Het land mijner vaderen. Indrukken op eene reis door Egypte en Palestina

[p. 106]

IV.
Ghizeh.

Ghizeh¹⁾ is een klein, vervallen dorp aan de linkerzijde van de Nijl, tegenover Oud-Cairo gelegen, en heeft, als dorp, niets aantrekkelijks. Toch trekken, jaarlijks, velen daarheen; niet juist om die plaats te zien, maar om haar wereldwonderen: het Museum, de Pyramiden; de Sphinx.

Van het ‘Khedivial-hotel’, te Cairo naar Ghizeh is ruim 1 ¼ uur rijdens; langs de Ezbekiyeh, voorbij het Postkantoor, door de Sharia el-Kubri, en over de Kasr el-Nil, de groote ijzeren brug over de Nijl.

Schoon het nog zeer vroeg in den morgen moge wezen, zijn de straten, vooral in de buurt van de Muski, toch reeds vol leven en beweging; en naar mate men de brug nadert, neemt de drukte toe. En op de Nijlbrug zelf! Welk een stroom van menschen en beesten, zich in beide richtingen voortspoedende! Wagens en karren; rijtuigen van allerlei maaksel, die schijnen, niet anders te kunnen bedoelen, dan elkander in de wielen te rijden; kameelen, met alles beladen, wat op een kameel gepakt kan worden, en inzonderheid met balen katoen, groote korven met breekbare waar, of lange planken, schuins-dwars op hun rug vastgesjord, alsof zij speciale opdracht hebben, ongelukken te veroorzaken; ezels, schier verdwijnende onder hun last, zoodat zij op zakken of manden gelijken, met ezelkoppen en pooten; voetgangers en ruiters,

1) Over de juiste spelling van den naam der plaats zijn de Egyptologen het onder elkander zóó oneens, dat aan niet-Egyptologen de keus gelaten wordt tusschen: Ghizeh, Gîza, Gizeh, Gyzeh, Gheezeh, Jeezeh, Jizeh. Djiza, Dsjise, Dschish, Dziresh, enz.

[p. 107]

in grooten getale en bonte kleeding, vindt men hier. Het is de Muski over het water, de London-Bridge ver-Oosterd, die de 1200 voet lange brug, waardoor Cairo met het eilandje Bulak verbonden is, vertoont; en dat vooral tegen den tijd, dat de overtocht gestremd zal zijn, als de brug geopend moet wezen om vaartuigen, vooral van en naar de haven van Bulak, door te laten. Een korte brug verbindt Bulak, aan de andere zijde, met den linkeroever van de Nijl, en daar gekomen, schijnt ons de drukte en verwarring slechts toegenomen.

En geen wonder, want hier is de groote markt van Kasr el-Nil, waar honderden drijvers en voerlieden, met hun lastdieren, zijn om goederen af te laden of te vervoeren. Den traditioneelen ‘statigen’ Oosterling moet men hier niet zoeken, want Arabieren en Copten, Fellahin en Negers, met Syriërs en anderen, woelen en schreeuwen hier door elkander, alsof er het leven van afhangt. De kameel komt hier ook in zijn ware gedaante uit. Is hij, door dichters, beschreven als ‘geduldig, knielend om zijn last te ontvangen,’ hier kan men opmerken hoe spijtig, knorrig, bijtend, grommig, weerbarstig, eigenwillig, stijfhoofdig het ‘schip der woestijn’ zijn kan, en gewoonlijk is; hoe hij zijn tanden laat zien, en gebruikt, als men hem even te na komt; en hoe hij er schik in schijnt te hebben om, als hij zich uit zijn, gedwongen, knielende houding opricht, eerst op zijn lange achterpooten en dan op de voorbeenen, indien mogelijk zijn last of zijn ruiter af te werpen, wat hem echter met een inlandschen berijder zelden, zoo ooit, gelukt. Ja; als de kameel eenmaal op gang is, dan loopt hij door, hoe zwaar beladen ook; maar het is als een fatalist, zich onderwerpende aan het noodlot, en zich om niemand bekommerende. Ter zijner verontschuldiging moet hier echter bijgevoegd worden, dat deze lastdragers feitelijk slavenkameelen zijn, dikwijls tot het uiterste overladen, slecht gevoed, en veel geslagen. Een vrije, woestijn-kameel zal anders zijn.

Op de markt van Kasr el-Nil is allerlei te koop, en vooral vruchten, groenten, toebereide eetwaren en andere dingen ten gerieve der bezoekers en voerlieden. Sommige venters hebben een zeil, aan een paar stokken, over hun tafeltje gespannen; doch den meesten schijnt zon, noch stof, noch wind of zand te deren. Wie nader kennis wil maken met Oostersch leven op straat, vindt er hier ruimschoots gelegenheid toe.

[p. 108]

markt van kasr el-nil.

[p. 109]

Ruim een kwartier uur verder rijdens, langs den linkeroever van de Nijl, bereikt men het eerste der Ghizeh-wonderen:

Het Museum.

Deze geheel eenige Stichting dankt haar inrichting aan den, even bekwamen als enthusiastischen, Egyptoloog Mariette, in 1881 overleden, en diens, hem waardigen, opvolger Maspero. Tot 1889, was het ‘Nationaal Museum’ te Bulak, maar werd toen overgebracht naar dit voormalige Harem-paleis van den Khedive Ismaël, waaraan deze meer dan 10 millioen gulden, afgeperst geld, moet ten koste gelegd hebben. Om alles, in de 90 kamers van het Museum, met de noodige aandacht te beschouwen, zijn dagen noodig; doch reeds het te doorwandelen, van kamer tot kamer, loont overvloedig de moeite.

Hier toch, zijn de meest kostbare schatten van Egyptische oudheden, meestal door opgravingen aan het licht gekomen, te zamen gebracht; monumenten, standbeelden, tomben, mummies, muurschilderingen, portretten, papyrus-rollen, inscripties, medaillons, steles, vazen, goud- en zilverwerk, wapens, huisraad, afgoden, ja van alles, wat op het maatschappelijk, verstandelijk, politiek, huiselijk, Godsdienstig leven der Egyptenaren, en vooral van hun koningen, hun priesters, hun aanzienlijken betrekking heeft, en een tijdperk omvattende, volgens sommigen, van meer dan 60 eeuwen en toch zeker van 4000 jaren; - alles, zooveel mogelijk in chronologische orde gerangschikt, als een open boek der geschiedenis van Oud-Egypte, waarin zelfs ‘wie loopt, lezen kan.’

Verbaasd moet men staan over den kunstzin en vaardigheid in bewerking der oude Egyptenaren, gelijk zulks bijzonder aanschouwelijk blijkt in hun oudste beeldhouwwerk, geschilderde portretten, weefsels enz. Een houten beeld bijv., te Sakkarah opgegraven, en zeker wel 4000 jaren oud, schijnt zoo aanstonds verder te zullen gaan; reusachtige standbeelden van graniet, bijna onberispelijk geproportioneerd, schijnen te zullen spreken; muurschilderingen zijn allerfijnst afgewerkt enz. ‘Tot hoe vroeger tijdperk men teruggaat’ is gezegd, ‘zoo volmaakter het kunstwerk in Egypte is. Men klimt

[p. 110]

in latere eeuwen niet op in de kunst, maar gaat terug. En in het verst verwijderde tijdstip staat de kunst het hoogst.’ Geen toeneming dus in Kunsten en Wetenschap maar verachtering, gelijk wel door alle Egyptologen wordt toegestemd. Schoon dan met deze toevoeging, die wij niet deelen: ‘Als de kunst in Egypte vóór 6000 jaar reeds op zoo hoogen trap stond, en het eeuwen neemt om tot zulk een hoogte te geraken, hoe veel langer dan vóór 6000 jaar moet de kunst in Egypte gebloeid hebben, dat het volk toen zulke werken kon voortbrengen.’ Neen; ook die kunstgewrochten, in het Museum van Ghizeh, getuigende van hooge beschaving en ontwikkeling in de eerste eeuwen na den Zondvloed, kunnen niet logenstraffen, wat de Schrift ons aangaande het bestaan van het menschdom leert.

‘sheik el-beled’.
(Houten beeld, wel 4000 jaren oud.)

Doch meest belangrijk, ten minste voor velen, zijn de koninklijke mummies, gevonden te Der el-Bahari, nabij de ruïnen van Thebe, in 1881.

Gelijk vermeld wordt in authentieke papyrus-rollen, werd Rameses II, de ‘Farao der verdrukking’, die 64 jaar regeerde, met groote pracht begraven in Biban el-Mulouk, de ‘Vallei der Graven van de Koningen’, nabij Thebe, met een paleis tot graftombe, omtrent 1700 jaren vóór A.D. Een paar honderd jaren later, werd het graf des konings door dieven opengebroken en werd zoowel zijn

[p. 111]

mummie als die van andere koninklijke personen geroofd en meer dan 3000 jaren lang is het geheim gebleven, waarheen zij vervoerd waren geworden. Doch, eindelijk, moesten die dooden, op providentieele wijze, te voorschijn komen. Omstreeks 1881 werden er, in en nabij Cairo, een groot aantal voorwerpen van hooge oudheid en onmiskenbaar echt, in den handel gebracht, die, gelijk Maspero opmerkte, uit graven afkomstig waren, waarschijnlijk in de nabijheid van Luxor en Thebe. Daartoe gevolmachtigd door de Regeering, stelde Maspero een geheim onderzoek in; en niet dan na maanden lange pogingen kreeg hij, eindelijk, den Arabier in handen, die, met zijn drie broeders, de plaats ontdekt had, waar de mummies, die zij beroofden, begraven waren. Het was bij den tempel van Deir el-Bahari, in een grafkelder, diep in het gebergte uitgehouwen; hier werden ongeveer 30 à 40 mummies gevonden, die straks met spoed naar het Museum werden overgebracht, en daar, zorgvuldigst van hun bekleedsels ontdaan, nu ten toon gesteld zijn¹⁾.

