Verzameld werk. Deel 7

[p. 345]

Centralisatie en ontvolking in Frankrijk

Ik heb weer eens per auto in Frankrijk gereisd. Per auto komt men in plaatsen en streken, waar men anders niet komt. Per auto ziet men veel, dat aan de gewone spoorwegreiziger ontsnapt. Ik heb gereisd, ditmaal door Frans-Vlaanderen, Picardië, Normandië en Bretagne, en sterker dan ooit is er mij opgevallen: de centralisatie van de bevolking in steden en de ontvolking op het platteland.

Centralisatie van het sociale leven in de grote steden, met Parijs aan 't hoofd, dat, als een moloch, alles in zich dreigt op te slorpen. Ontvolking op het platteland waar doorheen men somtijds uren reist, zonder een levend wezen te ontmoeten! Sterk vooral is die indruk, wanneer men uit Vlaanderen komt, waar ieder hoekje grond, met een soort schraapzuchtige liefde ontgonnen en bebouwd is, waar men telkens tien à twintig dorpen in een cirkel-horizont van een paar uren overziet, in Vlaanderen, waar het krioelt van kleine kinderen.

't Is wel eigenaardig: veel kinderen, té veel kinderen maken een volk arm; en weinig kinderen, té weinig kinderen, zoals in Frankrijk, maken het ook arm, en wellicht nog armer.

In 't noorden van Frankrijk, even over de Vlaamse grens, valt de armoedige verlatenheid van de streek nog niet zo dadelijk op. Daar zijn we immers nog in Vlaanderen, in Frans-Vlaanderen, en iets van onze weelderige en druk-bevolkte gouwen ligt ook nog over die gewesten uitgestrekt. Maar zodra men in Picardië en vooral in Normandië komt, in 't echte, aloude Franse land, daar treft het verschil aangrijpend.

Hoe zouden de grote boeren uit Picardië en Normandië het wel met hun oogsten klaarspelen, als ze niet de hulp kregen van onze Vlaamse veldarbeiders (de ten onzent zogenoemde Fransen), die ieder jaar, bij duizenden en duizenden, voor het

[p. 346]

ganse zomerseizoen over de grens trekken? Er is sprake van geweest, dat de Franse regering een belasting op de vreemde arbeiders zou heffen.

Gelukkig werd van dit rampzalig denkbeeld afgezien: het had zoveel betekend als de totale ondergang van de Franse landbouwers uit die gewesten.

Normandië en Picardië zijn mooi om er doorheen te reizen, ontroerend mooi van pittoreske oude steden, mooi ook van een landelijke schoonheid die aanhoudend een schilders- en dichtersoog boeit, maar die de landbouwer ter streke met droefenis doet hoofdschudden.

Wij reizen door helblauwe velden, door bloedrode velden, door purperen velden. Wat is het? Waar komt die kleurenpracht vandaan? Het is, helaas! de overweldigende woekering van de korenbloemen, de klaprozen, de nigelle, al het onkruid, dat men, bij gebrek aan handenarbeid, uit de akkers niet kan wegruimen en dat nu, in een overtollige woekering, te allen kante, tussen en over de verstikkende korenhalmen heen, zegevierend opschiet.

Frankrijk heeft geen kinderen genoeg, dáár ligt het euvel! Frankrijk is té uitgestrekt voor de bevolking, die er op zijn bodem leeft en die zich van het platteland verwijdert en in de steden samengetrokken leeft. De jongste volkstelling van verleden jaar wees aan, dat er drieëndertig duizend meer sterfgevallen dan geboorten worden geboekt. Dat staat dus gelijk met het jaarlijks verlies van een stad als Leeuwarden. Een stilte van uitgestorven verlatenheid ligt alom, als een bestendige drukking, over het Franse platteland. Men moet zo ergens in een dorpje komen op het uur, dat de school uitgaat. Tien kinderen, vijftien kinderen, op zijn hoogst een twintigtal kinderen, dat is alles. Geen uitgelaten hos- of stoeipartijen, geen kreten, geen gejoel, geen dolle spelletjes. De Franse kleine kinderen hebben reeds iets van oude mensjes, die hun zwakheid en eenzaamheid voelen.

Door hoeveel dorpen zijn wij niet gereisd, waar zelfs midden op de dag geen enkel mens te zien was! Door hoeveel bossen zijn wij niet gereden, uren en uren lang, zonder iets anders te zien dan het ondoordringbaar, somber scherm der kolossale bomen, eindeloos, eindeloos, tot in 't wanhopige, langs beide

[p. 347]

kanten van het zich tot in 't oneindige uitstrekkend blond lint van de lijnrechte weg!

Men voelt het overal duidelijk: de Franse plattelandsbewoner vlucht de doodse eenzaamheid en armoede van zijn toch zo mooi en vruchtbaar land. De militaire dienst heeft hem in aanraking gebracht met het ruime en vrolijke stadsleven en daar wil hij nu ook voorgoed weer heen.

