; en nog een andere, den meest gebruikelijken weg, dien wij namen, door de vallei van Ajalon en de Wady-Ali. Onverschillig welken dier wegen men volgt, iedere voetstap daarop is van indrukwekkend, Bijbelsch-historisch belang.

Mijlpalen heeft men niet langs dezen weg, doch de, nu verlaten, vierkante wachthuisjes of barakken der soldaten, die het pad moesten veilig houden tegen roovers, en die op vrij geregelden afstand, van 3 kilometer, gelegen zijn, mogen als mijlpalen dienst doen om aan te geven, hoe ver men nog te reizen heeft tusschen de eene plaats en de andere, van Jaffa naar Jeruzalem.

Na een paar ‘wachttorens’, of ruim vijf kwartier tijdens, door een vruchtbare streek, voorbij enkele dorpen, doorgaans op een Tell (hoogte) gebouwd, kwamen wij in het N.-Westelijkst gedeelte van de Shephelah, tegenover Gezer (Tell-Jezer), rechts van den weg, aan den uitgang der vallei van Ajalon; en na nog een uur reizens zagen wij Amwas, het oude Emmaus.

Van Gezer, de ‘koninklijke stad’ der Kanaänieten; een natuurlijke vesting op een heuvel, beheerschende zoowel den toegang tot

1) Het is deze route, die gevolgd wordt door de spoorlijn van Jaffa naar Jerusalem.

[p. 189]

de vallei van Ajalon, naar het Oosten, als de vlakte naar de vallei van Sorek, ten Westen; - de stad, welks koning, Horam, door Josua gedood werd, en die, bij de verdeeling des lands, ‘mét haar voorsteden’, den Levieten van het geslacht-Kahath toegewezen werd, doch, waaruit Efraim ‘niet verdreef de Kanaänieten, die er bleven wonen’. (Richteren I:29); - de plaats ‘tot welke David de Filistijnen sloeg van Geba af,’ doch die ook hij niet schijnt vermeesterd te hebben, zoodat zij door de Kanaänieten bewoond bleef, totdat Farao, de schoonvader van Salomo, haar innam en verbrandde, waarna hij haar ten geschenke gaf aan zijn dochter, en Salomo de stad, wier inwoners gedood waren, herbouwde. (1 Kon. IX:16); - van Gezer, zoo bekend uit de Vrijheidsoorlogen der Maccabeën, en, als ‘Mont-Gisart’, de zetel van een Suffragaan bisschop, in de dagen der Kruistochten, van Gezer bestaan nog slechts ruïnen; en eeuwen lang was zelfs de plaats niet bekend, waar de groote, sterke stad gestaan had¹⁾. Het tegenwoordige Tell-Jezer, of Abu-Shusheh, is een onaanzienlijk dorpje. Doch het ligt voor de hand, dat hier, wanneer het Land weer bewoond zal worden door zijn Volk, Israel, andermaal een stad zal verrijzen, - een stad op een berg, wier Evangelie-licht niet verborgen kan zijn.

Amwas ligt een weinig ter linkerzijde (N.O.) van den weg, aan den afhang van een heuvel, en bestaat slechts uit weinige kleihutten, te midden van ruïnen. Onaanzienlijk als het gehucht is, heeft de plaats toch een grooten naam in de geschiedenis. Het was hier, dat Judas Maccabeüs, ruim 2000 jaar geleden (165 a. A.D.), het