Maar welke mummies! Daar is Seti I, de vader der Prinses (Thermutis?), die Mozes opvoedde; hier is Rameses II, de Sesostris der Grieken, de Farao, die Israel verdrukte tot het uiterste; daar is Rameses III, en Thotmes III, de bouwheer veler obelisken. Ginds is ook de mummie van Sekenen Ra, die sneuvelde in den krijg tegen de Hyksos-dynastie; van Pinotem en anderen, zoo koningen als vorstinnen en priesters. De mummies zijn kenbaar aan hun opschriften, bij het balsemen aangebracht, of op de tomben en papyrus-rollen geschreven, zoodat er geen redelijke twijfel bestaat of zij zijn de gebalsemde lijken der genoemde personen. En het balsemen is zóó kunstig geschied, dat de gelaatstrekken, na zooveel eeuwen, nog onveranderd zijn gebleven. Men kan dus in dit Museum hetzelfde gelaat aanschouwen, dat Mozes dag aan dag gezien zal hebben in het koninklijk paleis; én dat van den ver-

1) Wilson, in zijn schoon werk ‘In Scripture Lands’, geeft een levendige beschrijving van het ‘vinden der Farao's,’ gelijk hem dit door Emil Brugsch, den Curator van het Museum te Bulak, die, door een Arabier geleid, het eerst bij het verborgen Mausoleum kwam, in den grafkelder zelf werd medegedeeld. Na neergedaald te zijn, in een schacht, ter diepte van bijna 40 voet, vond Brugsch een gang van ongeveer 24 voet, even als de schacht in het gebergte uitgegraven, en zoo kwam hij eindelijk in den grafkelder, 13 × 23 voet groot en 6 voet hoog, waar de mummies geplaatst waren. De photographieën, door Wilson genomen, van Biban el-Mulouk, van den mond der schacht en van de vlakte van Thebe, zijn bijzonder schoon.

[p. 112]

drukker Rameses, voor wiens fronsen tienduizenden beefden, doch die thans, ten aanschouwe van wie wil, uit zijn kunstig verborgen graf, te voorschijn moest komen. De koning van Egypte is maar een ‘gedruisch.’ (Jer. 46:17); de Heere regeert. Zoo deze mummies iets verkondigen, dan is het dit woord.

Opmerkelijk is het, dat de mummie van Menephtah, de ‘Farao der verharding’, van wien Israel uittoog, niet bij die van zijn geslacht te Deir el-Bahari gevonden is, schoon wel zijn lijkkist. Naar vermoed wordt, zullen er nog vele, nu verborgen, grafkelders van koningen en priesters, in de rotsachtige omgeving van Thebe zijn, die met ter tijd wel ontdekt zullen worden. Zulke ontdekkingen zijn vooral belangrijk om de geschriften en inscripties, die daardoor aan het licht komen, en mede moeten dienen om de autoriteit der geschiedenissen, in het Oude Testament opgeteekend, te bevestigen, in het bijzonder tegenover bestrijders der Schrift.¹⁾ Zoo worde ook eenmaal het verschil in de tijdrekening des Bijbels en der Egyptische geschriften en monumenten opgelost.

1) Naar bericht werd is, in Maart 1898, door den Directeur-Generaal van Oudheden in Egypte, Loret, te Thebe, de tombe ontdekt en geopend van Amenophis II, waarin diens mummie, benevens die van Thotmes IV, Amenophis III (18e dyn.), van Sekneth (19e dyn.), en van Rameses IV, VI en VIII (20ste dyn.) in ongeschonden staat gevonden zijn; en waarschijnlijk is de mummie van Amenophes VI, de eerste koninklijke mummie, die ontdekt is in den grafkelder, waarin die oorspronkelijk is bijgezet. Volgens besluit der Egyptische regeering, zullen deze mummies niet in een museum geplaatst worden, maar, wel verzekerd, blijven in den grafkelder, 26 voet beneden de oppervlakte, waar men ze zal kunnen bezien.
In de voorkamer van den grafkelder werd het lichaam van een man gevonden, prachtig gekleed, aan een boot vastgebonden, en, blijkbaar gewelddadig ter dood gebracht, en in een andere kamer de lichamen van een man, een vrouw en een kind. Dit wordt in verband gebracht met de quaestie of er, al dan niet, bij den dood eens Konings in Egypte, menschenlevens ten offer gebracht werden.

De Pyramiden.

Een goede, boomrijke straatweg leidt van het Museum naar de Pyramiden. De beste tijd om daar te vertoeven is van 's morgens kort na het opgaan der zon tot een paar uur vóór den middag.

[p. 113]

Men kan daartoe vernachten in het nabijgelegen hotel ‘Mena-Huis’ óf in den zeer vroegen, koelen morgenstond, van Cairo uit, naar Ghizeh rijden. Dit laatste is, misschien, het aangenaamst, zonder juist veel meer kostbaar te zijn. De weg leidt langs den linker Nijloever en de haven van Bulak, en voorbij het beroemde Museum van Ghizeh naar de Pyramiden. Wien het lust, kan zich in ‘Mena-Huis’ wat opfrisschen vóór hij de wereldwonderen in zijn onmiddellijke nabijheid bezichtigen gaat. Doch wie waarlijk een oog dáárvoor heeft, haast zich terstond derwaarts.

Het eerste gezicht op de Pyramiden van Ghizeh zal, misschien, menigeen teleurstellen. Men heeft er zóóveel van gehoord; er is zóóveel over geschreven; men heeft er zóóveel van gelezen; er bestaan zóóvele afbeeldingen van; men heeft er zich zúlk een voorstelling van gemaakt, dat de werkelijke aanschouwing, bij den eersten aanblik, niet bevredigt. De Pyramiden schijnen niet zoo hoog, niet zoo breed, niet zoo indrukwekkend te zijn als men zich had voorgesteld. Zij geven ook zoo den indruk van doelloos hun plaats te beslaan, zonder nut en niet tot sieraad; drie plompe, spits toeloopende, hier en daar afgebrokkelde, verweerde steenklompen...! Edoch: Als die eerste indruk voorbij is; als men, rustig, die gevaarten eenigen tijd beschouwd heeft; dan zijn zij niet langer doode massa's, maar verkrijgen zij leven, zóó, dat ieder van haar duizenden steenblokken tot verstand en hart schijnen te spreken. Ja, hoe langer men bij die Pyramiden vertoeft, hoe sterker dier aantrekkingskracht zich gevoelen doet, en hoe meer men alleen wil zijn, in stille aanschouwing dezer gewrochten der oudheid.

Alleen bij de Pyramiden? - Maar.... dát schijnt onmogelijk. Immers: De orthodoxe manier is om zich, door twee of drie quasi-Beduïnen, naar den, nu platten, 34 voet in het vierkant wijden, top der Groote Pyramide te laten optrekken, opslepen, ophijschen; daar, hijgend, aangekomen, en tot het uiterste geplaagd om ‘backsheesh,’ een goed kwartier te blijven om een blik te slaan op Cairo, en vooral op de eenig schoone Nijl-vallei, - die breede Oase in de, voor het oog, grenzenlooze, gele, Lybische zandwoestijn; op haar vruchtbare landen en tuinen, haar steden en dorpen, door een talrijke, nijvere, bevolking bewoond, en met zoovele overblijfselen

[p. 114]

uit den ouden tijd: pyramiden, tempels, zuilen, sprekende van grootheid, die voorbijging. Dan, weer klauteren naar onder, voor velen nog moeielijker dan klimmen. Vervolgens: Getrokken, gestooten, geduwd te worden door nauwe gangen om, bij het licht van walmende toortsen of van magnesium, in der haast, iets van het inwendige der Pyramide te zien. Uit deze teruggekeerd, kan de vermoeide, bestofte toerist dan per kameel naar de Sphinx rijden, en daarna zich, in reiskostuum op een kameel gezeten, laten photografeeren. Om hem dit alles te doen ‘genieten’, is er bij de Pyramiden een bende, zich noemende, Beduïnen, wier eenig levensdoel is: Backsheesh. Voor hen bestaan de Pyramiden alleen om ‘backsheesh’ te persen uit de, immer weer aangroeiende, toeristencitroen. Zij vallen op u aan, als op hun wettige prooi. Gij moet, zoo beweren zij, naar boven klimmen, en naar binnen afdalen; ‘all gentlemen do so, and all ladies’, en gij moet daarbij van hun diensten gebruik maken. ‘Hier is de gids, die Mark Twain naar boven, naar binnen, naar onderen geholpen heeft,’ en ‘die zal u geleiden’ (ofschoon ‘die gids’ al met twee of drie andere partijen op weg is!) Mocht gij aarzelen,.... ‘all gentlemen, all ladies do so’, en het kost ‘maar zoo weinig backsheesh.’

