Verzameld werk. Deel 7

[p. 554]

Inzinking en verheffing van moreel gevoel!

Gisteren is het voor mij een dag geweest met twee gebeurtenissen in mijn leven. ‘Une date à marquer d'une pierre blanche’ zoals het Franse spreekwoord zegt. Ja, maar ook wel ‘d'une pierre noire.’

De eerste gebeurtenis was het bezoek van een bolsjewiek. Het doet er nu niets toe, dat die bolsjewiek eigenlijk geen Rus was. Hij behoorde tot een andere nationaliteit, maar had door en door de mentaliteit van een bolsjewiek. Hij was, als ik zo zeggen mag, een westerse bolsjewiek; en hij zei mij, en ik heb alle reden om te denken dat hij waarheid sprak, dat er velen van zijn slag zijn in het westelijk Europa.

De tweede gebeurtenis was het lezen van een brief, mij geschreven door een soldaat aan het Belgische front.

De bolsjewiek liet zich in een leunstoel neer, strekte ongegeneerd zijn lange benen uit, krabde even in zijn ruige baard met een vouwbeen, dat hij van mijn tafel nam, stak een sigaar op, die ik hem aanbood en sprak:

- Deze oorlog is ónze oorlog; dat wil zeggen, dat wij, bolsjewieken, de enige overwinnaars zullen zijn. Wij hebben reeds in Rusland overwonnen; wij zullen ook hier, in 't Westen overwinnen. Dat zal zo zijn, dat kan niet anders, dat staat als een paal boven water.

- En...? vroeg ik.

- En dan nemen wij de plaats in, die de bourgeoisie thans bekleedt, voorspelde de bolsjewiek.

- En... wordt het dan een betere wereld? vroeg ik nog.

- Volstrekt niet, antwoordde de bolsjewiek. - Wees toch niet onnozel! Koester toch geen gekke illusies! Tot nu toe hebben de kapitalisten gestolen en bedrogen; na de oorlog zullen wij stelen en bedriegen, dat is het enige verschil. De bourgeoisie

[p. 555]

heeft door deze oorlog zelfmoord gepleegd. Wij nemen doodeenvoudig van haar over wat zij niet meer vast kan houden. Met andere woorden: ónze beurt is nu gekomen. Het was ook tijd, meneer; en méér dan tijd! Hoeveel eeuwen hebben wij daar niet op gewacht! Er bestaat toch immers nog iets van rechtvaardigheid op de wereld: de primitieve, elementaire rechtvaardigheid dat ieder, vroeg of laat, eens zijn beurt krijgt. Het komt laat, héél laat voor ons; maar des te heerlijker zal het smaken. De heren zullen straatvegers en de dames zullen meiden worden. Voor ons de huizen als paleizen, de truffels en champagne en al het andere wat erbij behoort; voor u het roggebrood en het water in de benauwde krotten der arbeiderswijken. Het geld, en wat men door het geld verkrijgt, dat blijft bestaan, begrijpt u, maar het verhuist van úw zak in ónze zak. Dat is het enige verschil, onder de leus, zoals ik zei, van ‘ieder zijn beurt’. Is dat niet mooi, meneer, en heel rechtvaardig? Troost die gedachte niet? Verzoent ze niet de mens met het ellendig leven?

- Inderdaad, zei ik; - heel mooi en zeer bijzonder troostvol. En weet u wat nog meer, mijn vriend: voor één ding ben ik u gans buitengewoon dankbaar: u liegt tenminste niet! Van u weten we heel precies, in onbewimpelde woorden, wat ons te wachten staat.

- De rechtvaardigheid staat u te wachten, meneer, de rechtvaardigheid, de Rechtvaardigheid! herhaalde hij tot driemaal toe, in stijgende nadruk. En met glinsterende ogen stapte hij de kamer uit.

Toen de bolsjewiek vertrokken was, kwam de post aan en bracht mij een pak brieven van het front.

Het is steeds met spanning en emotie, dat ik die ontvang en lees. Het staat zo ver van ons af en toch voelen wij het zo heel dichtbij. Het is als een gans andere, onbekende wereld, waarin wij even meeleven. Er waren brieven bij van eenvoudige jongens, die ternauwernood een brief kunnen schrijven en niet in staat zijn aan hun gevoelens en ervaringen een vorm te geven, maar er waren er ook bij van meer ontwikkelden; en een van dezen heeft mij, voor zoverre zulks nog mogelijk is, met het leven en de mensheid enigszins verzoend.

[p. 556]

Hij schreef mij een brief, die voor zijn vader was bestemd. Die brief zal zijn vader wel niet ontvangen, omdat een tirannieke overmacht zulks belet. Maar de nobele gevoelens zijn als de schone gedachten: zij vliegen, men weet niet hoe, over alle grenzen en hindernissen heen.

Zijn moeder was in het bezet gebied gestorven en hij schreef aan zijn vader, die ook in het bezet gebied gebleven is, om hem te sterken en, zo mogelijk, te troosten.

Hij schreef hoe hij hen beiden steeds zo innig had liefgehad. Hij schreef hoe het de droom van zijn leven was in het bevrijde vaderland terug te komen, beter dan hij was vertrokken, rijper geworden door beproeving en ontbering, sterker als volwassen man en gehechter als liefhebbende zoon; en hoe vurig hij aan hen beiden de gelouterde gevoelens wenste te betuigen, die hij nu aan hem alleen, - de vader - op het uur van de verlossing zou bewijzen.

Er sprak een heel zacht heimwee vol aanbiddende genegenheid uit dit ontroerend schrijven; er sprak de ziel uit van een zuiver kind en van een sterke man: een ziel, die in zoveel ellende slechts nobele en verheven gevoelens kent.

De wereld is niet slecht voor zulke mensen. De wereld is ondanks alles groot en schoon, omdat zij zelf groot en édel voelen. Wat raakt het die moedige jongeman, dat de wereld zo hopeloos gemeen en verdorven is? Wat raakt het hem dat alom het vuilste, grofste materialisme zegeviert? Dat de schandelijke rijkdom van enkelen gekocht wordt door het bloed en het leven van duizenden en duizenden? Dat het morele peil van de wereld gedaald is tot een graad van inzinking, waaruit het in geen jaren en jaren op zal komen? Hij ziet dat niet; hij weet dat niet. En als hij 't wist en als hij 't zag, zou hij er wellicht met hoge minachting wijd over heenzien, als over iets van geen betekenis naast al het zuiver-schone en verhevene, dat gans zijn ziel en hart vervult.