Verzameld werk. Deel 5

[p. 621]

De nacht van 22 juli 1914

't Is eigenaardig hoe die herinnering zich weer opdringt... Het schouwspel was niets nieuws voor mij; ik had het reeds herhaaldelijk bijgewoond en ook wel eens beschreven: het eigenaardige is, dat het nu, na vier jaar, tot een soort obsessie wordt en zó intens in mijn geheugen leeft, dat ik het uit moet beelden.

Het is een zee van rijpe korenvelden op een brede vlakte gans omlijst met bomen. 't Is twee uur in de nacht en bijna volle maan. Zo helder als bij daglicht, en toch iets dromerigs in die klaarte, iets wazigs, onreëels. Op de vreemd-schitterende wijzerplaat van het blank kerktorentje, dat, omringd door lage huizen en door hoge, sombere bomen, het ene uiteinde van de vlakte, dichtbij de onzichtbare rivier begrenst, kan ik heel duidelijk, en op vrij ruime afstand, het uur lezen, maar door de toch wel open klokkegaten kan ik met geen mogelijkheid iets van de klokken zelf, die anders genoeg zichtbaar zijn, ontwaren. De klokkegaten lijken nu op zwarte, dichtgesloten deuren, zwaarmoedig en haast onheilspellend in de lichte nacht.

De stilte hangt wijd en groots over het ganse veld. Ik hoor wel iets, een soort ritmisch gesis en geschuifel, ginds vaag in de verte; maar dat vage geluid schijnt de immensiteit van de eenzaamheid en stilte nog te vergroten in plaats van ze te storen. De nacht is zwoel, met iets wazigs over de velden en dromerig gegons van muggen hangt in het onbestemde.

De kronkelige zandweg is mul en droog. Ik volg hem, instinctmatig. Het zand stuift licht als rook onder mijn voeten op. Waarom loop ik daar, wat doe ik daar, zo laat in de nacht? Ik weet het niet. Ik kon niet slapen, ben opgestaan, in 't veld gaan dwalen. Als iemand mij nu zei: ga weer naar huis, dan

[p. 622]

zou ik wellicht machinaal weer naar huis toe gaan. Maar nergens is een levend wezen in die doodse stilte om mij heenen langzaam, in een soort hallucinatie, dwaal ik verder, langs de mulle zandweg, tussen de blonde zee van 't rijpe koren. Daar klinkt opeens een stem over het stille veld! Droom ik, of is 't werkelijkheid? Ik luister, roerloos. Ik hoor niets meer. Ik hoor alleen het dromerig gonzen van de muggen. Ja, toch; ik hoor nog iets: het houterig, eentonig hedje van de krekels. Waarom merk ik het nu pas op? De krekels zingen immers altijd, altijd, zoals een klok die tikt. En, nu ik de krekels hoor, hoor ik ook weer, en thans héél duidelijk, op korte afstand, het ritmisch schuifelen en sissen, dat reeds mijn gehoor trof uit de verte; en terwijl ik het hoor begrijp ik wat het is: het zijn de nachtelijke oogsters, die daar ergens in de buurt een akker maaien, en terwijl ik weet dat het de nachtelijke oogsters zijn, zie ik ze meteen in werkelijkheid vóór mij staan; een tiental mannen en vrouwen, vreemd-bewegende schimmen en gestalten in het manelicht!

De scherpe zeisen bijten in het rijpe koren, dat ritselend zucht en valt. De vrouwen nemen de halmen op en binden ze tot schoven, die zij tegen elkander overeind zetten, op 't barre stoppelveld. Een beeld komt in mij op: zo staan geweren van soldaten, in rust op 't exercitieveld.

Ik ga zitten en kijk. Geen mens heeft mij gezien, noch horen komen; ik ga zitten en ik kijk, half weggedoken in het hoge koren, op de akkerrand.

't Is als een slagveld. De maaiers zijn de strijders en de door de vrouwen opgegaarde schoven, worden nu de legioenen krijgsgevangenen. Het is de oorlog, de verslinder en de vernieler van het leven! De oorlog en de hongersnood! Straks is het, ganse veld kaalgeschoren; en morgen en de volgende dagen komen de andere velden, de ganse vlakte, het gehele land aan de beurt! Dan zal het stil en dood zijn overal; dan zal er niets meer leven.

Zo gaan mijn dromerige, nachtelijke mijmeringen. Lang zit ik daar te turen en te dromen. 't Eentonig vooisje van de krekels wiegt me half in slaap en het gesis van de zeisen en het geritsel van de neerzijgende halmen schijnt langzaam van mij weg te sterven. Mijn ogen vallen dicht, en in een zware slaap vervolg

[p. 623]

ik mijn dromen.

Ik droom, dat naast mij uit het koren een vogeltje opstijgt, een zingend leeuwerikje, dat orgelend en kringelend ten blauwen hemel rijst en daar op trilwiekende vleugeltjes blijft hangen, oneindig in de pure, wijde ruimte de schone lofzang zingend van de milde, vreedzame Natuur. Ik droom dat vlinders schoon als bloemen over de zoetgeurende klaver zweven. Ik droom dat kleine kinderen blij lachend spelen, dat grote mensen welgemoed hun vlijtig werk beginnen en dat de lieve zomerzon niet over een slagveld vol doden en verminkten en gevangenen, maar over een heerlijk land van voorspoed en van weelde haar eerste stralen stort...

Dan word ik eensklaps wakker... En wat ik droomde zie en voel en hoor en ruik ik levend om mij heen, in 't glorierijk ontwaken van een weergaloze schone zomerdag! De leeuwerik hangt zingend in de blauwe hemel, de vlinders fladderen over de zoetgeurende klaverbloemen, de dagarbeiders komen naar hun werk en 't ganse rijke land spreidt al zijn milde schatten om mij heen.

De gulden uurplaat op het witte torentje wijst vijf uur in de ochtend en de klok, die ik nu duidelijk door de klokkegaten heen en weer zie schommelen, luidt alom, met haar zware bronzen stem, het einde van de nacht uit.

Dat was in 1914, de 22e juli, in het weelderig land van Vlaanderen, enkele dagen vóór de wereldcatastrofe, die toen nog niemand kon vermoeden, er het geluk vernielen kwam. Iets meer dan een week later luidde, uit datzelfde torentje, de stormklok van het vaderland...