Terdege aangeklampt, trachtte ik den ‘Sjech’ te beduiden, dat het mij in het allerminst niet schelen kon, wat ‘all gentlemen, all ladies’ deden, maar dat ik niet lastig gevallen wilde worden; dat zelfs het aanbod van een ‘Beduïn’ om in 10 minuten naar den top der Pyramide te gaan en weer naar beneden af te dalen, mij niet trof, want dat hij, wat mij aanging, er 10 jaar over doen kon, in plaats van 10 minuten. Doch, in plaats van daarmede voldaan te zijn, waren de lui niet eens dankbaar. Zij stonden ‘op hun recht,’ want ‘het was hun brood.’ Taai als deze lieden zijn, waar het backsheesh geldt, gaven zij mij ten slotte toch op; en terwijl zij op een pas aangekomen groep toeristen aanvielen, kon ik gelegenheid vinden om, vergezeld van Said Ali, mijn ezeljongen, die zich wijselijk op den achtergrond had gehouden, ongemerkt te ontkomen. Straks liet ik ook den jongen achter en, als een Beduïn, tusschen de zandheuvels door, half loopende, half kruipende, vond ik eindelijk een plaatsje, waar ik mij kon neerzetten, door niemand gestoord, recht tegenover de Pyramiden.

[p. 115]

de pyramiden van ghizeh.

[p. 116]

‘De’ Pyramiden.... Doch niet alsof deze de eenige pyramiden in Egypteland zijn, of zelfs de eenige in de zandvlakte van Ghizeh. Bekend toch zijn de pyramiden van Saccarah, Dashoor, Abooseir, Meidoom en andere plaatsen, ten getale van ongeveer 30 (volgens sommigen 60 of 70), in het pyramiden-veld tusschen 29° en 30° N.B.; terwijl er in de omgeving van Ghizeh 9 of 10 worden geteld. Ook niet omdat het zeker is, dat deze de oudste zijn. Maar wel omdat dit drietal het eerst de aandacht trekt, als men, van het N.W. in Egypte komt, en dikwijls de eenige zijn, die door reizigers bezocht worden.

Schoon aan den rand der zandzee van Egypte, zijn de Pyramiden niet op zand gebouwd, maar op een rots, ongeveer 130 voet boven het hooge peil van de Nijl gelegen. Opgetrokken zijn zij van blokken kalksteen, uit de nabijheid; van graniet uit de groeven van Syene en Elephantiné; en albast uit de Khalil-bergen, aan de Roode zee; en belegd werden zij met platen van wit en gekleurd graniet, gelijk nog aan den top der tweede Pyramide gezien wordt. De hoogte der Groote Pyramide is ongeveer 460 Eng. voet, en haar omvang, gelijk met den grond, 760 voet in het vierkant; terwijl de tweede Pyramide eenige voeten lager is, en de derde slechts 203 voet hoog. Rondom zijn graftomben, zich uitstrekkende tot aan de plaats, waar eertijds Memphis stond, wier vroegere bewoners hier een laatste rustplaats vonden. Daarom wordt dit veld, de ‘oudste doodenakker’ ter wereld genoemd, met de Pyramiden als ‘grootste graftomben.’

Gelijk van alle andere pyramiden, is de ingang der Groote Pyramide aan de Noordzijde, doch niet in het midden. Eeuwen lang na haar voltooiing, bleef die ingang verborgen, totdat Khalif Al Mamoun, in 820, een opening liet maken in de Noordzijde, en zoo, accidenteel, de toegang tot het binnenste der Pyramide aan het licht kwam. Een nauwe gang, 350 voet lang, leidt, in schuinsche richting, in een kamer, 46 × 27 voet in omvang, ter diepte van ongeveer 100 voet beneden de oppervlakte, in de harde rots uitgegraven, doch niet voltooid; en schoon, misschien, als grafkelder bedoeld, nooit als zoodanig gebruikt. Uit deze gang, ongeveer 100 voet van den ingang, leidt een andere, in schuinsche richting, naar boven, en, door een zij-gang, naar een kamer, 166 voet boven den ‘grafkelder’ gelegen, met een pyramidale zoldering, welke als

[p. 117]

‘Koninginne-kamer’ bekend staat. Van het punt, waar de twee genoemde gangen samenkomen, opent zich een ruime galerij, die, ook in schuinsche richting, naar de ‘Konings-kamer’ leidt. Deze is bijna 20 voet hoog, 34 voet lang, en ruim 17 voet wijd; haar wanden zijn kunstigst belegd met platen van gepolijst graniet, zóó zuiver gehouwen en nauwsluitend, dat de samenvoeging nauwelijks bespeurd wordt. En hier bevindt zich de ‘Sarcophaag’, - een open kist van graniet, 6½ voet lang, ‘het meest belangrijke voorwerp in het belangrijkste monument ter wereld’. Want die steenen kist zal de vraag beslissen: Met welk doel zijn de Pyramiden van Ghizeh, is de Groote Pyramide, gebouwd?

Vooraf gaat echter de vraag:

Wanneer zijn deze Pyramiden, - wanneer is de Groote Pyramide gebouwd? Dit hangt samen met de vraag: Door wien gebouwd?

Onverschillig kan ons dit, met den Bijbel in de hand, zeker niet zijn.

De Schrift toch leert ons, dat het eerste menschenpaar geschapen werd ongeveer 4000 jaar vóór de Christelijke tijdrekening, en dat de Zondvloed deed omkomen, ‘al wat een adem des levens in zijn neusgaten had, van alles wat op het droge was’ (behalve Noach en die met hem in de Ark waren), 2350 jaar vóór A.D. En als nu, wat ons, door Egyptologen van naam, die zich jaren lang met opgravingen en ontcijferingen van Egyptische oudheden hebben bezig gehouden, wordt gezegd, omtrent den bouw dezer Pyramiden vertrouwbaar is, dan zijn de chronologische opgaven des Bijbels foutief. Algemeen aangenomen wordt, dat de Groote Pyramide gebouwd is door Cheops (Khufu), de tweede door Chefren (Khaf-Ra) en de derde door Mencheres (Menkau-Ra.) Dezen waren koningen der Vierde Dynastie, die, volgens de meeste Egyptologen, geregeerd zullen hebben in de jaren 3733-3633 vóór A.D. De Groote Pyramide zou dus gebouwd zijn ongeveer den tijd, dat Enos, de zoon van Seth geboren werd; of, volgens sommigen, nog veel vroeger. En de eerste koning van de 1^e dynastie, Menes, zou geleefd hebben 4450 of 5700 jaar vóór A.D.; dus van 450 tot 1700 jaar vóór Adam geschapen werd.

‘Eeuwen van beschaving,’ zoo wordt beweerd, ‘moeten vooraf

[p. 118]

gegaan zijn, eer zóó kon gebouwd worden. En als de bouw van de Groote Pyramide geschied zal zijn ruim 5600 jaar geleden, hoe lang te voren moet Egypte dan bewoond zijn geweest, eer men daar zóó tot ontwikkeling kon komen, om zúlke bouwkunstige werken te ontwerpen en ten uitvoer te brengen?’

Opmerkelijk is het, dat in den Bijbel geen melding gemaakt wordt, in elk geval niet in verband met de geschiedenis van Israel in Egypte, van de Pyramiden. Wel zegt Jozefus (Antiq. IX. 1) dat Farao den kinderen Israels ‘pyramiden’ deed bouwen; doch de Schrift maakt er gansch geen gewag van. Verondersteld mag worden, dat de Pyramiden in de dagen van Abraham-Mozes zóó ‘gewoon’ waren, dat zij geen verwondering wekten. Zij moeten dus lang vóór Abraham bestaan hebben. Doch van Abraham, terug tot den Zondvloed, is slechts 450 jaar. Hebben nu, naar gemeld wordt, 100,000 man, gedurende 10 jaren, gewerkt aan den weg en het viaduct om de groote gehouwen steenen, uit de groeven van Syene en elders, tot den bouw op te brengen, en werd er 20 jaar, door tienduizenden, die elkander afwisselden, gebouwd aan de Groote Pyramide zelf, dan is het moeielijk te verstaan, hoe er over zóóveel werkkracht tot dezen arbeid in Egypte beschikt kon worden, in de eerste eeuwen na den vloed, aan welken slechts acht zielen ontkwamen..... Moet dan, in elk geval, niet aangenomen worden, dat de Pyramiden gebouwd zijn vóór den Zondvloed? En daaruit niet afgeleid worden, dat, waar zelfs deze bouwstukken tegen zúlk een vloed niet bestand zouden zijn geweest, Egypte er niet door getroffen is geworden, schoon de Schrift zegt, dat ‘de vloed de overhand nam op de aarde 15 ellen omhoog, en de bergen werden bedekt’? In één woord: Waar deze steenen dus spreken, moet de Schrift dan niet zwijgen?