1) De ontdekking dankt men aan de onderzoekingen van Clermont-Ganneau, in 1872, in verband met den arbeid van de ‘Palestine Exploration Fund.’ Na reeds aangetoond te hebben, dat ‘Tell el Jezer’ identisch was met ‘Gezer’, vond hij een steen, bijna twee meter hoog, in den grond geplaatst, aan de Oostzijde der plaats, met een inscriptie in het Grieksch, en de woorden תהמ + גזר in het Hebreeuwsch, - door hem vertaald als Alkio (de naam van het hoofd der plaats) en Thahama Gezer, ‘Limietscheiding van Gezer,’ wat, volgens Ganneau, juist zou overeenkomen met de, in Num. XXXV, aangegeven limieten der Levitische steden. Over de archaïlogische waarde van dezen steen, met (zeldzaam) bi-lateral opschrift, is onder Palestinalogen nog al verschil van gevoelen; doch de identiteit van Gezer met Tell-Jezer wordt algemeen aangenomen.
Negen van de bekende Tell-Amarna Brieven (nrs. 122, 134, 138, 147) zijn van Gezer uit geschreven aan den toenmaligen Farao van Egypte, die in Gezer, aan Egypte schatplichtig, een bezetting had.

[p. 190]

leger versloeg van Gorgias, dat zich zóó zeker achtte van de overwinning, dat het gevolgd werd door een aantal slavenhandelaars, die de overwonnen Joden zouden opkoopen voor de slavenmarkt (1 Macc. III:38, 34). Na den heldendood van Judas, werd Amwas, door de Syriërs, versterkt tegen de Joden; en onder de heerschappij der Romeinen was de stad een militaire hoofdplaats, tot zij, op last van Varus, verbrand werd. Weer opgebouwd door Julius Africanus, in het begin der 3^e eeuw, verkreeg de stad den naam van Nicopolis. Amwas is eenzelvig met Emmaus; en gedurende 12 of 13 eeuwen werd deze plaats gehouden voor dát Emmaus, waar de Heiland zich geopenbaard heeft aan Kléopas en een anderen discipel, op den dag Zijner opstanding.

Ruim een halve wachttoren verder, ligt, op een heuvel, van waar men een ruim uitzicht heeft op de omliggende streek, Latrun, het ‘Castellum-Emmaus’ der Kruisvaarders, waar zij voor de laatste maal, op hun eersten tocht naar Jeruzalem, gekampeerd zijn geweest, en dat zij verwarden met Nicopolis (Amwas) en daarom Emmaus noemden¹⁾. Men heeft ook gemeend, dat hier Modin gelegen heeft. De overblijfselen van een oud fort of kasteel, op den heuvel, doen niet aan de Maccabeën denken maar aan de Kruisvaarders.

Weer een uur rijdens, over heuvelachtig land, bracht ons aan de

1) Benj. van Tudela noemt de plaats ‘Toron de los Caballeros, hetwelk is Shunem’, (?) waar toen (1163) ‘300 Joden’ woonden. De legende, dat hier de boetvaardige Kruiseling gewoond heeft, waarom de plaats Latron, (boni latronis) zou heeten, is nauwelijks meldenswaard.
Een oud Engelsch rijm luidt:

‘And the Castell of Emus also,
In the wiche a Chirche doth stande
Where the ij Disciplez were walkand
And metton wit Jhesu after his rising,
And knew him by the brede breaking
Also in that same place,
Is the grave of Cleofas;
Which was oan of the too
And Sent Luke that other also.’

Zie ‘The Rhyming Traveller,’ in Purchas, aangehaald in Kitto's ‘Pictorial Bible’. Blijkbaar wordt hier Emmaus geplaatst te Castellum.

[p. 191]

Bîr Eyyob, de put van Job, en een weinig later, kwamen wij aan de Bab el wady Aly, de ‘Poort van de vallei-Aly’, die toegang verleent tot de bergen-muur van Jerusalem.

