Verzameld werk. Deel 7

[p. 374]

Zij die wachten

Talrijk heb ik ze deze zomer gezien, in allerlei plaatsen, zij die wachten...

Velen zaten op de hei en in de bossen, maar de meesten waren nog aan zee, alsof ze daar werden getrokken door de wijdte van het water en de verre breedte van de horizont, waaruit het beeld, de hersenschim, de illusie van hun verwachting op zou doemen.

Ik heb ze gezien op de banken langs de Scheveningse strandmuur en tussen de helmbeplanting op de toppen van de hoogste duinen; maar 't meest vond ik ze zitten op de ‘Pier’, zich koesterend in de zon, starend, starend in de verre verte naar dingen die zij alleen schenen te zien.

Het waren mannen en het waren vrouwen. Doch méér mannen dan vrouwen. Het waren ook gezelschappen van vrouwen en mannen onder elkaar; en opvallend was het dan, dat de mannen veel sterker en inniger schenen te staren en te wachten dan de vrouwen. De vrouwen schenen hun obsessie even te vergeten en deden levendig en schaterden en lachten. De mannen niet: zij glimlachten wel eventjes mee en gaven luchtig een antwoord; maar dadelijk weer greep de peinzende ernst hen aan en zaten zij te staren, te staren, halsstarrig wachtend te staren naar de verre verten van het water en de horizont.

Het zijn de bannelingen uit het ongelukkig Belgenland! Zij zijn gevlucht voor de gevaren en de verschrikkingen van de oorlog; gevlucht onder het dreunen van de kanonnen, gevlucht toen hun stad of dorp reeds brandde, gevlucht over de puinen en de lijken, met voor eeuwig in hun diep-geschokte geest het gruwelbeeld van wat zij zagen en meeleefden; en nu wachten zij hier, nu wachten zij, sinds weken en sinds maan-

[p. 375]

den, naar het einde van de oorlog en het komen van de vrede.

Hun ganse leven is niets anders meer dan één aanhoudend staren en wachten. Velen onder hun landgenoten hebben zich in den vreemde nuttig gemaakt, zich een werkkring geschapen, die hun lange, droeve dagen van ballingschap vult; maar zij, zij die wachten, zij die niets anders doen en kunnen doen dan hopeloos starend wachten, zij zitten daar in machteloze stilte hunkerend te lijden en ik heb medelijden met hun levens-doelloosheid, omdat ik weet aan welke kwaal zij lijden: het heimwee, het droevigst leed der aarde, dat in de mens alle energie en veerkracht doodt.

Ik heb met hen gesproken, getracht hen op te beuren. Ik heb hun het voorbeeld genoemd van zovelen van onze landgenoten, die door wilskracht in nuttige arbeid hun droevig lot verzachten. 't Geeft niets. Zij zouden ook wel willen, maar zij kunnen niet. Zij kunnen niets dan wachten, droevig warend wachten. Niets boeit hen, niets interesseert hen: noch het nieuwe van een onbekende omgeving, noch de schoonheid van de natuurtaferelen, noch het karakter van het volk waaronder zij nu tijdelijk leven: dat alles is dood voor hen, het bestaat niet; alleen bestaat wat zij verloren hebben en waar zij dag en nacht naar hunkeren en snakken.

Zij zitten met hun zakken vol couranten, die zij reeds gelezen hebben: Franse, Engelse, een heel enkele keer ook Nederlandse. Nooit zag ik hen couranten lézen. Altijd hádden ze die reeds gelezen. Want dát is wel het enige wat hen hier in hun ballingschap interesseert: de lezing van de couranten.

Zij lezen er in alles wat hun hoop kan koesteren. Zij geloven vast en trouw ieder gunstig bericht en hun gretige verbeelding en hun vurig-groot verlangen maakt het nog mooier dan het er staat. Slechte berichten geloven zij niet, willen ze niet geloven. Zij slaan ze over of houden er bespiegelingen bij, die het slechte weer goed moeten maken. En zo redeneren zij als allerwonderbaarste optimisten, terwijl zij in hun ganse levensopvatting en zieletoestand van het zwartste pessimisme zijn.

[p. 376]

Zo zitten zij daar, sinds dagen en weken en maanden. Hun geld raakt op, hun kleren oud en versleten; op allerlei manieren moet worden uitgezuinigd en gespaard. Tot nog toe kregen zij, min of meer geregeld, berichten over familieleden en vrienden uit het vaderland, maar ook dát wordt met de dag steeds moeilijker, is, voor sommigen, gans opgehouden. En zovelen van hun landgenoten zijn reeds weg, terug naar wat nog overblijft van goed en haven, terug ondanks de gruwel van de oorlog en de afschuwelijke overheersing van de vijand. Zij worden steeds minder in getal en voelen zich steeds eenzamer en verlatener, en toch blijven zij daar zitten treuren en gaan niet, alsof de doorgestane beproevingen en angsten voor altijd alle wil en kracht in hen gedood hadden.

Zij zijn als 't ware lam geworden: willoos lam-gestaard op een verleden, waaruit zij de toekomst verwachten. Voor hen is wat eenmaal geweest is het enige wat ook verder kan bestaan en zij willen maar niet begrijpen dat, hoe de strijd ook verloopt, een nieuwe wereld uit de wrede chaos van de verwoesting zal moeten ontstaan. Zij zijn dubbel ongelukkig: ongelukkig door wat zij onherroepelijk verloren hebben; ongelukkig door het duister voorgevoel van wat er, ook al werd de vijand uit het land verbannen, in de plaats zal komen. Zij voelen instinctmatig dat het oude voor altijd uit en dood is, en zij willen het niet voelen.

Zij wachten... Ganse dagen blijven hun droeve, strakke blikken peinzend op de verre horizont gevestigd en elke dag staat de zon op en gaat zij slapen zonder het door hen steeds verwachte wonder beschenen te hebben. Er zijn mensen onder hen van nog betrekkelijk jonge leeftijd. Te oud misschien om het geweer op te nemen en de vreselijke strijd in de loopgraven mee te maken, maar zeker niet te oud om nog vele jaren, voor zichzelf en hun gezin, een nuttig doel te betrachten en te bereiken. Waarom doen ze 't niet? Europa sterft in deze oorlog. Maar Europa is slechts een klein gedeelte van de grote, ruime wereld en nog zoveel schone, rijke landen liggen over de wijde, verre zeeën, waar miljoenen en miljoenen mensen in ongestoord geluk en vrede leven.

[p. 377]

Ligt dáár hun toekomst niet! Rijst dáár niet, ginds verre, in zachte en tere nevelen, het verwezenlijkte droombeeld, waarop zij zich hier suf zitten te staren!

Ik wou, dat enkelen het voorbeeld gaven. Ik wou, dat wie niet meer de moed heeft of de kracht om met de wapens te gaan strijden, of wie het leven niet kan dragen onder de dwingelandij van de vijand, of wie ook anders voor zijn land en volk niet meer van nut kan zijn, toch voor zichzelf de moed nog had om dat nutteloos en verlammend wachten naar een hersenschim van zich af te schudden en, werkdadig opstaande, alle banden met een dood verleden afbrak en in een nieuwe wereld een herschapen bestaan ging beginnen.

Maar helaas!... ze zitten hier veel te dicht bij hun droevig, ongelukkig vaderland! Het heimwee kwelt en trekt; en zij wachten maar en blijven wachten, doelloos en nutteloos, hoeveel weken, maanden, hoeveel jaren nog?