Volgens de meeste Egyptologen is dit reeds axiomatisch uitgemaakt; en voor tienduizenden, ook in kringen, waar men zulks niet zou verwachten, is het ‘Schriftdoodend getuigenis der steenen’ afdoend. Doch, zij er dan ook aan herinnerd, hoe de Egyptologen onder elkander verschillen in de uitlegging van het steenengetuigenis, en in hun vaststelling van Egyptische data. Zij niet vergeten, dat er óók Egyptologen van naam zijn, die oordeelen, ‘dat er geen data als onbetwistbaar vast te stellen zijn, vóór de 20^ste Dynastie, d.i., na den uittocht der kinderen Israels; en die

[p. 119]

de regeering van Cheops, en dus den bouw der Groote Pyramide, stellen ongeveer 2000 jaar vóór de Chr. tijdrekening, - gelijktijdig met Serug, den vader van Nahor. In elk geval, staat het niet uitgemaakt vast, wanneer deze Pyramiden gebouwd werden; noch ook, dat zij dagteekenen van vóór den Zondvloed. En zoolang de Egyptologen zelf het hierover, onder elkander, tot een summa van 2000-3000 jaar, oneens zijn, raakt de beweerde oudheid der Pyramiden de vertrouwbaarheid der Chronologie des Bijbels allerminst.¹⁾

1) Er worden dertig dynastieën gesteld, die in Egypte geregeerd hebben, n.l.
Het Oude Rijk, van 4400-2466 vóór A.D., met de dynastieën I-XI.
Het Midden-Rijk, van 2466-1200, vóór A.D., met dynast. XII-XIX.
Het Nieuwe Rijk, van 1200-340, vóór A.D., met dynast. XX-XXX.
De eerste koning der 1e dynastie zal Menes geweest zijn, die van Thebe, Noordwaarts, getrokken zijnde, Memphis gesticht zal hebben, en een nieuw rijk in de Delta gevestigd. Voorts kent men van de eerste dynastieën nauwelijks meer dan de namen, als men daarop eenigszins aan kan.
De 4e dynast, vangt aan met Senefara; zijn zoon was Cheops (Chufu), die de Groote Pyramide zal gebouwd hebben; en de dynast. eindigt met den vierden koning na dezen. Tot de 11 dynastieën van het Oude Rijk zullen 57 koningen behooren, die, te zamen 1900 jaar, dat is gemiddeld 32 jaar ieder, geregeerd zullen hebben.
Het Midden-Rijk, aanvangende met de 12e dynastie, en eindigende met de 19e, omvat een tijdperk van ongeveer 12 eeuwen, gedurende welke de regeering herhaaldelijk verdeeld was tusschen de heerschappij in Boven-, en in Beneden-Egypte, De 15e en 16e dynastieën, in Beneden-Egypte, zullen die van de Hyksos-(Herders?-) koningen geweest zijn, tegen het einde waarvan Joseph, onder Apepi II, in Egypte zal gekomen zijn. Onder de 17e dyn. zal door Sekenen-Ra, van Thebe, de Onafhankelijkheids-oorlog aangevangen zijn, die, na 80 jaren, eindigde met de verdrijving der Hyksos. Vertrouwbare data, omtrent de opvolging der koningen, gedurende de XIII-XVII dynast., schijnen in het geheel niet te kunnen worden gegeven.
De 18e dynastie vangt aan met Amosis I, en telt 11 koningen, onder welken Israel in Egypte geleefd moet hebben. De eerste koning der 19e dynastie was Rameses I; diens zoon was Seti I ‘de Farao, die Jozef niet gekend had’ (?); deze werd opgevolgd door Rameses II, de ‘Farao der verdrukking’, onder wiens zoon, Menephtah II de Exodus zal zijn geschied. De 19e dynastie, zoo bijzonder belangrijk om de geschiedenis van Israel, telt slechts 6 koningen, en met haar eindigde het Midden-Rijk.
Het Nieuwe-Rijk telt 36 Egyptische koningen, onder welke Sabaco, de Ethiopiër, de So der Schrift (2 Koningen 17:4), Farao Necho (2 Kron. 35:20), en Tirhaka (2 Kon. 19:9). De 27ste dynast. is Perzisch, (Cambyses, Xerxes, Artaxerxes en Darius) van 527-421, vóór A.D. Op deze volgden nog drie dynastieën met 8 koningen, en toen eindigde de regeering der koningen van Egypte, tot op dezen dag.
Bovenstaande data zijn naar de opgaven van den geleerden Brugsch, die vrij algemeen worden aangenomen. Edoch: Hij zelf toont afdoend aan (‘Egypt under the Pharaohs’, Ed. Brodrick p. 15) hoezeer Egyptologen van naam, in de vaststelling der oudste data, onder elkander verschillen. Bijv.: de regeering van Menes, 1e dynastie, zal aangevangen zijn vóór A.D. volgens:

Boeckh in 5702	Lauth in 4157
Unger in 5613	Lepsius in 3892
Brugsch in 4455	Bunsen in 3633.

Dit geeft een verschil, tusschen Boeckh en Brugsch, van ongeveer 1300 jaar, en tusschen Boeckh en Bunsen van 2100 jaar!
Grooter nog is het verschil tusschen Boeckh-Unger, en den Egyptoloog Sir Gardner Wilkinson, die (‘Ancient Egyptians’ Ed. Birch), den aanvang der regeering stelt 2320 vóór A.D., - ongeveer 3400 jaar later dan Boeckh. Of, om de verschillen aanschouwelijker voor te stellen. Als Koningin Wilhelmina, volgens Wilkinson, aan de regeering kwam in 1898 A.D., dan zou dit geschied zijn, volgens Lepsius ongeveer 100 jaar vóór Willebrord hier (657) het Evangelie predikte; volgens Brugsch 230 jaar vóór de Christelijke jaartelling, (tusschen den eersten en tweeden Punischen oorlog); en volgens Boeckh-Unger ongeveer den tijd dat de kinderen Israels uit Egypte trokken!! Zelfs een schrijver als Loftie (‘Ride in Egypt’) verklaart, dat alle Egyptische chronologie ‘vóór de 12e dynastie, bloot op gissing berust, welk feit maar te dikwijls erkend moet worden, volgens onze tegenwoordige mate van informatie.’
En dan wil men ons dwingen, de chronologie des Bijbels prijs te geven als ‘onhoudbaar’, tegenover het ‘getuigenis der oudheden’ van Egypte, volgens de Egyptologen! Zegt het voort.

[p. 120]

Vast staat intusschen, dat deze monumenten uit den grijsten voortijd niet het werk zijn van een volk min bekend met kunst en wetenschap. Maar integendeel, dat zij zijn opgericht naar bouwkunstige regelen; met fijnheid van bewerking, bij grootschheid van conceptie; niet overtroffen, indien nabijgekomen, door wat latere eeuwen, ook onze XIXe eeuw, op bouwkunstig gebied hebben opgeleverd.¹⁾

1) Men is er altijd nog niet geheel zeker van, hoe die groote steenen tot zúlk een hoogte zijn opgebracht en op hun plaats neergelaten, alles naar een vast plan, en mathematische berekening; nagenoeg zonder aanwijsbare fout.
Flinders Petrie, (‘Ten Years digging in Egypt’) zegt o.m. ‘The laying out of the base of the great pyramid is a triumph of skill; its errors, both in length and in angles, could be covered by placing one's thumb on them; and to lay out a square of more than a furlong in the side (and with rock in the midst of it, which prevented any diagonal checks being measured) with such accuracy, shows surpassing care.’ Evenzoo is het met het buitenbelegsel, ‘zóó nauwkeurig gehouwen, dat het cement, tusschen de blokken, niet dikker is dan de nagel eens vingers, al is de voeg ook een paar meters lang. Terwijl de werklieden met hun ruwe gereedschap zóó fijne openingen in de blokken wisten te maken, als, naar de verklaring van een deskundige, gewoon om met een diamant-boor te werken, thans niet geboord kunnen worden.’

[p. 121]

Vervolgens is het de vraag: Met welk doel de Pyramiden gebouwd zijn?

Zeer verschillend was, van oude tijden af, het gevoelen hieromtrent.

Sommigen meenden, dat de Pyramiden gebouwd werden om het volk, dat anders, wegens de vruchtbaarheid des lands, geen werk genoeg zou hebben, wat te doen te geven. Anderen, dat zij eenvoudig monumenten van tyrannie der koningen zijn, zonder bepaald doel opgericht. De Arabieren verhalen, dat zij gebouwd werden door Saurid Ibn Salhouk, koning van Egypte, 300 jaren vóór den Zondvloed, om er de geheimen der wetenschap, benevens schatten van goud en edelgesteenten in te bewaren, opdat niet alle kennis en rijkdom vergaan zou in den vloed, welks komst hem in den droom bekend gemaakt was. Benjamin van Tudela, beweerde, dat zij door tooverij gebouwd werden. Weer anderen meenden, dat zij dienen moesten als een soort dijken tegen het zand der woestijn; of als reusachtige filtreer-reservoirs; óf tot zetels van Satan. Nog weer anderen, dat zij de Eenheid Gods voorstelden tegenover de veelheid der afgoden. Terwijl niet weinigen ze beschouwen als uitgewerkte astronomische berekeningen, - ‘een kaart van den sterrenhemel, op welke de figuren pyramiden zijn.’

Nog vele andere meeningen bestaan er omtrent de beteekenis der Pyramiden¹⁾. Maar het gevoelen van Herodotus, door latere opgravingen en onderzoekingen bevestigd, dat zij graftomben zijn, is thans wel algemeen. Met uitzondering, echter, wat betreft de ‘Groote Pyramide’. Dat deze de tombe zou zijn van Cheops of van iemand anders, wordt door sommige geleerden heftig bestreden. En worden dezen dan gewezen op de ‘Sarcophaag’, in de ‘Konings-kamer’, (waarin wel nooit een mummie of iets mummie-achtigs is gevonden, maar die, naar beweerd wordt, toch bedoeld moet zijn geweest voor den gebalsemden Cheops), dan roepen zij in diepe verontwaardiging uit: ‘Wat Sarcophaag! Die “Koffer” is geen doodkist. Die “Koffer” is de oplossing van het geheele

1) Als curiosum mag nog vermeld worden de meening, dat ‘de Groote Pyramide het bewijs levert, dat de Tien Stammen Israels in Groot-Brittanje zijn, aan de Rivier de Theems’, gelijk ‘aangetoond’ (?) wordt in een pamphlet van 8 bladz. berekeningen (zóó ingewikkeld, dat wel niemand ze zal narekenen), geschreven en gedrukt door G.C. Cooper, Graaff Reinet, Z.-Afrika, 1883.