Van den ingang der kloof gaat het bergopwaarts, tot op een hoogte van ruim 2000 voet. Doch, gelukkig, niet in één klim. Veeleer is de weg gelijk aan een wenteltrap naar het plat van een huis, vier verdiepingen hoog, met een rustplaats bij elke verdieping, in den vorm van een plateau. De kloof is soms zoo nauw, dat de bergen, aan de beide zijden, elkander schijnen te naken, en dan weer wijder; dicht begroeid met struikgewas en geboomte, óf kaal en rotsig, alsof hier nooit iets groeien kan; beurtelings, liefelijk, als een park of buitenplaats, en woest, als een steenwoestijn. Dat hier nog veel wild gedierte huist, laat zich denken, en hoe onveilig een kleine bende welgewapende roovers dezen weg maken kan, ligt voor de hand. Moeilijk is dit pad, doch minst van al vervelend, en als men het eerste hooge punt bereikt heeft, staat men onwillekeurig stil, om een langen blik te slaan op het panorama, dat voor het oog ligt uitgebreid, en waaraan zooveel Bijbelsch-historische herinneringen zijn verbonden.

Schouwende naar het Westen, ziet men duidelijk de Groote Zee; en aan haar strand een groot deel der vlakte van Filistia, met Joppe, Ludd en Ramleh; en naar het Oosten, het Zuidelijk deel der vlakte van Saron, begrensd door de Noordelijke heuvels der Shephelah, met Gimzo, Modin en Gezer. Aan onze voeten breidt zich de vallei van Ajalon uit; en dáár, waar die heuvelen bergen worden, ligt Beth-Horon, zoo het hooge als het lage. En dáár, Z.-Oostelijk van Beth-Horon, 2500 voet hoog op dit gebergte van Judea, daar ligt Gibeon. Gewis; het zijn niet alleen bergen en heuvelen, een vallei en de vlakte, met dorpen en kleihutten, die men hier aanschouwt.... Maar het is vooral Josua X, dat voor het oog ligt uitgespreid.

Tegen Gibeon waren verzameld, de koningen van Jerusalem en van Hebron, van Jarmuth en van Lachis en van Eglon. Geen wonder; want Gibeon, die sterke stad, door haar ligging en macht den toegang, uit het Noord-Westen, tot Jerusalem en het omliggende land beheerschende, had zich aan Josua onderworpen, die daardoor meester werd van de bergpassen van Judea, tot Westelijk en Noordelijk Palestina. Reeds zelfbehoud, dwingt die koningen om Gibeon

[p. 192]

te bezetten, en zoo Josua vóór te zijn, behalve dan, dat zij, door Gibeon te straffen, willen beletten, dat andere sterke steden, even zoo, met Israel vrede maken. Door Gibeon ter hulp geroepen, maakt Josua zich van Gilgal op, hij en al het krijgsvolk, alle strijdbare helden; hij overvalt het leger der vijf koningen, in den morgenstond, voor de muren van Gibeon, en slaat den vijand met een grooten slag. Aangegrepen door de Kinderen Israels, in de zijde en van achteren, blijft den Heidenen niets over dan de vlucht. Doch waarheen? Van achteren en aan de zijden zijn zij besloten, in het gebergte en door Israel. Slechts één weg is open: voorbij Beth-Horon; door de vallei van Ajalon; naar de vlakte van Filistia. Ziet hoe zij vluchten, door Israel achtervolgd... Nu zijn zij genaderd tot Beth-Horon; straks zullen zij in de vallei zijn, die, naar het N.-Westen, altijd wijder wordt, - dus altijd meer kans biedt aan de vluchtenden.... Doch neen! dat leger is gedoemd; de Heere strijdt voor Israel.... Een storm verheft zich; het wordt onnatuurlijk koud; groote hagelsteenen worden op de vluchtenden geworpen van den hemel; en er sterven meer van den hagel, dan door de wapenen van Israel.... In wilde, woeste vaart zetten de nog overgeblevenen de vlucht voort; voorbij Gezer; straks zich Westwaarts wendende naar de vlakte; en altijd achtervolgd door het zegevierend Israel.

