Verzameld werk. Deel 7

[p. 203]

Over Hendrik Conscience

Nu geheel het Vlaamse land weldra het eeuwfeest van Hendrik Conscience gaat herdenken, heeft het mij niet van belang ontbloot geschenen, eens na te gaan in hoeverre de populaire romanschrijver bij uitnemendheid heden ten dage nog door zijn volk gekend, gelezen en gewaardeerd wordt.

Het onderzoek dat ik daarover heb ingesteld heeft niet de pretentie een volmaakt beeld van de toestand weer te geven: ik ben niet verder gegaan dan tot mijn onmiddellijke omgeving, maar die omgeving is op zichzelf een beknopte synthesis van het gehele land, en zoals de toestand daar in mijn nabijheid is, zo zal hij wellicht ook, op enkele wijzigingen na, over geheel Vlaams België wezen.

Ik ben van huis tot huis gegaan, heb met de mensen uit verschillende standen wat gepraat, en dan opeens de vraag gesteld:

Weet ge, dat er weldra, over het ganse land, grote feesten zullen plaatshebben ter vererende nagedachtenis van Hendrik Conscience?

Al de ouderen van dagen en ook velen van middelbare leeftijd wisten wie Hendrik Conscience geweest was en hadden min of meer van hem gelezen. Velen zelfs hadden destijds álles van hem gelezen en zijn boeken zorgvuldig bewaard. Ook de hele kleinen kenden hem, hadden van hem op school door hun meester horen voordragen. Maar de jonge volwassenen, die van twintig tot dertig jaar, in de bloei en de kracht van hun leven, wisten daar het minst van af, hadden er vroeger wel van gehoord en misschien van gelezen, maar dat was zogoed als vergeten geraakt.

De boeken, echter, bestonden meestal nog in de huizen. Die lagen ergens diep in de la van een oude kast, vergeeld en half vergaan, als dingen, die hun doodsslaap zijn gaan slapen.

[p. 204]

Somtijds, als men een stukje papier nodig had om iets in te pakken en dan juist geen oud courantje ter beschikking vond, werden er een paar blaadjes uitgescheurd. Dat mochten moeder en vader niet weten, die zouden misschien wel geknord hebben; maar de jongeren vonden dat zo erg niet. De jongeren... neen... die lazen, die kenden Conscience niet meer.

Zo vond ik de toestand in de kom van de dorpen: velen hadden Conscience gelezen; geen, of althans weinigen, lazen hem nu nog.

Op het platteland, in de verre gehuchten, was het enigszins anders gesteld. Daar ben ik bij mensen gekomen die nooit iets gelezen hebben en nooit iets zullen lezen; bij mensen voor wie papier, bedrukt of onbedrukt, juist zoveel cent per kilo waard is. Maar 'k ben er ook bij anderen gekomen - en dat was mij een aangename en troostende verrassing - die de boeken van Conscience bezaten en die nog geregeld lazen en herlazen.

Ik ben er onder andere op een ouderwetse, grote, mooie boerderij geweest - een boerderij met pittoreske strodaken en knoestig-kromme fruitbomen, ver afgezonderd op een klein gehucht en gans omringd door vette weilanden vol grazend vee en uitgestrekte bossen, die in de lente trillen en schallen van uitbundig vogelgezang - een boerderij waarvan de poëtische schoonheid mij reeds mijn leven lang bekoort, en waar ik zo af en toe, als op een pelgrimstocht, weer heen ga. Ik ken de mensen die er wonen; boer en boerin zijn oud, maar zij hebben talrijke kinderen en nu de boer zelf niet meer werken moet, is het hem een groot genot geregeld zijn krantjes en af en toe een boek te lezen.

