Hoera voor het Leven

Kohlbrugge

Naast Gunning werd H.F. Kohlbrugge gelezen. De laatste van huis uit. Thuis werd de naam van de grote man van Elberfeld vaak en altijd met eerbied genoemd. Vader was een volgeling van Kuyper maar hij had zijn reserves. Acheraf besef ik, dat die reserves in die richting van Gunning en Kohlbrugge lagen. De partijleider Kuyper was Vader te werelds. Er zat in de kerkelijke strijd, zoals Kuyper die voerde, te veel vleselijks, een paulinische uitdrukking, die men bij Kohlbrugge altijd opnieuw tegen komt. Aan huis bij Grootvader, die ik niet gekend heb, werd ‘gezelschap’ gehouden. Dat was voor de Doleantie. Daar werden de oude schrijvers gelezen: Smijtegelt, Van der Groe, de beide Brakels, Immens, Comrie. Daar werden ook preken van Kohlbrugge gelezen. De meeste geschriften en prekenbundels van Kohlbrugge, die in mijn boekenkast staan, stonden in mijn jeugd, in de boekenkast van Vader. Vader had ze gelezen en las ze altijd weer. In zijn theologische beschouwingen was hij meer Kohlbruggiaan dan Kuyperiaan. De opvattingen van Kuyper over doop en wedergeboorte in hun consequentie - en Kuyper was consequent - zo noodlottig voor de kerkbeschouwing en de kijk op de verhouding van kerk en wereld en op de roeping der kerk, heeft Vader altijd afgewezen. Dat was de invloed van Kohlbrugge. Ook in zijn beschouwing over oude en nieuwe mens was Vader Kohlbruggiaan. Van

[p. 57]

een kwantitatieve tegenstelling tussen die twee wilde hij niet weten. De tegenstelling droeg voor hem een kwalitatief karakter. We zijn beiden voluit: voor honderd procent oude mens in en uit ons zelf, voor honderd procent nieuwe mens in en uit Christus. De nieuwe mens is eigenlijk Christus zelf en dan verder wat wij in Christus zijn en worden.

Een broer van Vader, die jong gestorven is, had in de Haverstraat, schuin tegenover ons, een boekwinkel. De zo bekende Utrechtse boekwinkel van Wristers is de voortzetting van de zaak van mijn oom. Deze was op zijn manier ook uitgever. De Kerkbode van de Dolerenden in Utrecht, die in 1886 begon te verschijnen, werd door mijn oom uitgegeven. Hij gaf ook Schriftverklaringen van Kohlbrugge uit. Om de veertien dagen een blaadje van acht of tien bladzijden tegen de prijs van drie cent per nummer. Soms werd een vers van Kohlbrugge opgenomen, wonderlijke poëzie, maar echt Kohlbrugge. Ik citeer uit een Paasgedicht enkele regels:

Verblijd u toch,
hier is geen zelfbedrog.
En zie, eer gij 't vermoedt,
wordt gij van Jezus zelf gegroet.
Dan eens houd ik Zijn voeten vast
dan laat ik ze weer schandelijk los
door streken van de helsche vos.
Goed, dat Hij zich met mij belast,
mij vast houd, waar ik sta of ga,
met zijn onzichtbare gena.
Wat brengt deez' Paaschweek nieuwe dingen
waarvan wij eeuwig eeuwig zingen.
't Is nu geen week van werken meer,
maar alles rustdag voor den Heer!

Toen Kohlbrugge voor het eerst in de Domkerk in Utrecht preekte, was dat een gebeurtenis. Zijn vrienden zorgden ervoor, dat het blaadje met de preekbeurten, waarin die van Kohlbrugge werd aangekondigd, er wat feestelijk uitzag. Vader heeft dat nummer lang in zijn bezit gehad. Zeer tot mijn spijt is het zoek geraakt.

[p. 58]

Tot eer van Kuyper moet ik zeggen, dat hij als predikant van Amsterdam zijn preekstoel aan Kohlbrugge heeft afgestaan, ondanks de grote verschillen die er tussen hem en Kohlbrugge bestonden. Kohlbrugge was er hem zeer dankbaar voor, maar hij heeft toch tot aan het einde van zijn leven tegen Kuyper's kerkelijke actie en theologie zeer grote principiële bezwaren gehad.