Men kan zich voorstellen hoe die vluchtende Heidenen nu telkens het oog keeren naar het Westen; - of de zon nog niet onderging? ‘Als het slechts donker werd; dán zou ontkomen nog mogelijk zijn.’ Doch; het werd niet donker; de zon haastte zich niet om onder te gaan; het bleef dag.... Want ziet! Toen zij dáár, bij die kromming der vallei; aan deze zijde van Beth-Horon; zich haastten in hun vlucht, en Josua, met reden vreesde, dat zij zouden ontkomen in de vlakte, toen had deze held Gods tot den Heere geroepen, in Zijn Naam en kracht sprekende: ‘Zon, sta stil te Gibeon, en gij maan, in het dal van Ajalon!’ En ‘de zon stond stil en de maan bleef staan’, totdat het volk zich aan zijn vijanden gewroken had¹⁾.

1) ‘Zon sta stil te Gibeon, en gij maan in het dal van Ajalon.’ Moeten deze woorden naar de letter verstaan worden? Of zijn zij een dichterlijke voorstelling van bijzondere hulpe, door den Heere aan Josua en Israel in dezen krijg verleend?
Wat bestrijders der Schrift dienaangaande, o.a. op grond der wetten van de natuur, beweren, kan buiten bespreking blijven. Voor ieder, die gelooft, dat de Heere God is, bestaat er geen enkel argument, dat aangewend kan worden ten bewijze, dat ‘de zon niet kon stilstaan, zonder dat ons geheele zonnestelsel tot een chaos zou zijn geworden.’ Volgens de bekende ‘wetten der natuur’ moge dit vast staan. Maar nog meer staat vast, dat de Souvereine Wetgever macht heeft over Zijn eigen natuurwetten, en dat, als het Hem goeddunkt, die wetten opgeheven worden, ja zelfs in geheel tegenovergestelde richting werken, zonder dat in den gewonen gang der natuur iets verstoord wordt. Of de Heere is God, en dus alléén machthebber over Zijn schepping, óf er bestaat geen God. Een derde is er niet.
Edoch: Heeft Josua werkelijk de bedoelde woorden gesproken? En indien zoo, heeft hij letterlijk bedoeld, dat zon en maan aan haar plaats zouden blijven, waar zij gezien werden toen hij sprak, totdat Israel de overwinning zou behaald hebben?
Niet weinige, geloovige, Schriftverklaarders zijn van oordeel, dat de aanteekening in Josua X:13: ‘Is dit niet geschreven in het Boek-Hajashar,’ duidelijk aangeeft, dat het niet de historieschrijver is, die hier spreekt, maar een dichter, en dat de woorden dus niet historisch moeten verstaan worden, maar dichterlijk.
In vereeniging met vele anderen, deelen wij dit ‘dichterlijk’ gevoelen niet; de dag moet, op welke wijze dan ook, wonderbaarlijk verlengd zijn geworden. Dit is reeds duidelijk, als men nagaat, welken afstand Josua's leger, in één dag, zal afgelegd hebben, en wat verder op dien dag is geschied.
Van Gilgal, waar Israel gelegerd was, naar Gibeon, ten N.W. van Jerusalem, is ongeveer 30 Eng. mijlen (ruim 48 kilometers); dat is, den moeilijken weg door de vallei van Achor, en op naar het, 3000 voet hooge, gebergte, in aanmerking nemende, minstens 8 uren gaans. Den ganschen nacht van Gilgal doortrekkende, kunnen Josua en het leger Gibeon kort na zonsopgang bereikt hebben. Daarop vond de slag plaats, waarmede toch eenige uren moeten gemoeid zijn geweest; waarna Israel den vluchtenden vijand achtervolgde tot Makkedah, minstens 30 mijlen van Gibeon gelegen; dus andermaal 8 uren gaans, of zeg, in de hitte der vervolging, 7 uren. Hoevele uren de strijd geduurd heeft in de vlakte nabij Makkedah, staat niet opgeteekend, doch minder dan 3 uren zal dit kwalijk geweest zijn. Ten slotte werd het oordeel uitgesproken over de vijf koningen en daarna aan hen voltrokken; alles ‘vóór de zon onderging.’ Niet minder dan 20 uren moet die dag, van zonsopgang tot haar nedergang, dus geduurd hebben, zal er alles in hebben kunnen geschieden, wat vermeld staat. Voor wat op dien éénen dag geschied is, naar de duidelijke aanwijzing in Josua X, moet die dag wonderdadig verlengd zijn geweest. Dat wordt ook aangegeven; en dáárop komt het aan.
Over de wijze, waarop het wonder geschiedde, is men het nîet eens, en de betrachting daarvan, op de plaats zelve, geeft niet veel meer licht in deze, dan elders verkregen wordt. De vraag is: Waar bevond zich Josua toen hij zeide: ‘Zon sta stil te Gibeon’? Toch zeker niet, in den morgen, nabij Gibeon; want toen had hij nog den ganschen dag vóór zich. Voorbij Beth-Horon, waar de vallei van Ajalon zich naar het Zuid-Westen verwijdt? Of daalde de zon ter Westerkimme, (dus niet boven Gideon)? Maar hoe dan met den stand der maan? Dat de zon dalende was, misschien nabij haar ondergang, toen Josua zijn machtig geloofswoord sprak, en dat de dag verlengd werd door wonderdadige verlenging der refractie, - uren lang (in plaats van, als gewoonlijk, een korten tijd); ja zóó lang, tot het zonnelicht weer scheen over de bergen van Judea, en zoo de tweede dag met den eersten samenvloeide zonder duisternis des nachts (ongeveer gelijk, des zomers, in het hooge Noorden), is het meest aannemelijk. In ieder geval geschiedde er een wonder, als nog niet te voren, op ‘de stem eens mans.’ En daar, naar uit de Schrift blijkt, de Heere, in teekenen en wonderen, geen grootere afwijking van Zijn natuurwetten laat plaats vinden, dan noodig is tot Zijn doel, is het aanneembaar, dat zulks ook in deze geschied is. Wonderdadige refractie, en niet stilstand van het gansche zonnestelsel. Aan al de eischen van het ontzachlijke wonder, naar het verhaal der Schrift, wordt daarbij voldaan.