De Franse steden, zelfs de kleinere, zijn dan ook wel geanimeerd. Een Vlaamse provinciestad van een vijftien à twintig duizend inwoners is een dood ding, waar niets gebeurt. Een Frans provinciestadje van datzelfde getal zielen lééft, heeft druk bezochte koffiehuizen, mooie winkels, een paar goede hotels, een schouwburgje. Ieder Frans provinciestadje is of tracht te zijn, een klein nest van centralisatie, geschoeid op de leest en naar het voorbeeld van het monster, dat alles centraliseert: Parijs.

Door Frankrijk reizende, en wel speciaal door Picardië, Normandië en Bretagne, ziet men voortdurend pracht-domeinen, landgoederen en kastelen als uit een sprookjeswereld, die alle, alle onbewoond zijn. Wij zagen er honderden, het een al mooier, al rijker dan het andere, en geen een, absoluut geen een was er bewoond. Waarom niet, terwijl in andere landen, in Vlaanderen b.v. zulke domeinen haast met geen geld meer te betalen zijn? Alweer om dezelfde reden: om de eenzaamheid, de ontvolking, de doodse verlatenheid er omheen! Welke miljonair zal zich daar levend komen begraven? Waar zal hij zijn dienstpersoneel vandaan halen, en hoe zal dat personeel, als hij 't vindt, het daar uithouden? Er zijn geen liefhebbers voor te vinden. Heden ten dage kan men, in de schoonste en weelderigste streek van Normandië en Bretagne, behalve langs de zeekust, waar mode en snobisme de mensen heendrijft, voor een prikje een vorstelijk bezit huren.

Naarmate men echter dieper in Bretagne doordringt, wordt de bevolking opvallend talrijker; en weldra, als men de zeekust nadert, komt men door dorpjes, waar 't krioelt van kleine kinderen, net zoals in Vlaanderen.

Doch welke armoede in die opeenhoping! Wat ginder te kort

[p. 348]

was, tiert hier in overvloed, maar die overvloed blijft er ter plaatse vegeteren, verteert er in zichzelf, gaat niet het ontbrekende elders aanvullen. De Bretoen is geboren zeevaarder: voor zeven tiende bemant hij al de vlotten van de Republiek, en als hij dat niet doet, of uit dienst treedt, blijft hij weer krot-vast zitten op de droeve ellendeplek, waar hij geboren werd. Nergens, in geen plaats op de aardbol, heb ik menselijke wezens in zulke hokken zien huizen, als daar op het platteland van het allerdroevigst uiteinde van de wereld, dat zo terecht de naam Finistère draagt. 't Zijn mestvaalten, waarop en waarin de boeren daar leven. Hun woningen, evenals hun stallen, hebben de kleur en de geur van mesthopen. Er is zelfs hoegenaamd geen verschil tussen huizen en stallen. 't Zijn sombere hokken met sombere gaten in plaats van deuren en ramen; de lemen vloer van de woonplaats is niet minder goor en vunzig dan de lemen vloer waarop de beesten in hun vuil staan en tussen de mensen en de dieren zelf schijnt er geen ander uiterlijk verschil dan dat der lichaamsvormen te bestaan.

Er zijn nog slechts drie rassen in het grote Frankrijk, die de kwijnende toevoer van de bevolking enigszins aanvullen, en, wonder genoeg, geen een van die drie stammen is eigenlijk Frans. Dat zijn de Bretoenen, de Basken en de Savoyards. Alleen bij deze drie rassen vindt men nog kinderen in overvloed, en alle drie zijn ze arm, arm door wat hun rijkdom zou kunnen zijn, omdat ze, feitelijk vreemden in de Republiek, diep gehecht aan hun streek, en afgezonderd door hun kleine taal, niet naar het grote leven willen of kunnen uitwijken. De toekomst lijkt hoogst zorgwekkend voor Frankrijk. Waar moet het heen? Hoe zal het er uitzien, na nog 'n halve eeuw van zulke wantoestanden? Het kan niet anders of, als het zo voortgaat, moet Frankrijk onvermijdelijk zijn rang van grote mogendheid verliezen. Na nog enkele tientallen van jaren zal Frankrijk slechts de helft van de bevolking van Duitsland nog tellen en zelfs door een land als Italië in volkskracht voorbijgestreefd worden.

Al de regeringen, die elkaar aan het bewind van de Republiek opvolgden, hebben het dreigend en steeds toenemend gevaar

[p. 349]

ingezien en alarmkreten geslaakt, maar nog geen een heeft het kunnen bezweren. 't Geval lijkt wel hopeloos.

Decentralisatie, ziedaar wat Frankrijk in de allerhoogste mate nodig heeft! Terug naar het verlaten platteland... ver van de grote steden, weg vooral van de moloch der centralisatie, van het sinistere Parijs, dat met een soort betoverende en kwade almacht zoveel jonge, frisse krachten, die elders zo broodnodig zijn, tot zich trekt en voor altijd verlamt of doodt.

Frankrijk is wellicht het schoonste, en vruchtbaarste, en rijkste land van de wereld, en 't sterft van armoede, omdat het geen mensen meer heeft, die al zijn overvloedige schatten kunnen doen bloeien en gedijen.