Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

IV [Stevin en Maurits]

Het kristalhelder verstand waarvan deze door niet één bastaardwoord ontsierde taal getuigt, is Stevin's voornaamste aanbeveling bij de tijdgenooten geweest. Bij Hugo de Groot, die hem te Leiden leerde kennen toen hij nog bijna een knaap was en Stevin reeds naar de vijftig liep. Bij prins Maurits, wiens liefde voor de wiskunde hem in het gezelschap van den geboren mathematicus behagen deed vinden. In het buitenland, waar het de aandacht niet ontging dat sommige van Stevin's denkbeelden vatbaar waren voor regtstreeksche toepassing in de praktijk.

Wij hoorden hem het gevoelen ontwikkelen dat, zoo de vorsten slechts wilden medewerken, de gouvernementen de gebrekkige boekhouding der rentmeesters met vrucht door de koopmansboekhouding zouden kunnen vervangen. De hertog De Sully hoorde hiervan, en op zijn verzoek bezorgde Stevin van zijne Vorstelicke Bouckhouding eene fransche uitgaaf die hij den voortreffelijken minister van Hendrik IV opdroeg¹.

1 Uit een engelsch rapport van 1831 over de komptabiliteit in Frankrijk: ‘C'est à la fin du seizième siècle qu'un nommé Simon Stevin, de Bruges, appela l'attention de Sully sur la manière de tenir les livres des finances. Il paraît qu'il est le premier écrivain qui ait suggéré l'idée d'appliquer le système des parties doubles aux finances de l'État’. Van de Weyer, Steviniana.

[p. 20]

Bij het aanbreken der 17^de eeuw, toen in verschillende landen van Europa door het langdurig oorlogvoeren de vorstelijke schatkisten uitgeput waren, en het in een land als Frankrijk te vreezen stond dat de burgers, het sloopen der openbare financien door trouwelooze rentmeesters moede, geen nieuwe belastingen zouden willen opbrengen, was het invoeren eener verbeterde staatsboekhouding eene zaak van dadelijk en overwegend belang¹.

Ook in Nederland zelf kwamen, ten gevolge der hooge waarde welke Maurits aan des Bruggenaars doorzigt hechtte en door Maurits' invloed op de Staten van Holland en de Staten-Generaal, administratieve hervormingen in het financiële tot stand. Van den naam dien in de 17^de eeuw de Zeven-Provincien hadden een voorbeeldig beheer der openbare gelden te voeren, behoort een gedeelte aan Stevin².

1 Steviniana: ‘L'histoire financière des nations offre peu de circonstances plus remarquables que celle de l'introduction du système commercial de tenue de livres dans les comptes publics de France. Pendant le règne d'Henri IV, Sully fut engagé à examiner les moyens d'en faire l'application, et si les circonstances eussent été favorables à ce projet, il est probable qu'on aurait coupé court à bien des abus, qui bientôt après excitèrent d'une manière si alarmante le mécontentement public. Cette disposition des esprits, aigris encore davantage par des vexations et des dilapidations incessantes, fut la cause principale de ces terribles convulsions politiques qui agitèrent la France dans le siècle suivant et qui réagirent sur tant de nations avec leurs lourdes charges financières.’

2 Van de Weyer, Steviniana: ‘Quoique dédié à Sully, le système de Stevin fut particulièrement composé pour l'usage du prince Maurice d'Orange, qui en a appliqué les principes aux comptes publics de Hollande avec les plus heureux résultats.’

[p. 21]

Aan de zeevaartkundige wetenschap, voor de Noord-Nederlanders dier dagen eene levenskwestie, bewees hij diensten, door, insgelijks op verzoek van Maurits, zijn geschrift over de Havenvinding zamen te stellen hetwelk de jonge De Groot door eene latijnsche vertaling wereldkundig maakte¹.