[p. 193]

Tot Azéka en Makkedah toe vallen de hagelsteenen op hen en Israel achtervolgt hen; geslagen worden zij; Makkedah wordt door Israel genomen; en de spelonk van Makkedah, waarin de vijf

[p. 194]

koningen een schuilplaats zochten, wordt hun verzekerde gevangeniscel, waaruit zij niet komen, dan om vernederd, gedood, aan een hout gehangen, en daarna in de spelonk geworpen te worden. Eerst toen ging dien dag de zon onder.

Onmogelijk is het, langs deze wegen, door deze streek, te reizen zonder de hand op den mond te leggen, wegens 's Heeren groote daden, en Hem te aanbidden, Die zóó het gebed eens mans verhoorde; Die zóó streed voor Zijn volk; en Die dezelfde is en blijft, - machtig en getrouw ter verlossing en uitredding van allen, die Hem geloovig aanroepen, in de ure van benauwdheid!

De reis voortzettende, meestal stijgende, nu en dan een weinig dalende, bereikten wij Kuryet el Enab, de ‘Druivenstad’, zeer schilderachtig gelegen in een holte, te midden van olijfplantingen, boomgaarden en vruchtbare velden, van water rijk voorzien. De plaats is ook bekend als Abu-Ghosh, naar een roover-Shech, die, een halve eeuw geleden, met zijn familie, wel een 60 of 70 weerbare mannen sterk, hier zijn woonplaats had, - levende voornamelijk van de berooving der reizigers en karavanen, die langs dezen weg trokken, en hem geen brandschatting betaald hadden. Hier is de ruïne eener Christenkerk, waarschijnlijk uit den tijd der Kruistochten, aan ‘Sint’-Jeremiah (den profeet) gewijd, in de meening, dat hier Anatoth zal gelegen hebben, waar Jeremia geboren werd. De plaats is ook gehouden voor Kirjath-Jearim¹⁾, en, daar deze stad vereen-

1) Volgens Robinson. Latere onderzoekingen hebben de juiste plaats van Kinath Jearim bewezen, bijna 6 mijlen ten Z.W. van hier.