[p. 122]

Pyramide-geheim. In dezen open steenen kist hebben wij een openbaring Gods, aan den architect der Pyramiden, voor de geslachten, van alle eeuwen, toebetrouwd. Hij bevat de Goddelijke standaard voor maat en gewicht, waarmede al wat op getallen betrekking heeft, in verband staat. In dezen “Koffer” hebben wij onze erfenis in de Groote Pyramide, en die te verwerpen is louter ongeloof, en verzet tegen de wet van God. Om deze Pyramide, en bijzonder om dien “Koffer”, beweegt zich de strijd tusschen God en de afgoden; tusschen geloof en ongeloof; tusschen gehoorzaamheid aan Gods Wet en verzet daartegen; tusschen het Koninkrijk Gods en dat der wereld.’ Voornaamste woordvoerder van hen, die dus oordeelen, is Prof. Piazzi Smyth¹⁾.

1) John Greaves, professor in de sterrenkunde aan de Universiteit te Oxford, bezocht Egypte in 1637, en wijdde toen bijzonder zijn aandacht aan de Groote Pyramide, omtrent wier bouw hij al de berichten verzamelde, die bij de Arabieren en Copten in omloop waren. Met veel moeite doorgedrongen tot in de ‘Koningskamer’, deed hij daarvan nauwkeurige opmetingen, en in het bijzonder van den ‘Koffer.’ Die opmetingen vergelijkende met andere van de Pyramide, door hem gedaan, leidden hem tot de gevolgtrekking, dat ‘in de standaard-maat der Pyramide, de oorsprong ligt van den standaard voor Engelsche maten en gewichten, en der maten en gewichten van de oude Perzen, Grieken en Romeinen. -
De bekende Sir Isaac Newton, het boek van Greaves uitwerkende, was van oordeel dat ‘De heilige el (cubit) der Joden en die van verscheidene, andere volken bepaalde de oude cubit van Memphis, overeenkomstig de afmetingen der Groote Egyptische Pyramide.’ Hij schreef hierover een geleerd boek in het Latijn.
De Fransche geleerde, Jomard, kwam, na uitgebreide opmetingen, in 1798-9, tot het resultaat, dat de afmetingen van den ‘Koffer’ nagenoeg geheel overeen kwamen met den standaard van de, toen pas vastgestelde, mètre, en veronderstelde, dat de oude standaard van maat, gelijk de nieuwe, berustte op astronomische gegevens. Ook Jomard verwierp het idee, dat de ‘Koffer’ bestemd was tot sarcophaag, en hij oordeelde, dat deze de Nilometrische cubit demonstreerde en vaststelde.
Nadat, in 1837, door kolonel Howard-Vyse, nauwkeurige onderzoekingen en opmetingen der Pyramide gedaan werden, door hem gepubliceerd in zijn belangrijk werk ‘The Pyramids of Ghizeh’; en, in 1850, door den Zwitserschen Ingenieur Wild, op grond van uitgebreide berekeningen, z.i. werd vastgesteld, dat de Groote Pyramide, in verband met de andere Pyramiden, volgens sterrenkundige gegevens, een standaard-maat vaststelt, werd, in 1856, door John Taylor, te Londen, een boek uitgegeven, getiteld: ‘The Great Pyramid. Why it was built, and who built it?’ In dit uitgebreide werk, waarvan in 1864 een tweede editie verscheen, geeft de auteur een nauwkeurig overzicht van misschien alles, wat er geschreven is over de Groote Pyramide, in verband met een vasten, goddelijk ingegeven, standaard van maat en gewicht. Volgens Taylor, was Noach, de bouwmeester van de Ark vóór den Zondvloed, ook de Architect der Pyramide na dien Vloed om, als ‘prediker der gerechtigheid’, een systeem van maat en gewicht vast te stellen, gebaseerd op de afmeting der geheele aarde, ten behoeve van het gansche menschelijk geslacht. Door Noach ontworpen, zal de Pyramide gebouwd zijn door de zonen van Joktan, den broeder van Peleg, den zoon van Heber, 314 jaar vóór den dood van Sem, in de dagen van Abraham en Melchizedek. Met den bouw zal in 2060 vóór A.D. begonnen zijn, en er kan 100 jaren aan de Pyramide gebouwd zijn, die dus in 2160 vóór A.D. voltooid zal zijn geworden.
De arbeid van Taylor werd, met aan monomanie grenzend enthusiasme, voortgezet door Piazzi Smyth, koninklijk sterrenkundige voor Schotland. In 1865 bracht deze professor, mét zijn echtgenoote, vier maanden door bij, en in de Pyramide, - onderzoekende en tal van opmetingen doende, waarvan het resultaat gepubliceerd werd in zijn groot werk ‘Life and Work at the Great Pyramid.’ Een 4e, omgewerkte, editie hiervan verscheen in 1880, als ‘Our Inheritance in the Great Pyramid.’ Het resultaat van prof. Smyth's onderzoekingen is: Dat de Groote Pyramide, schoon in Egypte, niet van Egypte is; - niet gebouwd is door de nakomelingen van Cham, maar door Semieten; - niets te doen heeft met den afgodendienst van Egypte, maar wel met den waren dienst van God; - dat zij gebouwd is in de dagen van Cheops, naar de bedoeling der bouwers, misschien, om te dienen als graftombe; maar, onder goddelijke leiding, naar die van den architect, om te zijn een Monument van inspiratie, in mathematische proportiën, gelijk de Schrift is een Boek van inspiratie, waarvan de bedoeling verborgen moest blijven in vorige eeuwen om thans, in de volheid van den profetischen tijd, openbaar te worden. Hoogte, lengte en breedte van de Pyramide; in haar geheel en van ieder deel afzonderlijk, maar bijzonder van den ‘Koffer’; zal Goddelijk geïnspireerd zijn, en Messiaansch-profetische beteekenis hebben, berustende op astronomische waarnemingen, en insluitende den standaard voor maat en gewicht, voor het geheele menschelijk geslacht.
Het werk van Piazzi Smyth, 670 bladz. groot, met 25 illustraties, is even fel bestreden als het autoriteit heeft in een wijden kring dergenen, die gelooven, dat de Groote Pyramide, door Goddelijke ingeving gebouwd is met Messiaansch-profetische beteekenis, én van dadelijk belang, wat maat en gewicht betreft, voor het menschelijk geslacht. Hoe dit zij; de onderzoekingen van den Professor hebben veel bijgedragen om aan te toonen met hoeveel astronomische-, geodesische-, mathematische kennis, en bouwkunstige bekwaamheden, door die onzer eeuw niet overtroffen, de architect en bouwmeesters der Groote Pyramide bedeeld moeten zijn geweest om zulk een werk te kunnen ontwerpen, en ten uitvoer brengen.
In dienzelfden geest spreekt de Fransche geleerde Dufeu, dat ‘geen steen is gelegd, geen maat werd bepaald, zonder reden waarom, en om, gezamenlijk, wetenschappelijke formulae voor te stellen, en om voor altijd te bewaren, de wetenschap verkregen door de onsterfelijke bouwkunstenaars.’
Evenzoo schrijft een ander, dat de ‘bouwers der pyramide het geheim bezaten van alle philosophisch mysticisme, gebaseerd op astronomische feiten.’ Zie Bonwick, ‘Pyramid Facts and Fancies,’ p. 224.
Interessant zijn deze studiën, in een eeuw zóó realistisch en materialistisch als de onze, in elk geval.

[p. 123]

Hoe men dus deze Pyramide beschouwt; - als bouwkunstig wonder; als gewrocht uit pre-historische eeuwen; als aangevoerd

[p. 124]

getuige tegen de vroegste Chronologie des Bijbels; als monument van vorsten-ijdelheid en slaafschen volksdienst; of als mystiek embleem, op reusachtige schaal, van Goddelijke openbaring; - altijd is zij aangrijpendst belangrijk, en hoe langer men haar beschouwt, zoo meer wordt men er door aangetrokken. Men zou kunnen wenschen, dat haar reusachtige oppervlakten, nu zoo fel door de zon beschenen, als platen in een camera, licht-indrukken hadden ontvangen van hetgeen, de eeuwen door, binnen hun (denkbeeldigen) gezichtskring is geschied, en dat er een ontwikkelingsproces bestond, waardoor die ‘opnamen’ in het licht gesteld en op het papier gebracht konden worden. Welk een rolle der geschiedenis, in feilloos beeldenschrift, zou ons dan ontrold worden, - minstens loopende over een tijdvak van 3500 jaar, en insluitende, direct of bijkomstig, de voornaamste gebeurtenissen der wereld. Men zou......................

Uit mijn halve mijmering opwakende, zag ik iets tusschen de zandheuvels bewegen, dat eerlang de gedaante aannam van een ‘Arabier’, in gebogen houding, langzaam, loerende, naderende. Ik was dan, eindelijk, opgemerkt door één van het backsheesh-gilde, en met mijn rust was het dus hier gedaan. Ik riep daarom Said Ali, die spoedig te voorschijn kwam, en mij nu geleidde, om de Pyramide van Chefren heen, naar het meest geheimzinnige gewrocht in het veld van Memphis:

De Sphinx van Ghizeh.

Wie kent niet de fijne gravure, naar de schilderij van Olivier Merson, ‘Le Répos en Egypte’, zoo aangrijpend schoon van conceptie als prachtig uitgevoerd, op het doek en door het stift? Naar de aanwijzing des Engels, is Jozef, mét het Kindeke en zijn moeder, naar Egypte gevlucht, en, nabij Babloen, zijn zij door den avond overvallen, zoodat nog weer een nacht in de woestijn moet worden doorgebracht. Voor Maria en het Kind, heeft Jozef een rustplaats gevonden tegen de borst van den Sphinx; waarna hijzelf zich heeft neergelegd, leunende op zijn arm en met zijn burnous bedekt, op het zand, bij een klein vuur, welks rook, door geen windtochtje bewogen, hoog opstijgt; terwijl zijn ezel, aan het zadel vastgebonden,

[p. 125]

een grasscheut of distel zoekt tot voedsel. Hoorbaar bijna is de nachtelijke stilte in de grauwe woestijn, en geheel de teekening is getrouw naar het leven; indrukwekkend boven beschrijving.

