Nationale vertoogen. Bundel 1

[p. 27]

Het gebed der Compagnie.

Van de gevolgen der scheiding tusschen Kerk en Staat, sedert de Fransche omwenteling der vorige eeuw in Europa aan de orde van den dag, is minstens één ook tot Indie doorgedrongen.

Misschien zijn er nog oud-leden van den Raad van Indie in leven, die zich herinneren, dat in de vergaderzaal van dat kollegie een folio-bijbel weleer de tafel sierde en zijne zittingen met een gebed geopend werden. Mogelijk ook liggen nog dezen en genen de bewoordingen in het geheugen, waarin dat gebed vervat was; en zoo ja, dan zou der historische wetenschap door eene authentieke mededeeling dier formule eene dienst kunnen bewezen worden. Want hetzij men het goedkeure of misprijze, de Raden van Indie van den tegenwoordigen tijd bidden alleen nog, zoo zij bidden, in hunne binnenkamer, en vruchteloos zou de nakomeling trachten te weten te komen, in welke godsdienstige stemming de adviezen worden uitgebragt, waarmede ten huidigen dage die hooggeplaatste ambtenaren hetzij den Gouverneur Generaal voorlichten, hetzij meer in het algemeen den Koning en het vaderland dienen. Dat heeft de alom veld winnende scheiding tusschen Kerk en Staat gedaan.

Ziehier intusschen, om nog een weinig hooger op te klimmen dan het jaar 1816 en zelfs dan het jaar 1798, den tekst van het gebed, waarmede reeds in de dagen der aller-

[p. 28]

eerste Gouverneurs Generaal welligt, maar stellig omstreeks 1640, in den bloeitijd der Oost Indische Compagnie, de bijeenkomsten der Opperlandvoogden in Rade geopend werden. Het is een nog onuitgegeven stuk, voor welks echtheid wordt ingestaan.

Gebeth.

O Almachtige rechtvaerdige God ende goedertieren Hemelsche Vader; Naerdemael wy gestelt ende beroepen syn tot het beleyt van de overtreffelycke saecken deser Vereenighde Nederlandtsche Oost Indise Compagnie in Orienten, en van ons selven tot allen goeden onbequaem syn, Soo bidden U uyt den gront onses herten, dat ghy ons duyster verstant wilt verlichten door uwen H. Geest, en ons geven manhafte, wackere gemoederen, opdat niet anders resolveren en besluyten, als 't gene daer strecke tot welstant van den Staet der Vereenigde Nederlanden in 't generael, nuttigheyt der voorsz. Comp^ie, consequent tot proffyt van de participanten derselver int partikulier. Ende opdat wy sulcx van U mogen vercrygen, soo wilt ons om uwes Soons Jesu Christi wille vergeven alle onse sonden, door desselffs lyden en sterven; dewelcke met sekere beloften van verhoort te werden, ons aldus in synen Naem heeft leeren bidden:

Onse Vader enz.

Niet alleen is het hier de plaats niet om gebeden te kritiseren, maar ook gevoelt een ieder onmiddellijk, zonder nadere aanwijzing, hoe wonderlijk in dit formulier de zaken des hemels en der aarde dooreen gemengd zijn. ‘Consequent tot proffyt van de participanten derselver int particulier’: hetzij men dat tusschenvoegsel op de rekening der argeloosheid of op die der godsdienstige wanbeschaving stelle, het is en blijft eene kwalijk geslaagde uiting der vroomheid en kontrasteert op onaangename wijze met den aanhef en het slot.

Doch er is iets anders, wat onze aandacht verdient, om-

[p. 29]

dat het op het groot verschil van regtsgevoel wijst in de eene eeuw en in de andere, bij zonen van hetzelfde volk. Te weten, dat terwijl heden ten dage, al blijkt zulks meer uit woorden dan uit daden, bij het Nederlandsche volk in Indie en in het moederland de overtuiging algemeen is, dat het voorregt onzer vestiging in die gewesten ons ten aanzien der volken van den Indischen Archipel zedelijke verpligtingen oplegt, daarvan in het formulier der Compagnie nergens zweem of schaduw voorhanden is. Wordt ook al niet uitsluitend van het voordeel der aandeelhouders of van de nuttigheid voor de Compagnie; wordt veeleer met even zoo vele woorden van den welstand der geheele Vereenigde Nederlanden gewaagd, de Inlander blijft te eenemaal onvermeld. Zelfs om instandhouding van den vrede met de Inlandsche vorsten, of van die vorsten onderling, wordt niet gevraagd. Het is alsof de Indische wereld niet bestond. Zij en hare belangen worden om zoo te zeggen eenvoudig doodgezwegen.

Toch is alleen de eigenwaan van den tegenwoordigen tijd in staat, het voorgeslacht deswege gering te schatten; en het blijft de vraag, of zoo Prins Maurits, zoo Oldenbarneveld, zoo Hugo de Groot, en wie al meer onder de illustraties onzer 17de eeuw de grondslagen der Oost-Indische Compagnie ontworpen, bekrachtigd of verdedigd hebben, - zoo zij onze tijdgenooten over den armen Javaan hoorden zuchten, zij ons niet met gelijke munt betalen zouden.

Het geheele verschil tusschen toen en thans komt neder op een verschil van regtsbewustzijn; en wel verre dat het nu levend geslacht zich zou mogen verhoovaardigen op het bezit van een hooger inzigt, bewijst het gebed der Compagnie in de eerste plaats, dat ook wij slechts kinderen van onzen tijd zijn.

Eene verschuiving, - wij kunnen er ons niet genoeg van doordringen, - eene verschuiving van vooroordeelen, daarin lost zich op hetgeen wij met den weidschen naam van vooruitgang plegen te bestempelen. Onze eeuw heeft meer gemoed, en dat is prijzenswaardig; maar het voorgeslacht was opregter. Eerlijk streefde het naar geldelijke winst, en tot in zijne gebeden toe kwam het er rond voor

[p. 30]

uit, slechts geldelijk voordeel te bejagen. Onze leeftijd daarentegen zoekt het een met het ander te vereenigen, en terwijl het profijt van participanten op allerlei gebied op den voorgrond is blijven staan, wordt bovendien door ons het gemoed geëxploiteerd als een nieuw middel tot carrière maken.

In weerwil dus van het schijnbaar schreeuwend kontrast, is de toestand vrij wel onveranderd gebleven. Zelven voor het uitwendige beschaafder geworden, wenschen wij ook meer uitwendige beschaving om ons henen te zien en worden wij gekwetst door den aanblik van toestanden, om wier wanverhouding het voorgeslacht zich niet bekommerde. Dat is al. Wat men hervormen noemt en zich zelven als eene verdienste aanrekent, is in de meeste gevallen slechts een zelfzuchtig uit den weg ruimen van hetgeen indruischt tegen ons verstand, beleedigend op ons gevoel, of prikkelend op onze zenuwen werkt. Vandaar het beklagelijk einde, hetwelk, als men op de lotsverbetering der in beklag gebragte voorwerpen let, de meeste hervormingen nemen. Zij bevredigen de eigenliefde van hen, die er toe aansporen, en laten den toestand dergenen, die er door gebaat heeten te worden, in den regel onveranderd.

De omkeering in de openbare denkwijze tusschen 1640 en nu is onloochenbaar; en toch zal elk onpartijdig waarnemer moeten erkennen, dat uit één Nederlander van dien tijd, al deed de vereeniging van Kerk en Staat toen nog haren invloed gevoelen, stof schuilde voor wel tien of twaalf van den tegenwoordigen.

Batavia, 3 Augustus 1872.