Verzameld werk. Deel 7

[p. 195]

Renaert de Vos
Uit het Middelnederlandsch herschreven door Stijn Streuvels

Opgeluisterd met teekeningen door gustaaf van de woestijne. Uitgegeven door L.J. Veen, Amsterdam.

Ik kan me voorstellen dat Streuvels, onder het ‘herschrijven’ van dit beroemd Vlaams-middeleeuws dierenepos, een oprecht en aanhoudend genot heeft gesmaakt. Het lag daar, als ‘geknipt’ voor hem, en, zoals het onder zijn hand in deze nieuwe bewerking geworden is, zo had hij het zelf, van meet af aan, kunnen uitvinden en dichten.

Ik heb moedwillig, vooraleer mijn lezing te beginnen, het oude gedicht willen vergeten; en getracht mij te verplaatsen in de geest en de gemoedsstemming van hen voor wie deze nieuwe bewerking bestemd is.

Voor wie is ze dan eigenlijk bestemd? Streuvels zegt het ons in zijn voorrede:

‘Te mijner verontschuldiging, omdat ik het eerbiedweerdig, oude kunststuk durfde aan te raken breng ik in: dat mijn eenig doel was, die kennismaking wat te vergemakkelijken door er eene hedendaagsche en gebruikelijke lezing van te maken; - het om te schrijven zóó dat het werd tot een levend boek in de handen van alle vlamingen die het kunstwerk in den eigen middeleeuwschen dichttrant niet genieten kunnen’.

Na deze verklaring zou het wel zeer onbillijk zijn het nieuwe met het oude te gaan vergelijken. Men moet er willen tegenover staan alsof het oude oorspronkelijke niet bestond, en zich ook op geen hoger intellectueel peil gaan stellen, dan dit van de toehoorders die tot het genieten van 't verhaal werden genood. En dan blijft er waarlijk nog genoeg van over om een paar prettige avonden mee door te brengen.

[p. 196]

Ik stel mij voor: een ouderwetse, Vlaamse boerderij, bij winteravond. Buiten is het guur en donker en giert de wind om de eenzame hoeve. Alle dagwerk is geëindigd, de beesten liggen rustig in hun stallen, de waakhond slaapt in zijn hok. Alles rust tot de volgende dag. Maar daarbinnen, in de bruingerookte keuken, waar het oude kashorloge als een stokoud mens met mensen-aangezicht dromerig-tikkend in een hoek staat; waar het tin en koper rustig glimt tegen de wanden en deur en luiken dichtgesloten zijn, is het gezellig warm om de brede, zwarte haard, waarin het houtvuur dansend laait en knettert. Daar zit de oude boer in zijn leunstoel, pijprokend, daar zit de boerin met haar brei- of verstelwerk; daar zitten de zonen en de dochters; daar zitten de knechts en de meiden; en één is er die hardop voorleest uit een boek, bij 't schijnsel van een lampje op een tafeltje.

Hij leest voor van Reinaert de Vos en zijn deugnietstreken. En zie, ze zijn allen zo innig geboeid, ze lachen en genieten, ze voelen zich helemaal thuis in het aardig en koddig verhaal. 't Is alsof het zich in hun dagelijkse, welbekende omgeving afspeelde. 't Is dat veel van die dieren hun intiem bekenden zijn. Hoezo? Door aloude overlevering, door de sage, door de vertellingen van hun ouders en voorouders, door Reinaert, ja, door het oude volksboek zelf dus, dat de mensen uit de tijd wél degelijk gelezen en begrepen hadden. Iets daarvan is in 't geheugen van de opvolgende geslachten blijven hangen: grootmoeder sprak soms nog van Grimbert de das, van Bruintje de beer, van Isegrim de wolf en Hersinde zijn vrouw, van Cuwaert, Canteclaer en Tybaert en niet alleen vertelde zij ervan zoals men doet van dieren, maar ook nog wel alsof het mensen, bekende mensen uit haar omgeving waren. Een of andere slimme, bedrieglijke boer noemde zij Reinaert, die of gene valse, ruwe kerel Isegrim, enz. enz.; en de kinderen en kleinkinderen zeiden het haar na en zetten de door de jaren wel wat uitgewiste, maar toch nog levende traditie voort. Zoals Streuvels zeer terecht in zijn voorrede opmerkt: ‘Ga maar eens na hoeveel dierennamen uit het gedicht onze eigen familienamen geworden en gebleven zijn tot heden toe’.

Zo is ons Vlaamse volk van het platteland dus onbewust, door de oude traditie, gans ontvankelijk voorbereid om van een

[p. 197]

boek als dit met grote belangstelling en liefde te genieten. Zal dat gebeuren? Ik vrees ervoor. Ik vrees dat mijn illusie, en wellicht ook de illusie van Streuvels - de gezellige avondvoorlezing, 's winters in de eenzame boerderijen, niet verwezenlijkt zal worden. Ik denk dat ook dit boek, evenals zoveel andere, nog het genot zal moeten zijn van lezers voor wie het niet bestemd is. Wat leest toch de Vlaamse boer, heden ten dage? Niets. Of leest hij wel iets, dan is 't een of ander horribel centenblaadje, dat vol staat met aanrandingen, branden, rampen, moord en diefstal, dat is zijn hopeloos geestesvoedsel. Dát en verhandelingen over aller-kleinzieligste dorpspolitiek. Wat een veld ligt daar nog braak in Vlaanderen! Wie brengt daar ooit enig licht van onpartijdige geschiedenis, van elementair-geestelijke opvoeding, van wetenschap en kunstgenot? Wie doet de Vlaamse boer nog eens olijk glimlachen en gezond lachen om de sluwe, zo echt-menselijke streken van een Reinaert?

De kunstenaar kan het niet bekoren. Hij volbrengt gewetensvol de taak waarvoor hij zich geschapen voelt. Hij gooit met milde hand zijn rijkdom om zich heen en kan slechts met lede ogen toezien als zij, voor wie zijn giften bestemd zijn, zelfs het gebaar vergeten hebben, waarmee zij die schatten moeten tot zich halen.

Reinaert is zeer vermakelijk opgeluisterd door de tekeningen van Gustaaf van de Woestijne. In een wereld waar de dieren als mensen spreken, heeft de tekenaar van pas gevoeld, dat de gezichten van die dieren ook wel een ietwat menselijke uitdrukking mochten hebben. Zijn gekroonde koning Nobel zet dan ook een zeer humaan leeuwengezicht met rimpels van echt koninklijke zorg, en bij de begrafenis van Coppe schreien de kippen echte oude-wijventranen. Ook het landschap is van een allergrappigst ‘simplisme’. De zon straalt spaken uit als van een wagenwiel, de naalden van de sparreboompjes kan men tellen en een heuvel is een heuvel; iets dat zo uit de grond oprijst en zo weer in de grond verzinkt. Werkelijk een alleraardigst boek voor de Vlaamse boeren, die 't helaas! niet zullen lezen.