De eerste helft van Stevin's levensgeschiedenis is zeer onvolledig bekend². Naar het schijnt heeft hij, óók al uit vrees dat wegens zijne onafhankelijke denkwijze Alva's bloedraad hem aan het lijf zou komen, op zijn achttiende of negentiende jaar Zuid-Nederland verlaten, en is, evenals tezelfder tijd (1567) Cornelis Hooft, gaan reizen in Duitschland. Ook Polen, Pruissen, en Noorwegen, schijnt hij doorkruist te hebben³. Er zijn geen bewijzen dat ooit openlijk door hem gebroken is met het katholicisme. Veeleer wordt beweerd dat hij in zijn voorlaatste levensjaar geld naar eene kerk in Vlaanderen gezonden heeft, voor zielmissen⁴. Doch hij was een beslist voorstander van

1 Hiervóór, II¹ 238, noot 1.

2 Geboren te Brugge omstreeks 1548, volgens echte opgaven bij Goethals. - Volgens Hendrik Stevin, den zoon van Simon, is de vader (te Leiden of in Den Haag) overleden in 1620.

3 Plaatsen uit de opdragt aan Sully (Augustus 1607) bij Goethals, bladz. 2 vgg. - Volgens Vanderhaeghen en anderen bevond hij nog in 1571, als ambtenaar bij Het Vrije, zich te Brugge.

4 Steichen, bladz. 240: ‘Les journaux de Bruges, et après eux l'Indépendance de Bruxelles du 29 Juillet 1846, sont venus nous faire connaître qu'un an avant sa mort Stevin a fait une fondation de je ne sais combien de messes à l'église du village de Westkerke, dans les Flandres, ce qui fournit la preuve qu'il n'y a jamais eu abjuration.’

[p. 22]

volksverlichting, en moest, vriend der wetenschap, de vrijheid liefhebben welke toen voor vlaamsche ballingen in Noord-Nederland te bekomen was.

Dit schijnt de reden geweest te zijn dat hij ten slotte zich te Leiden is komen vestigen, aangetrokken door de nieuwe universiteit. Zoo hem geen leerstoel is opgedragen, dan lag dit welligt alleen hieraan dat hij geen heksemeester was in het spreken of schrijven der taal van het oude Rome¹. Maar de professoren erkenden hem voor een evenknie, en een hunner, de mathematicus Willebrord Snel, man der straalbreking en der graadmeting, vertaalde zijne Wisconstige Gedachtenissen in het latijn².

Het is niet zeker dat Stevin te Leiden, als privaat-docent of als lector, openbare lessen over zijn vak gegeven heeft in de moedertaal. Wel dat, weder door den invloed en den aandrang van Maurits, er ten behoeve van jonge genie-officieren destijds, in het hollandsch te Leiden hooger onderwijs in de vestingbouwkunde gegeven werd³. Bovenal staat vast dat Stevin,

1 ‘Bien qu'il apprît le latin et le grec, il fut, dès sa jeunesse, entraîné particulièrement vers les mathématiques’. Goethals.

2 De hiervóór door Ubbo Emmius bedoelde latijnsche tekst (Hypomnemata Mathematica) was de vertaling van Snel. De oudste fransche vertaling van dit gedeelte werd geleverd door Jean Tuning, sekretaris van Frederik Hendrik. - Over Willebrord Snel bij Van Geer, Album der Natuur, Februarij 1884.

3 ‘Sulcke te weten oirboir byvoughsels, nevens de Treflickheden, heeft d'ervaringh ghenouch betuycht in stof van crychhandel, mette duytsche lessen die in 't Gemeenschool tot Leyden gedaen worden, uyt welke ettelicke commende, en hem totten crychbou dadelick begevende, terstont soo an 't werk vielen, al of syt te vooren meer gedaen hadden, jae in ander landen tot crychboumeesters versocht en ghesonden wierden, indervougen dat sommige, die hemlien sonder spiegelingh in de daet lange geoeffent hebbende, en siende dat soo niet te connen naedoen, sich eintlick tottet leeren der spiegelingh begaven’. Stevin, Onderscheyt van der Raden Oirden. - Met ‘spiegeling’ wordt de theorie bedoeld. ‘Gemeenschool’ is de vertaling van universiteit. ‘Treflickheden’ zijn de fakulteiten.

[p. 23]

in verband met zijne denkbeelden over de levende betrekking welke de wetenschap met de volksontwikkeling behoort te onderhouden, van het bezigen der moedertaal aan de akademien een warm voorstander was.