Zijn boeken... Altijd dezelfde: de werken van Conscience!... Stil-genietend kan hij daar uren lang mee zitten, zich in zijn vredig oud-leven in de romantische atmosfeer van de beminnelijke volksschrijver verplaatsend. Men moet hem van geen andere schrijvers spreken, die bestaan niet voor hem, die wenst hij niet te kennen. De leesbare romanlectuur begint en eindigt voor hem met Henri Conscience, is definitief in Conscience en zijn werk verenigd en vereeuwigd. Eens vroeg hij mij of het waar was, dat ik ook boeken schreef. Onver-

[p. 205]

hoeds-verrast gaf ik een vaag-ontwijkend antwoord; maar hij drong helemaal niet aan, hij had dat blijkbaar slechts gevraagd om mij te bewijzen, dat hij ook wel enigszins op de hoogte was, en voelde verder niet de minste nieuwsgierigheid om er meer van af te weten.

De invloed van Conscience op de Vlaamse bevolking is enorm geweest, maar bestaat heden ten dage nog slechts hier en daar in de dorpen en op 't platteland als een bijna vergeten overlevering van vroeger. De banaal-verfranste burgerij van de grote steden en de onwetende adel zullen er zelfs niet aan denken nog een boek van hem ter hand te nemen. En ook de stadsarbeiders, geheel en al gegrepen door de sociale strijd, vinden in zijn te zoete en te brave verhalen hun gading niet meer. De proletariërs die Conscience beschreef, lijken dan ook in de verste verte niet meer op de stugge strijders van de tegenwoordige tijd. Het zijn meestal gedweeë wezens, berustend in hun ondergeschikt lot, aannemend, als een onomstootbare natuurwet, dat er rijken en armen, heersers en onderdanigen op de wereld moeten zijn. Een socialistische leider zei mij onlangs - en van zijn standpunt kon ik hem zeker geen ongelijk geven - dat Conscience met al zijn zoete beminnelijkheid en ondanks zijn buitengewoon-boeiend talent van verteller, eigenlijk een ontzenuwende werking op de proletariërsklasse zou uitoefenen, moest zijn invloed over het hedendaagse arbeidersvolk nog even sterk als vroeger zijn.

Andere horizonnen hebben zich over de wijde wereld geopend; wat ons destijds boeide, voldoet ons niet meer, en ik heb zelf eens willen nagaan welke indruk, na reeds zoveel jaren, de lezing van een werk van Conscience nu op mij zou maken. Ik heb niets speciaals willen uitkiezen, ik heb zomaar de hand uitgestrekt en gegrepen wat er in kwam.

De Plaag der Dorpen.

‘Op eenen namiddag keerden twee buitenlieden van eene naburige stad naar hun dorp terug.

Het oord, waar zij zich bevonden, was een allerschoonst landschap in het Hageland; zij volgden eene baan, die nevens

[p. 206]

den rug van eenen heuvel, dwars door den bruinen ijzersteen was gegraven, en over hoogten en door diepten in zonderlinge bochten voortslingerde, totdat zij het punt zou bereiken, waar ginds in de verte een kruisken met zijnen vergulden haan boven het donkere geboomte flikkerde. Aan de eene zijde van den weg verhief zich de uitgegraven wand van ijzersteen, welks donkere verf door de slingerende ranken der braambosschen met liefelijk groen en purper was versierd. Daarboven ontstonden sterk-bewogene gebergten, die het gezicht langs dien kant beperkten... Maar van tijd tot tijd zonk ook de grond tot een weelderig dal. Men kon alsdan van deze hoogte met eenen enkelen blik de gansche landstreek beheerschen en zien hoe de dennenbosschen, als boven elkander gestapeld; langs den rug der heuvelen opklimmen en afdalen; en - immer in toon verminderend - allengs zich verwijderen, kleiner worden en verflauwen, totdat hun groen zich met de dampen der kimme tot een zacht nevelgordijn versmelt’.

