Verzameld werk. Deel 6

[p. 447]

X

Klokslag zes, punctueel, heure militaire, staat de aide-de-camp met de auto vóór de ingang van 't hotel. Vlug neem ik de wagen even op en merk met niet weinig voldoening, dat wij over een splinternieuwe 35 H.P. Panhard-de-guerre beschikken. Ik ken die wagens: 120 per uur als het moet! Daar zullen we wat mee kunnen afleggen!

De aide-de-camp ziet er gans opgewekt en glunder uit in zijn keurig kaki-uniform. Hij kijkt me met een schalkse glimlach aan en schijnt in mijn ogen te lezen wat ik verlang. Hij ook, trouwens, verlangt het. Hij ook wil dat verschrikkelijk tafereel aanschouwen. En ja, zo is de mens, zo wordt de mens in oorlogstijd en oorlogsstemming, dat wij het wrede en droeve van wat wij gaan zien vergeten, om slechts aan 't palpitant-aangrijpende van het verwachte schouwspel te denken. Wij komen al spoedig buiten de stad. Wij volgen een van die brede, rechte, Franse prachtwegen, beplant met olmen, die vroeger alle automobieltoeristen in verrukking brachten. Waar is de tijd, o hemel, en komt die nog wel ooit terug! Het vaartje dat wij nemen is er anders een om van te sidderen. De prachtolmen suizen voorbij met een snel-sissend ‘siew-siew-siew-siew’, alsof er een orkaan door woedde. De snelheidsmeter wijst tachtig, vijfentachtig, negentig, honderd, honderd en vijf...! Moesten we zo door kunnen rijden, dan staan we over drie kwartier vóór de IJzer. Gelukkig bedaart het. De weg kromt zich, slingert in bochten, wordt smaller. Wij komen in een klein dorpje, waar Franse schildwachten ons van ver teken doen te stoppen.

't Zijn vrij bejaarde mannen, ‘poilus’ in grijsblauw uniform, met stalen, blauwe helm op. De gezichten zijn bruingebrand, de ogen kijken vriendelijk. Zij hebben zich daar naast de weg een hutje van stro en planken opgetimmerd en daar worden

[p. 448]

onze papieren nauwkeurig nagezien. Dadelijk informeert de aide-de-camp naar de ontzettende nachtelijke ontploffing. De mannen slaan hun armen in de hoogte. 't Is iets geweest, verschrikkelijk! ‘Kijk maar, meneer’, komt een van de poilus naar mij toe, terwijl hij naar de naaste huizen wijst: ‘we zijn hier nog meer dan zeven kilometer van de plek verwijderd en er is haast geen ruit meer geheel. Hoort u, hoort u, zo gaat het onophoudend, sinds vannacht drie uur!’

Nu merk ik pas, dat huis aan huis, het dorp in, de ruiten verbrijzeld zijn. De glasscherven liggen, met brokken kalk en steen gemengd, tot in het midden van de straat en de pannen op de daken zijn van hun latwerk afgegleden en als de bladen van een reuzenkaartspel door elkaar geschommeld en geschud. De aide-de-camp informeert naar de weg om tot aan X. te komen. De poilus wijzen het ons op de kaart. 't Is enigszins ingewikkeld, wij moeten maar niet al te hard rijden en nog eens vragen. Trouwens, het wijst wel enigszins zichzelf: wij moeten maar de toenemende verwoesting tegemoet rijden en zullen het ook wel merken aan de bevolking, die nog voortdurend, met allerlei bepakt en beladen, het verwoeste dorp ontvlucht.

Wij hebben de brede weg verlaten en zijn een kronkelende zijweg ingeslagen. Dadelijk merkt men overal de sporen van de verwoesting: afgeschudde dakpannen, stukgeslagen ruiten, deuren en luiken, die uit hun hengsels zijn gerukt. Bij de boerderijen en kleinere huisjes staan de mensen in de reeds hete zon vóór hun hek of hun deur, met nog verschrikte gezichten over de ramp te praten en naar de voortdurende doffe ontploffingen in de verte te luisteren. En onophoudelijk komen wij andere mensen tegen: in karren, in wagens, in ouderwetse sjezen of te voet: ganse families, die met alles wat zij aan waarde bezitten, of konden meenemen vluchten. O, die tragische uittochten van de vluchtende bevolking voor de oorlogsgruwel! Zoals ik ze zag in Vlaanderen, tijdens de afschuwelijke dagen, zo zie ik ze hier weer: bleek, voorovergebogen, overladen, met een uitdrukking van stom afgrijzen op 't gelaat. Het heeft mij meer dan eens getroffen, in deze walgelijke oorlog, dat de ‘civil’ veel bitterder en harder op de vijand scheldt dan de soldaat. Sommige mensen ergeren zich

[p. 449]

daaraan, menen, dat het makkelijk schelden is terwijl men zelf veilig buiten de strijd en het gevaar zit. Veilig buiten het gevaar! Het hangt er maar van af wat men veilig noemt! De soldaat staat achter een kanon of in een loopgraaf en heeft althans een wapen om zich te verdedigen. Hij mag zich onrechtvaardig aangerand en overweldigd voelen, toch bestaat er een soort van gelijkheid tussen hem en de vijand, die hem bestookt. Maar hoe zal de burger zich verdedigen, wie men de wapens, - en dan nog welke wapens! - ontnomen heeft, die hij eventueel bezat, en die nu weerloos wordt geplunderd, gebrandschat en vermoord? Durft hij weerstand bieden, dan wordt hij als franc-tireur beschouwd en geslacht. Durft hij geen weerstand bieden, dan is er geen andere - en welke ellendige - uitkomst voor hem, dan de vlucht, met achterlating van alles wat hem dierbaar is en waar hij zijn leven lang voor gezwoegd en gezorgd heeft. Voor mij is dat gevoel van haat en wraaklust onder de civielen heel natuurlijk en begrijpelijk; en wat men een franc-tireur noemt is niets anders dan een onverschrokken-moedig man, die, in het volle besef van zijn eer en zijn recht, het heiligste verdedigt, dat hij op aarde bezit.