De glorie echter der schilderij is de Sphinx; het gelaat door het licht der opkomende maan verlicht en bezield, en waakzaam, beschermend, vreugdevol nederblikkende op Maria, die van vermoeidheid in slaap is gevallen, met het Kindeke, op haar knieën. Alles slaapt; allen slapen. Slechts niet de Sphinx, en niet het Kindeke, dat hem schijnt toe te roepen: ‘Ik ben het, Die komen zou,’ terwijl de Sphinx schijnt te antwoorden: ‘Ja, lang Verwachte, nu geopenbaard; Hallelujah!’

Onwillekeurig had ik die schilderij, in mijn gedachten, voor mij toen ik nederzat voor den werkelijken Sphinx. Doch één blik op dezen was voldoende om de ideale voorstelling in de realiteit te zien verdwijnen. Merson's teekening zal altijd schoon blijven; maar de Sphinx is anders, dan door hem werd op het doek gebracht.

Wonderlijk is de Sphinx: Een steenrots der woestijn, behouwen tot een liggende leeuw met het hoofd van een man; een colossus, van 170 voet lang en 65 voet hoog; met het gelaat, van echt Afrikaansche type, naar het Oosten gekeerd; met ooren als vleugelen, en zijn leeuwenpooten rustig uitgestrekt. Noemen de Arabieren thans den Sphinx, (misvormd als zijn aangezicht werd door Arabische beeldstormers, en nog steeds meer wordt onder de handen van backsheesh-hongerige Beduinen, ten gerieve der Vandalen onzer eeuw, de toeristen), Abu Hol, de ‘Vader der Verschrikking’, - in de dagen zijner glorie; het hoofd gesierd met den koninklijken diadeem; het gelaat kunstig gepolijst, gekleurd, en met een langen baard; was er niets verschrikkends aan het kunstgewrocht, gelijk, trouwens, ook nu niet. De gelaatstrekken drukken kracht en toch zachtheid uit; en, bovenal, ‘verwachting’. Vóór den Sphinx, zijn de ruïnen van een tempel; en om hem heen zal een amphitheater geweest zijn. En, nog meer dan bij de Pyramiden, hoe langer men op dit monument der vroege eeuwen staart, zoo meer wordt men er door aangetrokken. Al was het alleen maar omdat,

‘Nations have fallen round him, but he stands;
Dynasties came and went, but he went not.
He saw the Faraoh's and the Shepherd kings,
Chariot and horsemen in their dread array,

[p. 126]

 

Cambyses, Alexander, Anthony.

 

The host of Standards, and the Eagle wings,

 

Whom to his ruinous sorrow Egypt drew.

 

He saw, and he forgot.’

Naar verhaald wordt, kwamen, in oude tijden, velen den Sphinx, des morgens vroeg, wanneer de eerste stralen der zon zijn gelaat verlichtten, als orakel raadplegen, in volle verwachting, dat elke vraag, hem voorgelegd, betrouwbaar door hem beantwoord zou worden. Op een rotsblok van zijn geheimzinnigen, tot ruïne vervallen, tempel, neergezeten, gevoelt men zich gedrongen ook thans vraag op vraag tot hem te richten. Bijv: ‘Door wien hij uit de rots werd uitgehouwen, en wanneer? Op bevel van een koning, lang vóór Menes; dus, - volgens Egyptologen, ongeveer 6000 of 7000 jaren geleden, óf veel later? Of het waar is, wat een tablet, gevonden aan den voet der meest Zuidelijke van de kleine pyramiden van Ghizeh, gezegd wordt te vermelden, dat Cheops, die de Groote Pyramide bouwde, hem, toen ter tijd reeds zeer oud en beschadigd, heeft doen herstellen? Ook, of het waar is, wat het inschrift, op een tablet van graniet, 14 voet hoog en 7 voet breed, tusschen zijn uitgestrekte pooten meldt, dat Thotmes IV, 1533 vóór A.D., hem, half onder het zand bedolven, heeft laten uitgraven, gelijk hem door den god Hor-em-khu (de Sphinx zelf), in den droom verzocht zou zijn? In één woord: Of hijzelf beweert, gelijk anderen het in zijn naam doen, dat hij reeds 6000 of 7000 jaar oud is, en dus of hijzelf zich aandient als een getuige tegen de Chronologie des Bijbels? Voorts: Wie, of wat, hij voorstelt? De Nijl, in haar vruchtbaarmakende kracht; óf een der Egyptische goden; óf dat hijzelf een god, “neb”, zou zijn? Ook: Wat Abraham van hem dacht; hoe Jozef over hem oordeelde; of Mozes en Aäron hem opmerkzaamheid schonken; of Jeremiah in zijn nabijheid heeft vertoefd; of....?’

Doch de Sphinx opent den mond niet tot spreken. Toch is het of zijn lippen, gebroken als zij zijn, en de uitdrukking van zijn gelaat, in woorden vertolkt, ernstig, nadrukkelijk zeggen: ‘Ik heb Egypteland gekend, in zijn bloei en in zijn verval... Ik geef getuigenis aan de letterlijke vervulling der voorspelling, door Israels profeten over Egypte gedaan, toen het nog een machtig koninkrijk was, dat vreemden over het land zouden heerschen en het, tot het uiterste,

[p. 127]

zouden vernederen... Onwaar is het, dat ik, door mijn bestaan reeds, den Bijbel zou weerspreken... In geen land ter wereld, buiten Palestina, wordt, door ieder monument der oudheid, wél beschouwd en goed verstaan, de Bijbel zóó bevestigd als hier; en de letterlijke vervulling der profetieën over Egypte, is een der krachtigste en onomstootbare bewijzen voor den Goddelijken oorsprong dier Schrift... En waar ik de aangekondigde oordeelen heb zien komen, daar blijf ik uitzien naar het Oosten, van waar, naar het woord dier profetieën, het heil nog dagen moet, bepaaldelijk ook voor Egypteland... De afgoden moeten vergaan; maar de Heere, de God Israels leeft. Zijn woord komt zeker. Hij zelf komt haastelijk....’

hoofd van den spinx.

[p. 128]

Het zijn inzonderheid Jesaia, Jeremia en Ezechiël, die de oordeelen, over Egypte gekomen, lange jaren te voren, hebben aangekondigd, en dat niet met vage woorden, maar in scherp geteekende bijzonderheden, toen, naar den mensch gesproken, niets minder dan zúlke gebeurtenissen te verwachten waren. Egypte was groot en machtig toen Jesaia profeteerde, dat de Heere ‘snellijk zou komen in Egypte;’ dat Hij ‘de Egyptenaren tegen de Egyptenaren, verwarren’ zou, zóó, dat zij ‘zouden strijden een iegelijk tegen zijn broeder en een iegelijk tegen zijn naaste; stad tegen stad, koninkrijk tegen koninkrijk’. En zoo is het geschied. Na den dood van Tirhaka, de Farao, die tegen Sanherib optrok, toen deze Egypte wilde vermeesteren (Jes. XIX:9), werd het machtige Rijk gedeeld in twaalf ‘Koninkrijken’, ieder onder een eigen vorst, wat tot een geweldigen burgeroorlog aanleiding gaf, van ‘nome (“Koninkrijk”) tegen nome,’ totdat één der Koningen, Psametik, alleenheerscher werd, naar Jesaia XIX:4. ‘Ik zal de Egyptenaars besluiten in de hand van harde heeren’, en, daarna, een ‘strenge koning zal over hen heerschen’. Voorspeld werd (Ezechiël XXIX), ‘dat Egypteland zou gegeven worden aan Nebucadnezar’, en de geschiedenis vermeldt de vervulling dier voorzegging. Insgelijks: Verwoesting, vernieling, verbranding zou komen over de voornaamste plaatsen in Egypte; over Zoan (Tanis) en Nof (Memphis), over No (Thebe) en Aven (On, Heliopolis) en Pi-Beseth (Bubastis); en de ruïnen dier eenmaal zoo prachtige steden zijn zoovele onwederlegbare bewijzen, voor de letterlijke vervulling der desbetreffende profetieën¹⁾. Doch sterkst-

1) ‘Ik zal een vuur leggen in Zoan’ Ezechiël XXX:14. De plaats was, tijdens de 23ste (Tannite) Dynastie, een zetel der Regeering en van het Hof, met prachtige tempels, sterke gebouwen enz. Doch thans zijn de ruïnen van Zoan te zeer dooreen geworpen om herkend te worden, met sterke aanwijzing, dat de verwoesting geschied is door vuur (Poole ‘The cities of Egypt’ e.a.s.).
‘Nof zal ter verwoesting worden, en zal verbrand worden, dat er niemand in wone’, Jeremia XLVI:19 (vgl. Ibid vs. 25, en Ezech.: XXX:13). ‘Zelfs de steenen van Memphis (Nof) zijn over de Nijl gebracht om huizen te bouwen in Cairo’, schrijft Dawson, (‘Egypt and Syria’). ‘Als een stad, is Memphis geheel vergaan; slechts haar begraafplaats bestaat nog’. Ieder, die het tegenwoordige Memphis bezoekt, moet hetzelfde getuigen. En hetzelfde geldt van No (Thebe): ‘Ik zal bezoeking doen over de menigte van No’, Jeremia XLVI:25, ‘Ik zal gerichten oefenen in No’; ‘Ik zal de menigte van No uitroeien’; ‘No zal gespleten worden’, Ezech: XXX:14, 15, 16. Van Thebe, de ‘stad der troonen’ en der tempels, de ‘plaats van ‘Amen-Ra’, bleven machtige ruïnen over; doch slechts als getuigen van haar vroegere, ongeëvenaarde grootheid, die geheel is vergaan.
Van Aven en Pi-beseth (Heliopolis en Bubastis) is geprofeteerd door Ezechiël XXX:17, ‘De jongelingen van Aven en Pi-beseth zullen door het zwaard vallen’. Van On, de Zonnestad, met haar groote Universiteit en wereldberoemden Tempel, aan Ra gewijd, bleef slechts een enkele Obelisk over van rood graniet; en van Pi-beseth, niets dan de ruïnen van Tell-Basta, bij Zagazik, - onwederspreekbare getuigen voor de letterlijke vervulling van het profetisch woord. En zoo is het met iedere profetie van oordeel, over plaatsen, wateren, voortbrengselen en personen, Egypte betreffende. (Men leze hieromtrent o.m. Keith ‘Evidence of Prophecy’ waarvan een vertaling verscheen bij Höveker, Amsterdam 1853.)