Bekoring... er gaat, ondanks de verouderde trant en de meermaals onzuivere weergave van de visie, een eigenaardige bekoring uit van dat schrijven. 't Kan mooier, juister, echter,... en toch, men is gecharmeerd en wil graag verder lezen. ‘De eene was een oude man met grijze haren en diep gerimpeld aangezicht... Degene die naast hem stapte, was een jonge kerel, wien gezondheid en kracht op het jeugdig gelaat aanlachend blonken. Eene schoone lakensche klak hing hem op het linkeroor en liet zijne bruine lokken over zijne schouders wiegelen; de strik van een veelkleurigen halsdoek daalde zwierig tot op de borst van zijnen fijnen kiel. Van stille vrolijkheid glommen hem de zwarte oogen; om zijnen mond speelde een zoeten glimlach, en de vluchtige blikken, welke hij soms in het ronde wierp, waren vol eenvoud en mild betrouwen in het leven’.

Daar komen wij al goed in het romantische. Zo'n boer past in zo'n landschap en wij stribbelen niet tegen, maar laten ons gedwee-glimlachend meeslepen wanneer de gemoedelijke schrijver hun het conventioneel taaltje in de mond legt, dat ze zeker nooit gesproken hebben:

- Maar, vader, ik begrijp u niet, zeide de zoon, er ligt u iets

[p. 207]

op het hart. Waarom verklaart gij het niet?

- Het zou u te zeer bedroeven, Lucas.

- Mij bedroeven? Wat mag het zijn?

- Kom, gij zoudt het toch haast vernemen. Weet gij wat de notaris van onzen eigenaar in de stad mij heeft gezegd? - Boer Staers wordt morgen of overmorgen door gerechtsdienaars van zijne hoeve gezet!

- Hemel! en Clara? antwoordde de grijsaard. - Zij heeft dit ellendig lot niet verdiend, maar zij moet haren vader volgen waar hij gaat.

Evenmin zullen wij tegenstribbelen wanneer de jongeman een poosje daarna tot zijn vader zegt:

- Vader ik bemin Clara!

En wij nemen grif aan dat de oude man daarop antwoordt:

- Maar hoe kunt gij weten of zij voor u dezelfde genegenheid gevoelt?

En dat de zoon verduidelijkt:

- Ik weet het niet, vader, maar de oogen, de stem, iets dat ik niet uitleggen kan, iets geheims, alsof onze zielen maar ééne ziel meer waren.

Zodat wij ook ten slotte in het geheel niet verwonderd zijn, wanneer de jeugdige boerin ons onder de volgende, verleidelijk-interessante trekken wordt voorgesteld:

‘Zij was schoon van gelaat en rank van leest, iets ernstigs en lijdzaams was er in den langzamen blik harer zwarte oogen. Alhoewel hare verbruinde wangen van eenige magerheid getuigden, de arbeid had hare leden sterk gemaakt. Zij droeg het hoofd recht; en om haren fijnen mond lag eene uitdrukking geplooid, die men lichtelijk van fierheid zou hebben kunnen beschuldigen, hadde niet elkeen in het dorp geweten, dat er geen zachtaardiger, geen ootmoediger meisje te vinden was. Het eeuwig mijmeren en denken, het dragen van een treurig lot zonder uitzicht, zonder hoop, had de twee kleine rimpelen rond hare lippen gegraven’.

Conscience leerde zijn volk lezen en wist het vooral romantisch te boeien. De bekoring die hij uitoefende, vooral op eenvoudige, ietwat dweperig-aangelegde gemoederen, was overgroot, zó groot en zó uitsluitend, dat die bekoring met

[p. 208]

hem en met zijn werken onder het volk ophield, en dat geen enkel van zijn volgelingen noch opvolgers ooit het hart van dat volk heeft kunnen winnen. Wie eenmaal Conscience had genoten kon onmogelijk nog van een ander auteur gaan houden.

Die toestand is, althans onder de plattelandsbewoners, vrijwel onveranderd gebleven. De plaats, die Conscience openliet blijft open, ruim en wijd over de geestesleegte van het achterlijk Vlaams platteland.

En terwijl geen lezers meer te vinden zijn om een nieuwe volksschrijver aan te moedigen en te steunen, vrees ik wel dat er ook geen artiest meer zal gevonden worden om dergelijke lezers te bekoren en te boeien.

De tijden zijn veranderd.