Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XIII [Cornelis van Bynkershoek]

Er praktizeerde in Den Haag, toen Peter de Groote in 1697 voor de eerste maal Nederland bezocht, een jong advokaat uit Zeeland, van wiens regtskennis en talent voor de pleitzaal reeds toen zekere roep uitging; zoodat de czaar, naar verhaald wordt, pogingen in het werk deed stellen hem voor Rusland te winnen. Cornelis van Bynkershoek echter, hetzij dergelijk aan-

[p. 392]

bod werkelijk tot hem kwam of niet, bleef Nederlander en zou daarna, eerst als lid van den Hoogen Raad van Holland, Zeeland, en West-Friesland, vervolgens als voorzitter van dat kollegie, in de geschiedenis der nederlandsche magistratuur zich een blijvenden naam maken¹. Ongerekend de lof dien hij door zijne juridische geschriften ook in het buitenland oogstte².

In den regel grijpt de regterlijke magt noch in de loopende staatszaken, noch in de belangen van leger of vloot, noch regtstreeks in die van den handel of de nijverheid. Hare werking in het verleden ontsnapt de aandacht, of wordt alleen door de bijzondere historieschrijvers opgemerkt³. Reden te meer Bynkershoek te gedenken. In het gemeenebest der Zeven Provincien werden even veel regterlijke kollegien gevonden als de bijzondere plaatsen schepenbanken telden. Er waren provinciale Hoven; in Den Haag bevond zich bovendien een Hooge Raad. De voorzitter van dit laatste ligchaam, zamengesteld uit tien leden, werd voor den invloedrijksten regterlijken ambtenaar van het land

1 Geboren te Middelburg, Mei 1673, en van ouder tot ouder een Zeeuw; zoon van een zeilmaker en reeder, tevens kapitein der middelburgsche schutterij. - Het verhaal van czaar Peter's voorstellen aan Bynkershoek is afkomstig van Jac. Scheltema, Peter de Groote in Holland en te Zaandam, 1814, II 311. - O.W. Star Numan's monografie over Bynkershoek, 1869, bladz. 67 vg.

2 Eene volledige uitgaaf van Bynkershoek's werken, bezorgd door Vicat, hoogleeraar in de regten te Lausanne, is verschenen te Genève in 1761.

3 G.W. Vreede, Jaarboekje van de Regterlijke Magt, 1839-1842. Opstellen over den Hoogen Raad van Holland, Zeeland, en West-Friesland.

[p. 393]

gehouden. Tegenover het nageslacht vertegenwoordigt hij de breede schaar der vereenigde regters uit het tijdperk der Republiek¹.

Na Hugo de Groot heeft in kwestien van publiek regt geen ander nederlandsch jurist in den vreemde zulk een gezag verworven als Bynkershoek. Toen in 1720 een gezant van Sleeswijk-Holstein in Den Haag, zekere graaf De Flohr, door spekuleren in aandeelen der engelsche Zuidzee-Compagnie een bedorven man geworden was en hij tegen schuldeischers zich poogde te dekken door een beroep op zijn karakter als extraordinaris-envoyé, toen schreef Bynkershoek naar aanleiding van dit geval eene studie over het gezanteregt in het algemeen, welke nog heden met onderscheiding genoemd wordt². Graaf De Flohr trof eene schikking met zijne krediteuren, en werd vergeten. De naam van den hollandschen regtsgeleerde bleef leven³.

In drie werken van meer omvang behandelde Bynkershoek een aantal kwestien uit het romeinsche, het staats-, en het burgerlijk regt⁴. Alles in het latijn. Vele punten kwamen ter spraak naar aanleiding van zaken, den schrijver voorgekomen als raadsheer en president. Studie van het oudhollandsch regt, gelijk in onze dagen aan de orde is, was alle nederlandsche

1 Beijnen, Staatsregeling, 5de Druk, bladz. 74 vgg.

2 Liber singularis de Foro Legatorum, 1721.

3 Star Numan, bladz. 295-304, 328.

4 Observationum Juris Romani libri quatuor, 1710. - Nogmaals vier boeken over hetzelfde onderwerp, 1733. - Quaestionum Juris Publici libri duo, 1737. - Juris Privati libri quatuor, 1744.

[p. 394]

juristen toen vreemd. Men bemerkt niet dat op De Groot's Inleiding door Bynkershoek voortgebouwd is. De nationale wetgeving uit den gravetijd beschouwde ook hij als in zichzelf onbruikbaar door onvolledigheid en tegenstrijdigheid¹. Alleen door het romeinsche regt viel orde in dien chaos te brengen². Komt aan de landswetten, indien zij er zijn, bij het uitspraak doen in geschillen tusschen Nederlanders de voorrang toe, telkens als die wetten zwijgen of ontbreken, moet tot de regtswetenschap der Romeinen de toevlugt genomen worden³.