[p. 195]

zelvigd is met Emmaus, dus voor het vlek, waar de Heere zich aan Kleopas en den anderen discipel zal geopenbaard hebben. Ongeveer drie mijlen ten N.-O. van hier ligt el Kúbeibeh, dat óók voor Emmaus gehouden is of wordt. Nabij Abu-Gosh treft men de eerste wijngaarden in het gebergte van Juda, en de overvloed van druiven, in oude tijden hier voortgebracht, zal aan de stad haar naam ‘Druivenstad’ gegeven hebben.

Van Kuryet el Enab daalt de weg, doch om straks weer steil te worden. En zoo gaat het, klimmende, dalende, en kronkelende naar Kustal, op den top van een heuvel gelegen, en van daar in de vallei van Kulonieh. Rechts van den weg, ziet men Ain Karin, een schoon gelegen dorp, waar, volgens een traditie (die op geen anderen grond berust, dan dat de plaats in het gebergte van Juda gelegen is) Johannes de Dooper geboren zal zijn. Ain Karin moet grootendeels door Christenen bewoond zijn.

Onzen kronkelenden weg vervolgende, kwamen wij, eindelijk, om half vier in den middag, in het dorp Kulonieh, aan den afhang van een bergrug, van heuvelen omringd, rustig gelegen, en van een hotel voorzien, waar men goed kan uitrusten. Schoon het hier aan vruchtdragend geboomte niet ontbreekt, waaronder vijgeboomen, zóó groot en hoog als ik ze in Zuid-Afrika nimmer zag, en op welks takken meer dan een Zacheus zou kunnen zitten, zijn de omringende heuvelen kaal; doch blijkbaar, onder behoorlijke bearbeiding, vruchtbaar voor gezaaide. De huizen in het dorp zijn, met enkele uitzonderingen, onaanzienlijk, en de inwoners haveloos en vuil. Kulonieh is het laatste ‘Emmaus’ op den weg tusschen Ramleh en Jerusalem, en heeft er het minste aanspraak op, slechts 34, in plaats van 60, stadiën van de stad gelegen zijnde. Pelgrims moeten wel een zeer sterke verbeeldingskracht hebben om hier geroerd te zijn, bij de gedachte, dat zij zich waarlijk op de plaats bevinden, waar de Heiland zich aan de Emmausgangers heeft geopenbaard!

