Verzameld werk. Deel 6

[p. 411]

IV

Die stilte, die verlatenheid, die doodsheid treffen steeds meer naarmate men de grote stad verlaat en in het binnenland doordringt. Ziehier de schone, rijke, groene velden van Normandië, de grote boerderijen, de ouderwetse, pittoreske kleine dorpjes. Wie leeft hier nog? Waar zijn hier al de mannen heen? Ik wandel uren en uren en ik zie niets dan af en toe enkele kinderen en grijsaards naast vele vrouwen op de akker. Ik zie vrouwen die spitten, vrouwen die met paard en ploeg werken, vrouwen die de rijpe oogst op grote vrachtwagens naar de voorraadschuren brengen. Wat de Franse vrouw in deze tijd van nood en rampen heeft volbracht, zal nooit hoog genoeg gewaardeerd en geroemd worden. Ik heb ze zien werken en sjouwen aan zwaar mannenwerk, van de vroege ochtend tot de late avond, zowel op zondag als op werkdag, en nooit heb ik een klacht gehoord. Met stoïcijnse moed nemen zij hun lot - hun noodlot - op, wachtend, met stevige en vaste hoop, op betere dagen.

Maar o, die stilte, die doodse, knellende, benauwende stilte van het schone, Franse land! Heden, alweer, heb ik lange, lange uren gewandeld en ik zou op de vingers van mijn beide handen kunnen tellen 't aantal jonge mannen die ik langs mijn weg ontmoet heb. Hoe die ellendige oorlog ook afloopt, voor het ongelukkige Frankrijk is de toekomst vol sombere zorg. Vier of vijf jaar na de oorlog zal Duitsland, met zijn sterke overbevolking, zijn schrikbarende verliezen weer aangevuld hebben! Maar 't arme Frankrijk!... Gegeven dat het nu meer kinderen hebben wil - wat nog niet eens zo zeker is - twintig jaar zullen er in elk geval mee heengaan, alvorens die eventuele toename van bevolking in een stevige nationale weerkracht van jonge mannen kan omgezet worden. Frank-

[p. 412]

rijk wil zijn in 1870 verloren provincies terug; en er zijn ook heel wat Fransen, die nog meer verlangen: Duits grondgebied namelijk, en zelfs Duitse koloniën. Wat zal het ermee doen? Waar zal men de Fransen vandaan halen om die gewesten te bevolken en om er een sterk nationaal en economisch leven te ontwikkelen? Frankrijk, het nobele Frankrijk, dat wij allen, in deze tijden zo innig bewonderen en zo diep beklagen, is voor een groot gedeelte door zijn eigen schuld gestraft. Als Frankrijk meer kinderen had gewild om het te verdedigen, dan hadden de Duitsers het nooit durven aanranden. Het is een schrikkelijk zware en wrede straf geweest en men kan het haast beschouwen als een straf en een wraak van de Natuur zelf, die niet duldt, dat een volk ongedeerd de schatten verwerpt en vernielt, die de bron en de essentie van zijn levenskracht uitmaken. Een volk heeft voor een groot gedeelte zijn lot en toekomst in zijn eigen macht.

Ik zit hier nu in een klein Frans provinciestadje, vrij ver achter het front en waar de echo's van de vreselijke strijd slechts met verzwakte kracht tot ons komen.

Er is daar de indrukwekkende ruïne van een oud slot, een mooie, oude kathedraal, er zijn daar veel nauwe straatjes met ouderwetse geveltjes, een hospitaal, een grote kazerne, een aardig riviertje en alom heuvels en rotsen en dalen, die prachtig begroeid zijn, met groene weilanden vol bloemen, en met struikgewas en schone, gave bomen, die soms als grote schermen van weelde tegen de blauwe hemel en de witte wolken afsteken.

Ik ga daar wandelen, lange uren. Ik zie de weelderige tarwevelden, die rijpen in de zon, het gras dat wordt gemaaid, gedroogd en tot hooioppers gestapeld, de schuitjes op het water, de vissers langs de oever en ik denk aan mijn geliefd Vlaanderen, waaruit ik nu verbannen ben. Instinctmatig blijf ik lang vertoeven bij die plakjes, die 't meest gelijkenis met Vlaanderen vertonen en vraag mij af, waarom dit land, dat wellicht mooier is en rijker nog dan Vlaanderen, toch in generlei mate 't afwezig vaderland vervangen kan. 't Is een gevoel dat bitter kwelt en knelt. En dit is de grote droefheid van de banneling, dat alles wat niet aan zijn land herinnert,

[p. 413]

hem op den duur verveelt of onverschillig laat, terwijl alles wat er wel aan denken doet, zijn lijden verscherpt naarmate die gelijkenis met het verlorene inniger en sterker treft. Dat heb ik zwaar gevoeld en het heeft mij van menig schoon natuurtafereel doen afwenden. En ik ben liefst gaan staren naar de schone luchten, naar de hoge, blauwe hemelen en de glanzende, witte wolken; naar die serene oneindigheden die nu als een rijk van troost hoog welven boven al de narigheden en de gruwelen van de hedendaagse mensheid en waar de droeve ziel in vrijheid zweven kan en in gedachte tot al het welbekende en geliefde naderen.

