Nationale vertoogen. Bundel 1

[p. 69]

David Friedrich Strauss.

Minder regtstreeks dan aan die van Michelet, - een ijveraar voor de volstrekte scheiding van Staat en Kerk, - komt aan de werkzaamheid van den Duitschen theoloog, die tegelijk met den Franschen historicus den adem uitblies, eene plaats op het gebied der staatkunde, zij het ook der zuiver theoretische staatkunde, toe. Toch heeft de invloed van Strauss zich ook op politiek terrein doen gevoelen. Hoffmann von Fallersleben, mede een der beroemde dooden van den laatsten tijd, heeft zich met politieke aangelegenheden misschien meer opzettelijk beziggehouden of daaraan persoonlijk deel genomen; heeft door zijne oudgermaansche studien misschien meer aanspraak op de bijzondere erkentelijkheid der Nederlanders, voor wie zijne Horae Belgicae het abéboek der midden-nederlandsche taalstudie geworden zijn. Maar Strauss deed in den boezem van een grooter aantal zijner tijdgenooten, vorsten en burgers, teederder snaren trillen en riep een geduchter inwendigen strijd in het leven.

Het nu levend jonger geslacht weet slechts van hooren zeggen, welk een schrikbeeld dertig of veertig jaren geleden de naam van David Friedrich Strauss was. Zij hebben in de courant gelezen, hoe Strauss te Darmstadt voorlezingen hield over Voltaire op verzoek der grootvorstin van Hessen-Darmstadt, dochter van koningin Victoria; hoe eene andere dochter van Engelands koningin, de Duitsche kroonprinses, niet vele weken geleden met belangstelling naar den toestand

[p. 70]

van den toen reeds bedlegerigen geleerde vroeg in een eigenhandigen brief. Zij vernamen dat hij in 1870 in een pennestrijd met Renan de politiek van prins Bismarck tegenover Frankrijk verdedigde, gelijk hij het reeds dadelijk in 1866 den veldtogt tegen Oostenrijk had gedaan. Zij weten uit de in Nederland gevoerde polemiek over de afschaffing der doodstraf, dat hij een voorstander der handhaving van die instelling was. In één woord, zij kennen alleen den Strauss der laatste jaren: praktisch en behoudend in het maatschappelijke, het tegenovergestelde van den modernen kosmopoliet, die alleen de wereld voor zijn vaderland erkent, en daarbij een denker en schrijver van zoo gunstig aangeschreven beginselen, dat vrouwen uit den beschaafdsten en meest aristokratischen stand zich in het openbaar als zijne discipelinnen doen kennen.

Toch is er in de eigenlijke denkwijze van Strauss nooit verandering gekomen, allerminst in reaktionairen zin. De vrijdenker, die hij in 1836 was, bij het verschijnen der eerste uitgaaf van zijn hoofdwerk, is hij tot het laatst toe gebleven. Zelfs kan men zeggen dat zijn jongste theologisch geschrift, in 1872 uitgegeven, eene nog volkomener breuk met de overgeleverde kerkelijke denkwijze aanbiedt, dan die eersteling. Niet hij is veranderd, maar de algemeene begrippen om hem henen. Stellingen omtrent den oorsprong der christelijke godsdienst, die in 1836 in Duitschland aan haren verkondiger den naam van apostel des ongeloofs deden geven, zijn sedert het gemeenschappelijk eigendom niet slechts der theologen, maar van partijen in den schoot van bestaande kerkgenootschappen geworden. Het ongeloof van toen zweemt op dit oogenblik naar eene schakering der orthodoxie, en niets is gewoner dan in protestantsche kringen, onder personen van beslist kerkelijke rigting, warme bewonderaars van het Leben Jesu aan te treffen.

Wat van de demokratische begrippen van Michelet gezegd kan worden, geldt ook van het rationalisme van Strauss. Den glans der nieuwheid bezit het alleen voor hen, die niet of kwalijk met de geschiedenis der menschelijke denkbeelden bekend zijn. Er in andere vormen eene herleving van het vroeger geloof van te verwachten, is ijdel. Als surrogaat

[p. 71]

daarvoor gelijkt het te zeer eene schim. Het vereenigt in zich twee schijnbaar volkomen tegenstrijdige reeksen van eigenschappen: die van onwederlegbaar en doodgeboren, onvermijdelijk en onbruikbaar, eene verlossing en eene plaag te zijn.

Onze eeuw heeft als het ware slechts op Strauss gewacht, om des te ongestoorder haren loop te kunnen vervolgen. Persoonlijk is hij, in weerwil van zijnen strijd tegen de theologen, steeds een hunner gebleven; maar dat zelfbedrog was noodig om hem zijn werk te laten volbrengen. Toen hij zijne taak had vervuld, was een geducht struikelblok uit den weg geruimd en eene schrede voorwaarts gedaan in de gewenschte rigting. Des te onverdeelder kon men zich voortaan aan de belangen van het oogenblik wijden. Onder deze bevinden er zich, die onze vereering, onze symphatie, onze liefde verdienen; maar er zijn ook groote verliezen geleden, en nimmer zal de moderne zamenleving het verwijt kunnen ontgaan, toen zij het rationalisme tegen de overlevering aanhitste, hare eigen glazen te hebben ingeworpen.

Batavia, Februarij 1874.