Hoera voor het Leven

Prof. Dr. K.H. Miskotte

Over In de Waagschaal schrijven is niet mogelijk zonder over Miskotte te schrijven. Uit de aard der zaak is de betekenis van een man als Miskotte niet beperkt tot een weekblad met een beperkt aantal abonné's. De invloedssfeer van Miskotte is niet zo gemakkelijk te fixeren, maar zij reikt veel en veel verder dan hij zelf vermoedt. Hij is in de loop der jaren van dominee dominee met een bijzondere opdracht - het werk onder de randbewoners in Groot Zuid - en van dominee met een bijzondere opdracht hoogleraar in de theologie in Leiden geworden. Hij preekte, hield lezingen, schreef over literaire, filosofische en theologische onderwerpen, publiceerde een respectabel aantal boeken. Wat deze man gelezen en verwerkt heeft, grenst aan het onmogelijke. De kultuur der eeuwen is door zijn hoofd en hart heen gegaan. Maar bij dit alles wist hij en weet hij, weet hij steeds meer van het gezag, dat uitgaat van het Woord Gods. Hij zoekt niet naar dit gezag. Hij probeert het ook niet te funderen. Hij laat het in zijn spreken, preken en schrijven gelden. Zo was en zo is het hem te doen om een echte, zakelijke, verantwoorde moderne theologie, die hij, dankbaar gedenkend wat Karl Barth ons in zijn Dogmatik gegeven heeft, een van de grootste geschenken van deze tijd noemt. De ontwaking en de vernieuwing der kerk bestaat voor hem in niets anders dan in de ontdekking van het zelfstandig scheppend bestaan van Jezus Christus. De erkentenis daarvan is de gronddaad der kerk.

[p. 214]

Niet de Christusbelijdenis op zichzelf verenigt. Christus verenigt. Hij zelf is de grond van de syntese, Hij zelf als waarachtig God en waarachtig mens, de meest onmogelijke en diepst werkelijke syntese van Godheid en mensheid, de verbinding van wat oneindig ver uit elkaar ligt vanwege de eindigheid van ons bestaan en de verkeerdheid van onze wil.

De kerkelijke vernieuwing, de nieuwe koers van de Hervormde Kerk, is volgens Miskotte geen andere dan de ontdekking van de syntese, die er is, de erkentenis van haar fundamentele macht in de blijdschap over de werkelijke onmacht van al wat verdeelt. Nooit heeft Miskotte afgelaten deze vernieuwing te bepleiten. Dat was en is dan tegelijkertijd een pleit voor de rechte en zakelijke theologie, die daarin zakelijk is, dat zij in één adem kerkelijk ter zake en wereldlijk raak spreekt. Zo pleit Miskotte voor syntese terwille van de kerk en ten bate van de wereld, dwars tegen het herrezen richtingenbedrijf in, maar een syntese, die een reflex is van de Syntese, die Jezus Christus zelf is, in hemel en op aarde, gisteren en heden en in de eeuwen der eeuwen.

Miskotte is zeker niet wat men een gemakkelijke figuur noemt. Hij kan de éne keer overbewust zijn en de andere keer zo naïef als een kind.

De zetters van In de Waagschaal bracht hij door zijn geschreven kopy met vele doorstrepingen en alle mogelijke aanvullingen aan de rand vaak tot wanhoop. De correctie van een artikel van Miskotte heeft mij eens twee en een half uur gekost. De enige troost daarbij was, dat het verwerken van de inhoud van dit artikel mij zeker een jaar kostte. Die inhoud was dan ook uitzonderlijk.

Er waren in Amsterdam kerkgangers, die nooit bij Miskotte kwamen, omdat zij hem veel te moeilijk vonden. Een aardige hartelijke vrouw uit het volk, die altijd bij mij kerkte, zei eens tegen mij: ‘Mijn broer kerkt altijd bij Ds Miskotte, maar die heeft dan ook gestudeerd, mijn zuster en ik zijn maar heel domme mensen, wij kerken bij u’. Maar ik kende ook een vrouw uit de Jordaan, die tegen mij zei: ‘Miskotte sla ik nooit over, het meeste begrijp ik niet, maar in elke preek zegt hij altijd een paar woorden, waar ik de hele week genoeg aan heb’.

Het waardevolle van Miskotte is, dat hij al wat hij bestrijdt, omdat het ten overstaan van het Woord Gods geen recht van bestaan heeft, van nature en van huis uit kent en zelf is. Dat maakt het geheel zo mild, zo

[p. 215]

warmbloedig, zo boeiend en bevrijdend. Miskotte heeft in Amsterdam aan de rand van de kerk en buiten die rand heel wat in beweging gebracht. Men leze zijn sermoenen voor randbewoners: Feest in de Voorhof.

Zijn veelzijdigheid - bijna had ik het woord alzijdigheid gekozen - blijkt duidelijk uit de grote verscheidenheid van zijn geschriften. Ik noem er enkele: Het wezen der Joodsche religie (de dissertatie), Johannes Hermanus Gunning (veel te weinig bekend), Bijbelsch ABC (één van de rijkste boeken van Miskotte), Messiaansch Verlangen (een voortreffelijke studie over het lyrische werk van Henriëtte Roland Holst), Om het levende Woord (een volslagen homilitiek), De kern van de zaak (een commentaar op Fundamenten en Perspectieven van belijden), Edda en Thora, Als de goden zwijgen. En nu heb ik zijn prekenbundels en zijn boeken over de bijbelboeken Ruth, Job en de Openbaring van Johannes, nog niet eens genoemd.

Miskotte heeft, naast Dr. Noordmans, de theologie van Karl Barth het meest tot een vruchtbaar en heilzaam ferment in het kerkelijk en theologisch leven van Nederland gemaakt.

Aan Miskotte heb ik heel veel te danken, persoonlijk en zakelijk. Zakelijk: het kapitaal van zijn boeken levert elk jaar een ongeloofelijk hoge rente op. Persoonlijk: Miskotte is trouw geweest in het schenken van vertrouwen en het geven van kritiek, trouw als vriend en zielzorger, terwijl in de regel de vriend geen zielzorger en de zielzorger geen vriend is. Een bemoedigend en vertroostend of ook wel een vermanend en bestraffend schrijven kwam, als het kwam, altijd op het moment, waarop het nodig was. Miskotte behoort met Prof. De Vrijer tot de weinigen, die in onze tijd nog de kunst van het brieven schrijven verstaan. Het is zeker niet toevallig, dat beiden hun brieven niet tikken, maar schrijven. Bij mijn intrede in Amsterdam heb ik tot Miskotte, die mijn bevestiger was, gezegd, het een plicht en een voorrecht te achten, in mijn prediking in kleine munt uit te geven wat hij mij en zovelen met mij in grote munt geschonken heeft en schenkt.