De twee geschriften van Kohlbrugge, die in mijn studententijd de grootste indruk op mij maakten, waren zijn machtige preek over Genesis 3, die het mij in 1926 volstrekt onmogelijk maakte om met de Assense theologie over Genesis 3 in te stemmen, en zijn briefwisseling met Isaäc da Costa. Alles was mij in die jaren nog lang niet duidelijk. Kohlbrugge vond ik zwaar om te verstaan en zijn volgelingen waren permanent bezig om zijn geniale en heilzame eenzijdigheden op noodlottige wijze te systematiseren. Maar er was iets in Kohlbrugge, dat mij onweerstaanbaar trok. Hij heeft mij en velen met mij de geweldige betekenis van de rechtvaardiging uit het geloof doen verstaan. Hij was de man, die het protestantisme aan zijn oorsprong herinnerde en het eigenlijke thema der reformatie scherper aangaf dan de grote reformatoren zelf. Met het nadeel intussen, dat hij de gehele christelijke waarheid in één enkele uitspraak samenvatte. De genade der heiliging werd geheel in en door die der rechtvaardiging geabsorbeerd. De wet kwam als correlaat van het evangelie te kort. Barth zegt het zo: bij Kohlbrugge hoort men altijd slechts één woord, bij Calvijn hoort men altijd twee woorden.

Wil men het in beeld?

Ik geef een paar vragen en antwoorden, uit Kohlbrugge's Vragen en antwoorden tot opheldering en bevestiging van den Heidelberger Catechismus'.

‘Vraag: De Heilige Schrift leert mij, dat er van de zeshonderd duizend mannen, die uit Egypte togen, slechts twee in Kanaän, in het land der belofte kwamen. Wie waren die twee?

Antwoord: Jozua en Kaleb.

Vraag: Wat betekenen deze namen?

Antwoord: Een zaligmaker en een hond.

Vraag: Wat is het dankbaarste schepsel Gods?

Antwoord: De hond.

Vraag: Waarin zal dan uw dankbaarheid bestaan?

[p. 59]

Antwoord: Daarin, dat ik bij de genade blijf, gelijk de hond bij zijn meester, en mij altijd weer op nieuw tot deze genade begeef om genade, en dus bij de verlossing, met welke ik om niet verlost ben, blijf en volhard. De hond kruipt juist dan het meest naar zijn meester toe, wanneer hij slagen van hem krijgt’.

Barth heeft in zijn Die Protestantische Theologie im 19. Jahrhundert gezegd, dat de hond bij Calvijn niet slechts deemoedig naar zijn baas toekruipt, maar dat hij ook, wanneer zijn baas hem roept en commandeert, kan en moet opspringen, blaffen en bijten.

Kohlbrugge stond bovendien op het standpunt van een mechanische inspiratieleer. Hij ontkomt er dan ook niet aan, de bijbel zo nu en dan geweld aan te doen. Dat is altijd het geval bij degenen, die een mechanische inspiratieleer voorstaan. Hij blijft echter de machtige getuige van de souvereiniteit en de vrije genade van God, die ons bij de voortduur op het hart bindt, dat wij van het begin tot het einde genade nodig hebben om genade aan te nemen.

‘Daarom, wanneer ik sterf - ik sterf echter niet meer - en iemand vindt mijn schedel, zoo verkondige hem deze schedel nog: ik heb geen oogen, nochtans zie ik Hem; ik heb geen hersens en geen verstand, nochtans omvat ik Hem; ik heb geen lippen, nochtans kus ik Hem; ik heb geen tong, nochtans zing ik Hem lof met u allen, die zijn naam aanroept; ik ben een harde schedel, nochtans ben ik geheel vertederd en versmolten in zijn liefde; ik lig hier buiten op het kerkhof, nochtans ben ik binnen in het paradijs. Alle lijden is vergeten. Dat heeft zijn groote liefde ons aangedaan, toen Hij voor ons zijn kruis droeg en uitging naar Golgotha’.