Wij naderen. Dikke, zwarte rookzuilen stijgen aan de einder op en het geknal van de ontploffingen wordt duidelijker, met dreunende nagalm. De dag is brandend heet geworden; 't is een van de heetste dagen van de zomer. Alom strekken de rijpe tarwevelden zich als goudglanzende golven uit tussen het malse groen der weilanden en de brede paarse vlekken van de bloeiende klaver, en het lijkt wel iets diabolisch, dat gedonder en geknal van dood en vernieling midden in de arcadische rust en schoonheid van dit heerlijk land van weelde en vruchtbaarheid.

Daar komen wij dicht bij het dorp. Twee reuzenauto's vol Engelse soldaten, die allerlei reddingsgereedschap bij zich hebben, snorren ons, in razende vaart, voorbij. Wij worden even door een wachtpost opgehouden, moeten papieren vertonen, mogen eindelijk, niet zonder moeite, verder doorrijden. Het is iets wonderbaarlijks, daar midden in het dorp. Enkele huizen zijn, door het grilligste toeval, zogoed als totaal weggeschoten, terwijl andere, vlak daarnaast, bijna

[p. 450]

ongedeerd zijn. Het gemeentehuis, op een der hoeken van de ruime dorpsplaats, is als 't ware, vlak boven de eerste verdieping, glad weggezaagd of weggeschaafd, terwijl de benedenverdieping, die een café is, behalve de gebroken ruiten, haast geen spoor van verwoesting vertoont. De baas, die aan het hoofd gewond is, staat kalm in zijn hemdsmouwen, achter de schenktafel zijn klanten te bedienen en een jong meisje gaat met glazen op een presenteerblad rond, alsof er niets was voorgevallen.

Heel langzaam en omzichtig rijden wij een zijstraat in, naar de ziedende, knallende vuurkrater toe. 't Is daar, achter de spoorlijn, op een driehonderdtal meters. Een stikkende kruitdamp grijpt aan de keel en af en toe suist en fluit er iets door de lucht met onheilspellend gesis. De aide-de-camp doet de auto stilhouden. Het wordt gevaarlijk; en de straat is ook niet meer te berijden door al het steengruis en de glasscherven die het plaveisel bedekken. Wij stappen uit, scheren langs de afbrokkelende muren heen, komen tot bij een grote, vernielde boerderij, waar wij enigszins beschut staan.

De grond dreunt. Elke nieuwe ontploffing is als een kleine aardbeving. Blijkbaar liggen daar stapels granaten van zeer verschillend kaliber. Soms is 't als 't geknetter van 'n aantal mitrailleuses en dan weer woeste, daverende, diepe slagen met ziedend-opkolkende rookkolommen, nu eens vuilzwart, als roet, dan weer witschitterend als zilverbellen in de stralende zon.

Ik denk aan de gewonden, die hulpeloos in die hel hebben liggen te sterven. Wat 'n afschuw! Geen reddende hand kon zich tot hen uitstrekken. 't Is maar te hopen, dat ze kort geleden hebben. Maar wie weet: misschien liggen er daar nog verminkt te leven en te lijden, die in bewust afgrijzen hun onmenselijk einde moeten afwachten? Je rilt en gruwt ervan; en je staart hopeloos en vertwijfelend om je heen naar die mooie natuur, naar die zachtgroene weilanden, naar die weelderige, gouden akkers, naar dat ganse onbewogen, onverschillig landschap, waar geen enkele contour onder de overweldigende mensen-tragedie zijn verre, rustige lijnen heeft gewijzigd.

Ondervragend kijkt de aide-de-camp mij aan. Heb ik er

[p. 451]

genoeg van gehoord en gezien en zullen wij nu trachten veilig weer de auto te bereiken? Ik wou nog wel graag verder, maar begrijp, dat het onmogelijk is. Ik kruip nog even op handen en voeten tot aan de hoekmuur van de boerderij en waag een blik; maar juist op dat ogenblik brandt zulk een geweldig-daverende knal los, dat ik met een gil achteruitruk en bevend op mijn benen spring. Ik ben bang, eensklaps doodsbang, ik beken het en ik voel, dat ik bleek word en dat mijn knieën knikken. Ik zou wat geven om nu weer veilig in de auto te zitten en ermee weg te rijden. De korte, af te leggen afstand lijkt me haast onoverschrijdbaar. De aide-de-camp, die toch wel een ietsje zenuwachtig is geworden, neemt mij glimlachend bij de arm mee. Ik voel me niet erg trots, maar wel zeer opgelucht, als we eindelijk de smalle straat weer uitrijden.

Vóór het half-weggeschoten raadhuis staat een Engels officier ons op te wachten. Hij speelt met zijn stokje, zoals Engelse officieren dat doen en vraagt ons, kalm-glimlachend:

- Alles goed gezien?

- Nou! zeg ik, - 't is verschrikkelijk!

Achteloos haalt hij zijn schouders op.

- Heden wij, morgen de Duitsers, antwoordt hij flegmatisch.

En spelend met zijn stokje wenst hij ons verder goede reis toe...