Eene uitzondering maakt Bynkershoek omtrent kwestien van volkeregt. Te Rome kon eene vrouw geen gezantschap bekleeden omdat de Romeinen het in een gezant een onmisbaar vereischte achtten te kunnen optreden in regten: eene bevoegdheid welke de romeinsche vrouwen niet toekwam. Maar noch de rede noch het gebruik, leert Bynkershoek, dulden in dit geval de toepassing van den romeinschen regel⁴. Hem is het bekend dat in 1700 de koning van Denemarken tot agent van dat rijk te Amsterdam eene weduwe heeft aangesteld, bijgestaan door haar zoon; en er is geen reden waarom hetzelfde niet plaats zou hebben

1 ‘Excute Comitum et Ordinum edicta, decreta, rescripta, excute privilegia, statuta locorum, consuetudines, et oberrabis saepe incertior quam dudum’. Uit de opdragt der Observationes Juris Romani I, bij Star Numan bladz. 243 vg.

2 ‘Absque Jure Romano sordet omne Jus Patrium’. Bij Star Numan bladz. 242.

3 ‘Ubi silent Leges Patriae, cedo mihi, quid succedat nisi Romanae?’ Bij Star Numan, bladz. 242.

4 Quaestiones Juris Publici, 2^de Boek, 5^de Hoofdstuk.

[p. 395]

met diplomatieke ambtenaren van hooger rang. Indien vrouwen den troon beklimmen kunnen, waarom zou eene vrouw niet benoemd kunnen worden tot gezant, inzonderheid bij eene koningin? Bij gezantschappen komt het niet aan op kracht, zooals in den oorlog, maar op verstand, beleid, vaardigheid, dreigementen, vleijerij; hoedanigheden die de vrouwen dikwijls in hooger mate bezitten dan de mannen¹.

Dit humoristische schijnt in tegenspraak met den deftigen aanblik van Bynkershoek's in perkament gebonden werken en klassieke taal. Het strijdt ook met zijne pogingen tot vernietigen der exemplaren van een in zijne jeugd door hem uitgegeven spotblaadje in de moedertaal. Er kwamen in den Haagschen Mercurius sommige onstichtelijke bladzijden voor, die een president van den Hoogen Raad op later leeftijd afkeuren en verloochenen moest². Toch behoeven voor ons doel, bij het beoordeelen van Bynkershoek, die Oyevaertjes (zoo werden in de wandeling de afzonderlijke nummers van het blaauwboekje genoemd) niet geheel buiten rekening te blijven.

Vergelijken wij het voortreffelijk latijn des auteurs met zijn hollandsch, dan zien wij eene kloof gapen die tot de kenmerken van het tijdvak behoort. Somtijds is er geest in den toon waarop de haagsche

1 ‘In legationibus manu res non agitur, sed ingenio, industria, promptitudine, minis, blanditiis, quae omnia et in feminas cadunt, saepe et magis quam in viros.’ - Bij Star Numan bladz. 311 vgg.

2 Volledige titel: Nieuwe Oprechte Haegse Mercuur, behelsende satyrique, politique en academische reflexien, 1699. Herdrukt in 1744. - Bij Star Numan, bladz. 50 vgg., 448 vg.

[p. 396]

Mercurius nu de zeden van den dag berispt, dan uitvaart tegen de haagsche advokaten¹, dan aanteekening houdt van sommige gebeurtenissen te onzent of in den vreemde. Maar het is een geest die zonder uitzondering den toon van het oudvaderlandsch kluchtspel nadert, en waarop, ondanks de geleerdheid door den jongen schrijver ten toon gespreid, de klassieke vorming zonder invloed gebleven is. Te dien aanzien behoort Bynkershoek tot de groep der vroeger genoemde nederlandsche filologen. Twee folianten vult hij met latijnsche opstellen die om strijd van belangstelling, oordeel, doorzigt, en vernuft getuigen. Beproeft hij hollandsch te schrijven, dan weet hij slechts kwinkslagen voort te brengen over wier dubbelzinnige vrolijkheid hijzelf naderhand zich schaamt².

Gunstiger moet onze meening over de hollandsche brieven luiden, in 1722 en volgende jaren door Bynkershoek met den zeeuwschen raadpensionaris Van Citters gewisseld, toen het er op aankwam hem van

1 ‘Op de Advocaten had Themis het ook niet groen, om datze, in plaats van regt, haer raisonnementen zoo duur verkoopen, daer nogtans het regt ten geen anderen oorsaek is gemaekt, als om de zelve te couperen, dewyl ieder, die maer wat Decoctum Philosophicum gedronken heeft, ligt een dozyn raisons kan opdissen, die zoo wat na de aequiteit gefatzoeneert zyn.’ Haegse Mercuur, bij Star Numan, bladz. 52 vg.

2 ‘Nadat het de Hooge Overigheyd behaegt had de voortzetting van het buitensporige blaadje te verbieden, werden wel de verschenen nommers door Van Bynkershoek in één band vereenigd en met eene voorrede verrijkt, maar op meer gevorderden leeftijd (zijn naam was niet onbekend gebleven) liet hij de exemplaren overal opkoopen, en vindt men getuigd dat hij somtijds wel een dukaat voor het stuk besteedde’. Star Numan, bladz. 63.