[p. 129]

sprekende voorzegging over Egypte is die aangaande haar politiek voortbestaan als het nederigste der Koninkrijken, altijd onder vreemde regeerders.

‘Zoo zegt de Heere Heere: Zie Ik wil aan u Farao, Koning van Egypte! dien grooten zeedraak, die in het midden zijner rivieren ligt; die daar zegt: Mijn rivier is de mijne, en ik heb (die) voor mij gemaakt. Maar Ik zal haken in uw kaken doen.... en Ik zal u uit het midden uwer rivieren optrekken, en al de visch uwer rivieren, zal aan uw schubben kleven. En Ik zal u verlaten in de woestijn, u en al den visch uwer rivieren.... En Egypteland zal worden tot een wildernis en woestheid.... Ik zal Egypteland stellen tot woeste wilde eenzaamheden van den toren van Syena af.... Ik zal ook de drekgoden verdoen.... en er zal geen vorst meer zijn uit Egypteland.... Ik zal de rivieren droogte maken, en het land verkoopen in de hand der boozen, en Ik zal het land met zijn volheid verwoesten, door de hand der vreemden.’ Ezechiël XXIX-XXXII.

En het geschiedde.

Na den inval van Nebukadnezar, waardoor Egypte ten deele verwoest werd, herstelde het vruchtbare land zich wel, zoodat het, onder Amasis, sterker, machtiger, roemruchtiger werd, dan lange tijden te voren; doch het oordeel kon niet uitblijven. Binnen 60 jaren, nadat Ezechiël gesproken had, viel Egypte in de macht der Perzen, onder Cambyses (527 vóór A.D.), die ruim 100 jaren hun heerschappij wisten te handhaven, trots de gedurige worstelingen der Egyptenaren, onder nog drie Dynastieën van hun eigen Faraö's, om het Perzische juk af te werpen. Nectanebo II, zal de laatste dier koningen van de laatste (30^ste) Dynastie geweest zijn, doch hij moest, in 340, vluchten naar Ethiopië, terwijl zijn overwinnaar, Ochus, Artaxerxes III, (of Darius), het land verwoestte en de bevolking, voor een groot deel, uitroeide. Vier jaren later werd Alexander de Groote, aan de regeering over Perzië gekomen zijnde, heerscher over Egypteland.

Ruim 2300 jaren zijn voorbij gegaan. De Grieken zijn, in de regeering over Egypte, opgevolgd door de Romeinen, en dezen door

[p. 130]

de Keizers van het Byzantijnsche Rijk. In 640 A.D. kwam Egypte onder de heerschappij der Arabieren, en daarna, in 1240, onder die der Mamelukken. In 1517 viel Egypte in de macht der Turken, en zoo is het tot op dezen dag. Voor korten tijd soms, zijn de Egyptenaren, in den loop dier eeuwen, ook onder ander Bestuur geweest. Doch wie ook, na de overwinning door Ochus, 2300 jaar geleden, over Egypte geregeerd hebben: Perzen, Macedoniërs, Romeinen, Grieken, Arabieren, Mamelukken-Slaven, Turken, Syriërs, Franschen; Heidenen, Christenen, Mohammedanen, nimmer heeft een Egyptenaar weer op den troon der Farao's gezeten; nimmer weer hebben de Egyptenaren zich zelven geregeerd.

Daar zit leering in voor de politieke toekomst van Egypte, in verband met de voorzeggingen van geestelijk heil voor dat land en zijn inwoners.

Er zijn zulke voorzeggingen; deels in vervulling getreden; maar ook nog onvervuld.

De geestelijke toekomst van Egypte staat in nauw verband met die van Israel. En gelijk de oordeelen over de Egyptenaren, door Israels profeten voorspeld, letterlijk gekomen zijn, zoo moeten ook de profetieën van zegening letterlijk in vervulling treden.

Slechts aanvankelijk werd vervuld, dat ‘Prinselijke gezanten uit Egypte komen’ zouden, en ‘Moorenland zich haasten zou, zijn handen tot God uit te strekken’ (Ps. 68:32).

Zoo ook wat Jesaia profeteerde, XIX:18 v.v., dat er steden zouden zijn in Egypte, waar de sprake Kanaäns zou gesproken worden, en de Heere een altaar zou hebben, waar de Egyptenaren Hem zouden dienen.

Maar onvervuld bleef het woord van Jesaia XIX:22-25:

‘En de Heere zal de Egyptenaars dapper slaan, en genezen; en zij zullen zich tot den Heere bekeeren; en Hij zal Zich van hen verbidden laten; en Hij zal hen genezen.
‘Te dien dage zal er een gebaande weg wezen van Egypte in Assyrië; dat de Assyriërs in Egypte, en de Egyptenaars in Assyrië komen zullen; en de Egyptenaars zullen met de Assyriërs dienen (den Heere).
‘Te dien dage zal Israel de derde wezen mét de Egyptenaars en mét de Assyriërs, een zegen in het midden des lands.’
‘Want Jehovah Zebaoth zal hen zegenen, zeggende: Gezegend zij Mijn Volk, de Egyptenaars, en de Assyriërs, het werk mijner handen, en Israel, Mijn erfdeel.’

[p. 131]

In deze profetie wordt den Egyptenaren beloofd, dat de Heere, nadat Hij hen dapper zal geslagen hebben, hen tot bekeering zal brengen en hen genezen, en dat zij dan met Israels naam ‘Mijn Volk’ (עַמִי) zullen genoemd worden, van wege hun dienst van God, te zamen met Israel en de Assyriërs. Klaarlijk ziet dit op den tijd, dat Israel in zijn land teruggekeerd zal zijn en wonen zal, met de Egyptenaren aan de eene, en de Assyriërs aan de andere zijde, - ‘een zegen in het midden des lands,’ waardoor een ‘gebaande weg’ zal zijn tusschen Egypte en Assyrië, niet ten oorlog maar des vredes. De Egyptenaren zullen dan tot den Heere bekeerd zijn, het Evangelie aangenomen hebbende, den Heere Christus belijdende, en naar die belijdenis levende.

Gelijk de afgoden van Egypteland zijn neergeworpen, zal dus ook Islam voor het Evangelie moeten wijken, en Egypte zal des Heeren zijn. Deze is de belofte voor het land en zijn volk, die ten volle vervuld moet worden, wanneer de oordeelen, eenmaal aangekondigd, geheel volbracht zullen zijn.

Heerlijke toezegging van geestelijke zegening dus, wier vervulling ook het maatschappelijk heil des lands insluit. Maar: Een onafhankelijk volk, onder een eigen Egyptische regeering, zullen de Egyptenaren niet weer zijn; ‘Er zal geen vorst meer zijn uit Egypte.’ Egypte zal blijven onder de regeering van ‘vreemden’, naar het onfeilbaar woord der profeten.

In naam staat Egypte thans onder Turksche heerschappij. Doch de facto, sedert September 1882, onder die van Groot-Brittanje.

O Sphinx! Die Britten! Bijna geheel Zuid-Afrika namen zij in bezit, en van Midden-Oost-Afrika een groot gedeelte. Op de bronnen van de Nijl hebben zij beslag gelegd, en langs die Rivier hebben zij hun vlag geplant, tot waar zij zich Westwaarts buigt. Moeten zij nu ook Egypte bezitten, en dus meester zijn langs de Nijl, van haar oorsprong af tot waar zij zich stort in de Middellandsche zee? Een vrijen weg dus hebben van den Atlantischen Oceaan, en den Indischen Oceaan, dwars door Afrika heen, naar de Groote Zee van het Westen? Is Groot Brittanje dan....?

Spreken kan de Sphinx niet. Maar toch is het, of zijn deerlijk misvormde mond op die vragen dit antwoord geeft:

‘Wat wilt gij? Onder eigen regeering kan Egypte niet zijn;

[p. 132]

een eigen vorst kunnen de Egyptenaren niet hebben; naar het woord der Profetie.... Een vreemde moet het opperbestuur hebben. Welke vreemde dan schijnt daartoe meest aangewezen, met het oog op, en in verband met, de voorspelde zegeningen over Egypte? met de uitbreiding, en bevestiging van het Koninkrijk Gods?.... Is het begeerlijk, dat Frankrijk heerscher zal zijn over Egypte? Frankrijk met haar ongeloof, haar wufte zeden, haar Jesuïten, en haar revolutie-geest? Hebben niet reeds Fransche wereldzin en zedeloosheid hun schadelijken invloed in Egypte, bijna onuitroeibaar, doen gevoelen? Voorts: Wat is van Frankrijk te verwachten voor het Evangelie in Egypte? Heeft niet Frankrijk, overal waar haar vlag geplant werd in Afrika, in China, op de eilanden der Zuid-zee, op Madagascar, het werk der Zending gehinderd of geheel belet, maar aan haar Jesuïten vrij spel gelaten? En ook dit nog: Heeft niet Frankrijk Egypte, in de ure des gevaars, prijs gegeven, en aan zich zelf overgelaten?’

