Verzameld werk. Deel 6

Bazeilles

Het geeft mij altijd enige emotie wanneer ik, over een grens van 't ene land in 't andere kom. Er is wel niets gebeurd, niets veranderd, de streek ziet er hier precies uit zoals ginds waar je vandaan komt, 't is als het ene jaar dat, op Silvesteravond, in het andere versmelt, en toch is er ‘iets’, het gevoel, dat je in een ander land, bij een ander volk gekomen bent.

Wij zijn op de weg van Bouillon naar Sedan. Langs deze weg, die zich golvend uitstrekt over groene heuvelen, was het, dat, juist veertig jaar geleden, een gedeelte van het verslagen, gans ontredderd Franse leger, in uiterste wanorde naar de Belgische grens kwam gevlucht. Hier werden geweren, sabels, uitrustingen als nutteloze ballast in sloten en struiken weggegooid, en ongelukkige, als wilde beesten nagezeten mensen: bloedend, bestoven, hun uniformen aan flarden, afgemat van vermoeidheid en uitgeput door dorst en honger, sleepten zich strompelend, in verwilderde doodsangst voort, om misschien nog hun ellendig leven te redden.

Het Frans-militair uniform, zo onpraktisch voor de hedendaagse oorlog, heeft wel de echte, wrede oorlogskleur. Wij zijn er traditioneel aan gewend geraakt door panoramavoorstellingen en door schilderijen. Die rode broeken en rode petten hebben de bloedkleur van het slagveld. De automatische Duitse soldaat geeft volstrekt niet die indruk; dat is een operette-soldaat. De Engelse, ondanks zijn bloedrode jas, evenmin; die blijft een parade-knecht. Ik weet eigenlijk niet

[p. 223]

waar het hem in zit, maar het gewoonste Frans infanteristje doet je dadelijk aan 't slagveld, aan de vermoeienis der afmattende tochten, aan het stormen der paarden, aan het schitteren der blanke wapens, aan het gedonder der kanonnen, aan de rook van het kruit, aan het wapperen der vlaggen en het sterven der gewonden denken.

Sedan...! Men ziet de kleine stad daar in het Maasdal liggen, grijs-grauw, onbeduidend, zonder karakter. Men houdt er niet op, 't is maar een naam, en die naam klinkt te groot en te wreed voor de thans nuchter-waarneembare werkelijkheid. Men keert links om, over een brede, rechte weg: de weg naar Bazeilles!

Dáár is 't gebeurd! Dáár heeft de wrede strijd in zijn allerhevigste razernij gewoed. Daar staat, links van de weg, recht tegenover het pad dat naar het dorp leidt ‘la maison des dernières cartouches’ en een eind verder, zijlings van het dorpspad, in de diepte, ligt het kerkhof, met de ‘Ossuaire’. Het was een mooie, hete zomerdag, 1 september 1870!... Zo kwamen ze, de Beiersen, in drommen uit de vallei naar de hoogte, schuilend achter ieder struikje, boompje, muurtje, en zo werden ze door de verborgen opgestelde Fransen neergeschoten. Hoeveel vielen er onder de kogels van de in het huis ‘des dernières cartouches’ verscholen vijanden? Het veld lag donker van de lijken. Maar steeds kwamen er anderen... anderen ten aanval opdagen, ook de verdedigers slonken tot een handvol dapperen en eindelijk, na een strijd die meer dan zeven uren duurde, moest de witte vlag van de overgave op het moordend huis gehesen worden.

Nu liggen zij daar allen samen op het kerkhof, in de afzonderlijk voor hen gebouwde ‘Ossuaire’, de Fransen rechts, de Duitsers links, met een middengang tussen hen beiden.

De Fransen zijn door matte, kleine buitenramen met een geelachtig licht beschenen; de Duitsers liggen gans in 't donker. Maar 't is precies hetzelfde: de Dood heeft dat alles eender gemaakt.

Die ontelbare schedels en beenderen hebben een aparte, eigenaardige kleur. Of liever: 't is een aparte, mysterieuze atmosfeer die er omheen hangt. 't Is die stilte, die als 't ware voelbare en zichtbare doodse roerloosheid en stilte, gepaard

[p. 224]

aan de herinnering van zoveel strijd en lijden. 't Is de immensiteit van zoveel smart en foltering, in een zo klein bestek opeengehoopt... En de vraag rijst, onbedwingbaar: waarom...? waarom moest dat zo?...? De vraag rijst: moest dat nu werkelijk zo, onfeilbaar, onvermijdelijk?... Was het niet mogelijk dat al die flinke, sterke jongelui, waarvan de een de ander niet eens kende, in plaats van elkaar zonder redenen dood te schieten, elk in zijn eigen land en huisgezin gelukkig bleven leven?

Neen, neen, dat hoefde zo niet. Geen hogere macht heeft het aldus bevolen. 't Is mensenwerk, laf, gemeen, verachtelijk mensenwerk dat daar ligt!