Het stadje zelf leeft zijn echt typisch, Frans provinciestadjesleven. Ware 't niet van de vele soldaten, van de gewonden en verminkten en de ontelbare vrouwen in rouw, soms zou men kunnen denken, dat men in geen land van oorlog is. De oude heertjes, de enige, die er nog rondlopen, gaan als vroeger, op hun vaste uren, in hun gewone cafés, het ‘apéritif’ gebruiken, de boeren en de boerinnen uit de omtrek komen er geregeld naar de markt met boter, eieren, pluimgedierte en groenten; en deze morgen was er een plechtige dienst in de kerk, ter gelegenheid van de eerste communie van de jonge knapen en meisjes. Als kleine grote heertjes liepen de jochies stijf in hun zwartlakens pakje, met het glimmend hoog-hoedje op en met de verlakte laarsjes en de stijve witte handschoentjes aan; en de meisjes waren als zoveel jonge bruidjes met hun lange witte sluiers over hun strak-witte japonnetjes en met hun witte bloemenruikers in de hand. Een bataljon, dat naar het front vertrok, ging juist voorbij het plein toen de kinderen, onder zwaar klokkengelui de statige, oude, grijze kerk verlieten; en al die mannen in 't blauwgrijs, met ransel en geweer en blauwe helm op, keken even schichtig naar dat tafereel van zachte vrede om en droegen zeker in hun droeve, stille ogen, dat beeld met zich mee. Er waren veel bejaarde mannen onder, mannen met grijs haar en spikkelbaard. Hoevelen lieten wellicht zulke kinderen achter! Zij gingen en gingen; hun met spijkers beslagen, grove laarzen schraapten hard, in gelijkmatige cadans over de ruige stenen; en die harde gang klonk als een optocht van dood en vernieling naast het zachte

[p. 414]

schuiven van de lichte kindervoetjes, die nog den illusie van vrede en toekomst tegemoet mochten.

Hier, in en om het stadje, worden ook de jonge, Belgische recruten afgericht. Elke dag kan men ze zien oefenen en marcheren, op de grote, ruime esplanade, of langs de op-en-neer-golvende wegen in de omtrek. Als 't warm weer is lopen ze gekleed in grijs linnen; anders in donkerblauw en grijs. Wat een plotselinge verandering van levenswijs voor velen! Ieder op zichzelf genomen is als 't ware de held van een levensdrama, dat zich voor zo menigeen tot schrijnende tragedie zal ontwikkelen. Hier is een boerenjongen, die om zo te zeggen nooit zijn dorp verlaten heeft. Hij woonde in 't nog onbezette deel van België en toen hij achttien jaar was werd hij voor 't leger opgeëist. Alles is nu vreemd voor hem: de dienstplicht, het land waar hij werd heengevoerd, de mensen die er wonen en de taal die zij spreken. Machinaal leeft hij voort, machinaal volbrengt hij zijn plicht, machinaal loopt hij in zijn vrije uren mee met de anderen, naar wat zij genoegen of uitspanning noemen. Alleen 's nachts, in het benauwde, stampvol kwartier op zijn harde strozak, in de duisternis, met dichte ogen, wordt hij weer zichzelf. Dan denkt hij aan zijn ouders, aan zijn vrienden en kennissen, aan zijn land, - het vaderland - dat voor hem bestaat uit het eenvoudig plekje waar hij werd geboren en waar hij alle mensen en alle dingen zo goed kent. Hij ziet dat alles helder, kwellend-helder in de eenzaamheid en duisternis. Hij hoort bekende stemmen, alsof zij allen, die hem liefhebben, hem dringend bij zich roepen en het is hem te moede alsof hij het beminde plekje nooit verlaten heeft. Arm, jong, heimweeïg, Vlaams soldaatje! Daar schettert en klettert eensklaps de harde werkelijkheid van de reveille en als zijn ogen in de grijze, nuchtere ochtendschemering opengaan, zijn ze zo droevig nat van tranen...

Dat is er een en zo zijn er velen. Maar er zijn ook de sterk bewusten, die weten waarom ze daar vrijwillig zijn. Bij dezen heeft zich het gevoel voor 't vaderland tot ruimere en bredere opvatting ontwikkeld. Die zien het als een sterke eenheid, tot welks verdediging zij zonder schroom of aarzeling het offer

[p. 415]

van hun schoon, jong leven willen brengen. Die zijn door ontelbare gevaren heen, uit het bezette land gevlucht, omdat zij er niet langer leven wilden, omdat zij er niet langer leven kónden en hun ogen glinsteren van wilskracht en van moed, en zij kennen slechts één vurig-sterk verlangen: zo spoedig mogelijk aan 't front te komen om er eindelijk, met gelijke wapens, van aangezicht tot aangezicht tegenover de vijand te staan.