‘Of Rusland?’ gaat de Sphinx voort, ‘Rusland, met haar knoet, haar vervolgzieke Grieksche Kerk, haar ondraaglijke tyrannie? Is van Rusland heil voor Egypte te verwachten? Zal onder Rusland's heerschappij de verzengde streek aan de Witte Nijl voor de Fellahin, die daarheen gebannen zullen worden om het minste verzet, niet nog ondragelijker zijn, dan ijzig Siberië, voor de Russen, die, schuldig of onschuldig, daar dwangwerken? Zou Rusland, in eigen Rijk, de vrije prediking van het Evangelie belettende, deze in Egypte toelaten; en de Joden, in Rusland vervolgd of uit het land verdreven, in Egypte beschermen?’

‘Of anders Duitschland met haar militairisme; haar opgewekten kolonie-honger; haar politiegeest; haar overweldigende industrie? Zou onder Duitschland's heerschappij over Egypte het land zich in vrede kunnen ontwikkelen, zonder gedurig gevaar voor verwikkelingen met andere machtige Staten, en zou er onder de Duitsche vlag in Egypte volkomen vrijheid zijn voor de prediking van het Evangelie?’

Frankrijk? Neen. Rusland? Neen. Duitschland? Neen. ‘Welke Europeesche macht dan, behalve Groot-Brittanje?’ vragen die steenen lippen. ‘Toch niet Italië, of Oostenrijk? En zonder in het minst te dwepen met Britsche politiek, moet toch erkend worden, dat, thans, onder de Britsche vlag, of onder Britsche Protectie, wat slechts

[p. 133]

een andere naam is voor vlag, volkomen vrijheid is voor de prediking van het Evangelie, waardoor alleen toch de regeneratie van Egypte geschieden kan. Vrije verkondiging van het Woord Gods; vrijheid om scholen te onderhouden, langs de boorden der Nijl, van Alexandrië tot de Victoria Nyanza; zekerheid van het bezit, voor armen en rijken, der vruchten van hun arbeid, in gehoorzaamheid aan de wetten des lands, en dus verlossing van de tyrannie, waaronder Egypte en de Egyptenaren eeuwen lang gezucht hebben; schijnt dat alles niet te mogen verwacht worden van de Britsche suprematie over Egypte, meer dan van eenige andere? En daarom: Waar er een vreemde heerschappij, boven die der Egyptische, moet zijn, schijnt dan de Britsche, thans, niet minst onverkieslijk?¹⁾ En is ook daarin niet Gods hand te erkennen....?’

1) De Britsche “Occupatie” van Egypte, feitelijk, gelijkstaande met “Protectoraat”, vond haar aanleiding in den Arabi-opstand, in 1882. Die “rebellie”, volgens sommigen, of “patriotsche beweging”, volgens anderen, werd veroorzaakt door den totaal onhoudbaren toestand, waarin het bestuur, de financiën, de rechtspleging, de politie, de industrie, ja schier alles, geraakt waren, onder de Fransch-Turksche regeering, in de voorgaande jaren. Het land was wegzinkende onder een steeds klimmenden schuldenlast; de, tot het uiterste verdrukte, Fellahin waren uitgeput; door verwaarloozing der irrigatie-werken, en partijdige waterverspilling ten behoeve van enkelen, dreigde het vruchtbare Egypte in een woestijn verkeerd te worden; het leger, door gedwongen recruteering bijeengebracht, werd slechts met de zweep bijeengehouden, terwijl aan soldij-betaling zoomin gedacht werd als aan behoorlijke voeding of kleeding der manschappen. “Backsheesh”, was het eenige middel om iets bij de regeering gedaan te krijgen. En terwijl Egypte, nominaal, een Turksche bezitting heette, onder een eigen, schoon aan den Sultan ondergeschikt, Khediviaal-bestuur, had schier iedere vreemde Mogendheid meer in de regeering van Egypte te zeggen, dan de Khedive, Tewfik, en zijn ministers, wat tot grenzelooze verwarring aanleiding gaf, en mede oorzaak was, dat vreemde avonturiers, zich snel verrijkten, ten koste der steeds armer wordende bevolking.
Ahmed Arabi Pacha, kolonel in het Egyptische leger, werd, in 1882, door den Khedive aangesteld tot “Onder-Secretaris van Oorlog”, en kort daarna werd hij Minister van Oorlog, in een “Nationaal Ministerie”. Dit ministerie werd verwacht, vreemden invloed te zullen tegengaan, en reformatie aan te brengen in het Bestuur, en was reeds daarom niet gewild bij de Vertegenwoordigers der Mogendheden in Egypte. Op grond, dat de Europeanen in Cairo, Alexandrië, en elders in Egypte bedreigd werden door de “Nationale beweging”, werd er gedreigd, dat een Fransch-Engelsche vloot gezonden zou worden naar Alexandrië, quasi, ter bevestiging der autoriteit van den Khedive, die, N.B. het “Nationaal Ministerie” had saamgeroepen, dat Mei 26, echter aftrad. Op verzoek van den Khedive, en vele notabelen, aanvaardde Arabi straks weder zijn taak, en alles scheen wel te zullen gaan, toen, 11 Juni 1882, een oproer ontstond te Alexandrië, dat velen het leven kostte. Inmiddels was een Engelsche vloot voor die stad genaderd, en, waar Arabi, die nu aan het hoofd der krijgsmacht stond, mede op last van den Khedive en van den Sultan, maatregelen nam om geweld met geweld te keeren, werd Alexandrië, met bombardement bedreigd, en werden de forten en de stad, 11 en 12 Juli, gebombardeerd. Velen verlieten de stad; een horde Beduinen drong in om te rooven en te branden; en de Khedive stelde zich onder “Britsche bescherming”, terwijl de geheele “Nationale beweging” als “rebellie”, onder aanvoering van Arabi, werd gebrandmerkt. Van de Egyptische soldaten verlaten, werd Alexandrië door Engelsche troepen bezet; Arabi, die over 100.000 man te beschikken had gehad, moest zich, na het gevecht te Tel el Kebir, overgeven aan den Britschen Generaal Lowe; Cairo ging, zonder slag of stoot over, aan weinige soldaten, onder Majoor Watson; te Kafr Dawar legden 10,000 van Arabi's volgelingen de wapens neer; en de “opstand” was “gedempt”. Arabi, na geruimen tijd in de gevangenis doorgebracht te hebben, pleitte later, daartoe aangemaand zijnde, schuldig aan “rebellie”, voor den krijgsraad, die met de zaak niet voort scheen te kunnen, en werd ter dood veroordeeld, welk vonnis, terstond daarop veranderd werd in verbanning, - naar Ceylon, waarheen hij, met zes mede-veroordeelden, benevens vrouwen en kinderen, 26 December 1882, vervoerd werd.
De “Nationale Beweging”, of de “Opstand”, van den aanvang hopeloos, vooral ook om het ontbreken van waar patriotsch gevoel bij het eeuwen lang onderdrukte volk, was nu ten einde; doch Egypte's toestand was, zoo mogelijk, nog ellendiger dan te voren. De Khedive met zijn Turksche-Egyptische adviseurs en hooge ambtenaren stonden machteloos; Frankrijk hield zich terug; en geen der andere Mogendheden wilde de verantwoordelijkheid op zich nemen van de regeling der zaken. Allen zagen op Groot-Brittanje, dat effectief was opgetreden, en nu “mocht zien, wat haar te doen stond.” Toch mocht van “annexatie” van Egypte, en zelfs van “protectoraat”, door Brittanje, geen sprake zijn, en Egypte's schulden moesten voldaan worden. De Britsche Regeering verklaarde ook geen annexatie te willen en zelfs geen protectoraat van Egypte; doch het land te zullen “occupeeren”, ter herstelling van rust en orde, ter beveiliging van leven, in het belang van Egypte en van de betrokken Mogendheden. Dat de Britsche staatslieden van dien tijd, eenigszins ten volle, verstaan hebben welke reuzen-taak zij met de “occupatie van Egypte” aanvaardden, wordt, ook door henzelven, ontkend. Maar niemand kan ontkennen, dat die “occupatie” Egypte, in schier ieder opzicht, onberekenbaar ten goede is gekomen. Noch ook kan worden ontkend, dat Groot-Brittanje zich niet heeft kunnen terugtrekken uit Egypte, zonder gevaar, dat het goede, nu verkregen, gevaar zou loopen geheel verloren te gaan. De Heere regeert.

[p. 134]

Ik had nog menige vraag op de lippen. Doch.... het was de Sphinx wel aan te zien, dat ik nu geen verder antwoord van hem zou ontvangen. Misschien wel omdat een Arabier, bijna onhoorbaar, genaderd, met twee kopjes koffie, zich naast mij had nedergezet, en, voor een kleine backsheesh, mij die welkome verkwikking aanbood. Daarna werd het tijd om naar Cairo terug te keeren, gelijk ik deed. Die ure bij den Sphinx zal ik nooit vergeten.