Dan eer te Amwas.¹⁾

1) In aanmerking nemende, dat Amwas 160 stadiën van Jeruzalem verwijderd ligt, en Emmaus, volgens Luk. XXIV:13, slechts 60, zoo zou men reeds dáárom moeten oordeelen, dat dáár het Emmaus der Schrift niet kan gelegen hebben. Want toegegeven, dat ‘zestig’, bij Lukas t.a.p. gelezen zou moeten worden ‘honderd zestig’ (῾ἐϰατον in plaats van ἑξήϰοντα, gelijk sommige handschr. o.m. de Cod. Syn. hebben), dan blijft de vraag, hoe de beide discipelen, nadat de Heere zich aan hen geopenbaard had, dien zelfden avond naar Jerusalem hebben kunnen terugkeeren, en, dáár gekomen, de tien Apostelen nog bij elkander hebben aangetroffen?
Het was toch reeds ‘bij den avond en de dag was gedaald’, toen de Heiland met hen in de herberg inkeerde; en het zal minstens één uur later geworden zijn eer de maaltijd gereed was, aan welke Hij (naar Joodsch gebruik, tot op dezen dag onderhouden) ‘het brood nam, het zegende, en brak, en hun gaf,’ waarna ‘hun oogen geopend werden’, zoodat zij Hem ‘kenden’. Hoe zij zich nu mogen gehaast hebben, en welke voetpaden, over het gebergte, zij gekozen zullen hebben, in korter tijd dan vijf uren zouden zij niet van Amwas naar Jeruzalem kunnen gegaan zijn, - zoodat, indien zij om 7 uur des avonds vertrokken waren, zij niet vóór middernacht in Jeruzalem hadden kunnen zijn....
Dit is zeker een bezwaar. Maar daartegenover staat, dat Eusebius en Hieronymus, die, in de 4e eeuw, in het land zelf woonden en schreven, blijkbaar geen ander ‘Emmaus’ kenden, dan Amwas (Nicopolis), en dat tot in de 13e eeuw dit gevoelen gedeeld werd. Dat Lukas spreekt van Emmaus als een ‘vlek’, terwijl Nicopolis een ommuurde stad was, is geen bezwaar, daar de plaats toen reeds lang, door Varus, ontmanteld was.
Door Josephus (Oorlogen VII:6, 6) wordt van een Emmaus gesproken, ‘60 stadiën van Jeruzalem’, waar 800 man van het ontslagen leger woning kregen en een ‘Colonie’ vormden. Doch noch in de Schrift, noch door Josephus wordt aangegeven in welke richting, van Jeruzalem af, dat ‘Emmaus’ zal gelegen hebben. Eerst in den lateren tijd heeft men, afgaande op den naam ‘Colonia’, Kulonyeh met ‘Emmaus’ vereenzelvigd, - waartegen reeds pleit, dat Kulonyeh slechts 34 stadiën van Jerusalem gelegen is.
Hoe dit zij: Met zekerheid kan de plaats van het Emmaus der Schrift thans niet worden aangewezen. Doch met Thomson mag men aannemen, dat ‘als Emmaus niet te Amwas is, dan is de rechte plaats nog niet ontdekt.’

[p. 196]

Oostelijk van het dorp Kulonyeh, in het diepst der kloof, vliet een beek, die in den regentijd een snelstroomende rivier wordt, doch nu slechts weinig water had. Een goede steenen brug verbindt haar beide oevers, en aan de overzijde is een kleine, groene vlakte, waar David Goliath verslagen heeft met ‘één zijner vijf gladde steenen’, hier, uit de beek genomen. Zoo luidt de legende, en de dragoman wijst getrouw de, tegenover elkander, liggende bergen ‘waar Israel en de Filistijnen gestaan’ hebben. Maar.... Volgens 1 Samuel XVII, waren de Filistijnen verzameld te Socho, dat in Juda is, en legerden zij zich tusschen Socho en Azéka, dat is minstens 14 mijlen ten Zuid-Westen van hier, aan de vallei van Elah (Wady es Sunt), door welke zij, nadat Goliath verslagen was, vluchtende, nagejaagd werden door Israel tot aan Gath en Ekron. Dat tal van enthusiastische reizigers een ‘gladden steen’ uit deze

[p. 197]

‘beek van David’ meênemen kan geen kwaad, want daar blijven nog genoeg steenen over.

Van hier naar de Stad is het nog ongeveer 1½ uur reizens. Een steile hoogte uit; nu weer dalende dan stijgende; voorbij rotsige kloven, tot een, 3000 voet hoog, tafelland bereikt wordt, waarna de weg, langzaam glooiend, ietwat daalt. Veel gesproken werd er niet meer... Nog een kleine hoogte over, en nog een... Eindelijk, eindelijk; dáár vlak voor ons... JERUSALEM.

God mijner Vaderen! Ik dank u, dat ook mijn oogen Jerusalem mogen aanschouwen!