Nationale vertoogen. Bundel 1

[p. 66]

Jules Michelet.

‘Michelet,’ heeft eenmaal Gustave Planche gezegd, ‘zal in de geschiedenis der Fransche letteren een diep spoor achterlaten. Kan het niet ontkend worden, dat hij een groot aantal lezers op het dwaalspoor gebracht heeft, het staat niet minder vast dat hij den lust voor de beoefening der geschiedenis algemeen heeft gemaakt en gepopulariseerd. Het was eene grove fout, den stijl van Notre Dame de Paris voor het verhalen van politieke gebeurtenissen te bezigen, maar die misslag zelf is een krachtig hulpmiddel geworden om zijne geschriften ingang te doen vinden, en menigeen, die ongetroffen zou zijn gebleven tegenover de naakte waarheid, heeft met ontroering geluisterd naar een historieschrijver, half dichter, half hiërofant.’

Thans meldt de telegraaf zijn overlijden, te gelijk met dat van David Friedrich Strauss.

Michelet's hooge jaren (hij was van 1798) zullen oorzaak zijn geweest, dat hij in den allerlaatsten tijd weinig van zich heeft laten hooren. Wanneer een schrijver eenmaal de vijf en zeventig achter den rug heeft, begint hij gedwongen rustdag te houden.

Zijn bloeitijd ving aan met zijne benoeming bij het Fransche Rijksarchief in 1830, acht jaren later gevolgd door zijne aanstelling tot hoogleeraar bij het Collège de France.

[p. 67]

Van 1838 tot 1848 verkondigde hij van dien leerstoel zijn stelsel van geschiedbeschouwing, werd in 1851 wegens zijne ultra-democratische gevoelens als hoogleeraar ontslagen, verloor door zijne weigering om den eed aan het tweede Keizerrijk af te leggen zijne betrekking bij het Archief, en schitterde daarna alleen nog als apostel met de pen.

Apostel is het ware woord. Michelet was als historicus noch in de eerste plaats regter, noch bovenal advokaat. Propaganda maken was zijn hoofddoel; discipelen winnen voor de leer der Fransche omwenteling van 1789, welke hij als de weldadige gebeurtenis bij uitnemendheid van den nieuweren tijd beschouwde.

Op dat gebied moet, - in weerwil dat het fantastische in zijne denkbeelden en in zijne vormen groote afbreuk zal blijven doen aan zijn gezag, - met Michelet gerekend worden. Velen zullen voortgaan hem te vereeren als een priester, wiens woord den geloovige de verborgenheden eener zinnebeeldige eeredienst ontsluit. Er is in zijn fanatisme iets aanstekelijks, iets dat aanhangers doet werven en eene school doet stichten. Zoo lang eene revolutie op zulke vereerders en zulke woordvoerders rekenen kan, blijft zij ook in hare nawerking eene magt.

Dit belet echter niet, dat het met Michelet gelijk met talloos vele anderen gegaan is, die, eene halve waarheid gevonden hebbende, haar voor het geheel aanzagen. Zijne voornaamste dwaling is tweeledig geweest. Vooreerst, dat de denkbeelden der omwenteling van 1789 nieuw waren; ten anderen dat men, de lijnen dier beweging verlengend, de volken als van zelf een staat van volkomen geluk zal zien naderen. Het een is zoo onwaar als het ander.

De Fransche omwenteling van 1789 is de voorbode geweest der zelfontbinding welke de volken van den nieuweren tijd te gemoet gaan, gelijk vóór hen de volken der oudheid - in Afrika, in Azie, in Europa - naar de hunne zijn voortgeschreden. Elke beschaving is bestemd onder te gaan en in een anderen vorm te herleven. Hetgeen men vooruitgang noemt is in den grond der zaak slechts de vervulling van die wet der geschiedenis. Anderen voor te spiegelen, dat zij het hoogste geluk in de armen snellen

[p. 68]

door zich in die rigting te blijven bewegen, is hen vleijen met een droombeeld.

Zulk een vlijer is ook Michelet geweest. Zijne geschriften zijn als één lange toast, vol geestdrift ingesteld op eene toekomst van het menschelijk geslacht, die nimmer aanbreken zal, of zoo zij bestemd is eenmaal werkelijkheid te worden, deze hare roeping alleen vervullen kan door het breidelen der krachten, aan wier ontketening Michelet en de zijnen levenslang gearbeid hebben.

Batavia, Februarij 1874.