[p. 397]

raadsheer tot president te doen bevorderen. Op geestigheden wordt in die korrespondentie geen jagt gemaakt, en het wemelt er in den trant des tijds van stadhuistermen en bastaardwoorden. Doch de brieven zijn belangrijk als bijdragen tot de geheime geschiedenis van Bynkershoek's benoeming¹.

Hoewel er geen termen zijn hem niet voor goed rond of goed zeeuwsch te houden, en hij, eenmaal gekomen waar hij wezen wilde, ons toeschijnt volle regt gehad te hebben tot het voeren van dit devies², kuipte Bynkershoek bij die gelegenheid trots den volleerdsten intrigant.

Bijna anderhalve eeuw was het geleden dat men in den uit Zeeuwen en Hollanders zamengestelden Hoogen Raad het voorzitterschap niet aan iemand uit Zeeland opgedragen had. Altijd heette het dat voor die waardigheid de bekwaamste en meest regthebbende persoon in aanmerking was gebragt; maar de Zeeuwen gingen het bedenkelijk vinden dat deze hoogste prijs nooit elders dan in Holland viel. Teregt hielden zij het er voor dat dit een gevolg was der heerschende Korrespondentie of Vriendschap³. Wanneer in de Staten, aan welke de benoeming stond, de afgevaardigden der zuidhollandsche en der noordhollandsche steden het er op gezet hadden elkander te believen en

1 Bij Star Numan, bladz. 94-118.

2 Opdragt der Quaestiones Juris Publici: ‘Animi candidi et vere Zelandi est aperte agere’. Bij Star Numan, bladz. 494.

3 Opstellen van De Witte van Citters over de Korrespondentie en de Traktaten van Vriendschap. Nederlandsche Spectator, 1863-1867.

[p. 398]

aan het hoofd van den Hoogen Raad een voorzitter van hun fabrikaat te brengen, dan schoot er voor Zeeland niet veel anders over dan het gelag te betalen. Al was de hollandsche kandidaat een afgeleefd man, het deed niet. Ook door het bevorderen van grijsaards kon in Holland aan bloedverwanten en vrienden eene dienst bewezen worden¹.

Na zoo langen tijd is het niet mogelijk in bijzonderheden na te gaan welke grooter en kleiner haagsche laagheden de zeeuwsche raadsheer heeft moeten bedrijven om het tot zeeuwsch voorzitter te brengen. Dat de reis ten laatste door hem gehaald werd is een bewijs dat ook de Zeeuwen hunne Vriendschap hadden, en de eene hand somtijds de andere waschte. Van vijf-entwintig stemmen behoorden er minstens dertien door Bynkershoek gewonnen te worden; en die meerderheid, hij moest haar verwerven door trappen klimmen, door het platloopen van deuren in de haagsche logementen van afgevaardigden, door het voorspiegelen van wederdiensten, door het fnuiken van invloeden regts, het versterken van invloeden links, en hetgeen in eene aristokratische republiek, waar alles aan familie-regering hangt, verder onvermijdelijk is².

1 Mr. Simon Admiraal, om wiens wil Bynkershoek bij eene eerste sollicitatie achtergesteld werd, was op het tijdstip zijner verheffing tot president zijn 82^ste levensjaar ingetreden. - Bynkershoek aan Van Gitters, bij Star Numan bladz. 97.

2 Bynkershoek aan Van Citters uit Den Haag 16 Oktober 1722: ‘De heeren ordinaris-gedeputeerden van Zeeland hebben met my de ronde gedaan aan alle de Logementen, en wy syn overal met seer veel vriendelykheid en heusheid ontfangen, hebbende verscheide leden opentlyk betuigt dat se seer veel redelykheid vonden in het versoek van de Heeren Staten van Zeland, en te gelyk dat se inclinatie hadden om my dienst te doen. Dog gelyk generale bewoordingen en complimenten het werk niet doen, soo apprehendere ik seer de sollicitatie van myn confrater Admiraal, na dat ik gisteren in 't sekere heb ontdekt dat de seven steden in het Noorder-quartier sig al by het leve van onse gewese President [Mr. Huybert Rosenboom, overleden 4 Oktober 1722] voor syn WEd^e [Mr. Simon Admiraal] hebben geëngageert. Het soude derhalven daar op aankomen, wie de meeste vrienden in het Zuyder-quartier soude konnen vinden enz.’ - Star Numan, bladz. 97.

[p. 399]

De Hooge Raad trof het dat Bynkershoek niet enkel met de stroopkan wist rond te gaan. Van zijne mededingers naar het voorzitterschap was hij zonder tegenspraak de bekwaamste regtsgeleerde. Alleen begrijpen wij dat hij daarna geen lust gevoelde als schrijver van den Haegsen Mercuur bekend te staan. Hadden de tijdgenooten geweten op welke wijze men toen in eer en deugd president van den Hoogen Raad werd, en had een satiricus dit geheim geestig aan de groote klok gehangen, het publiek zou van oordeel zijn geweest dat de door Bynkershoek zoo scherp gehekelde balie niet de eenige zwakke zijde der vaderlandsche regtsbedeeling vormde.