Nadat Maurits hem achtereenvolgens tot hoofdin-spekteur van den waterstaat en tot kwartiermeester-generaal bij het leger der Unie had doen benoemen, zag Stevin zich met eervolle ambten bekleed en had hij eene vaste maatschappelijke stelling¹. Doch dit alles is eerst later gekomen, nadat hij reeds een tamelijk gevorderden leeftijd bereikt had. Indien het waar is dat hij in 1620 is overleden, twee en zeventig jaren oud, en zijn zoon Hendrik toen een zesjarige knaap was², dan ligt het voor de hand te onderstellen dat de omstandigheden hem verboden hebben jong te trouwen. Onwillekeurig verbeelden wij ons dat hij omstreeks 1580 als vrijgezel te Leiden is komen aandrijven³; hij er door huislessen in zijn onderhoud

1 De aanstelling van Stevin tot kwartiermeester-generaal is uiterlijk van 1607. Die tot eersten opzigter over 's lands waterbouwkundige werken is daaraan voorafgegaan, welligt reeds in 1592.

2 Een vroeger geboren zoon Frederik stierf jong.

3 Zijn oudste werk, Tafelen van Intrest, verscheen te Antwerpen. De voorrede is gedagteekend uit Leiden, 16 Julij 1582.

[p. 24]

voorzien heeft; en hij niet lang daarna, door diezelfde lessen, in aanraking is gekomen met den jeugdigen Maurits, sedert 1582 leidsch student. De herinnering van den genialen repetitor zal den genialen leerling bijgebleven, en, toen de prins naderhand een beroemd veldheer geworden was, dit de aanleiding geweest zijn dat hij Stevin op allerlei wijzen aan zijn persoon verbonden heeft.

Zoo de lezer zich herinnert hetgeen, op eene andere plaats in dit werk, gezegd is over den weldadigen invloed vertegenwoordigd door het Schilderboek van Karel van Mander¹ dan zal hij toestemmen dat hetzelfde in niet minder mate van Stevin's Wisconstige Gedachtenissen geldt.

Het tijdperk van Stevin's hoogsten bloei en meest erkende vermaardheid valt zamen met de burgertwisten die de twaalf jaren van het Bestand ontsierd hebben. Hij heeft den val van Oldenbarnevelt beleefd. Het is hem niet onbekend kunnen blijven dat Hugo de Groot tot levenslange opsluiting veroordeeld stond te worden. Hij daarentegen, zoo er al geen termen zijn hem als een vertrouweling van Maurits te beschouwen, had ongetwijfeld 's prinsen oor. Het geheele land ging toen in twee hartstogtelijk vijandige partijen uiteen. Onzijdig of gematigd te blijven scheen niet denkbaar.

Even vruchteloos nogtans als naar onwaardige vleijerijen aan het adres van den vorstelijken beschermer, zal men in Stevin's geschriften naar sporen van kerkelijken of theologischen wrok omzien. Den man der

1 Hiervóór, I 681 vg.

[p. 25]

wetenschap zijn beide zwakheden gelijkelijk vreemd. Onbewust is hij, bij voorbaat of reeds dadelijk, de meerdere van Coornhert, Marnix, Bogerman, Voetius, en wie verder in die dagen den algemeenen gezigteinder beperkt en het vuur der tweedragt te goeder trouw mogen aangestookt hebben. Met Van Mander staat hij op een terrein waar lieden van de meest uiteenloopende denkwijze, mits de theologie hun niet het hoogste was, elkander de broederhand reiken konden¹.

De nagedachtenis van Maurits zelf wordt door die van Stevin gebaat. De onverzoenlijke prins, dien om De Groot's en Oldenbarnevelt's wil sommige vaderlandsche historieschrijvers zoo hard gevallen zijn, treedt uit Stevin's geschriften te voorschijn als een voorbeeldig kapitein-generaal, admiraal, en stadhouder; steeds vervuld met de belangen van den burger, den zeeman, den soldaat; de eenvoud en de degelijkheid in per-

1 Naar elders te vertrekken was volgens Stevin de aangewezen weg voor hen die in eenig land geen vrijheid van godsdienst erlangen konden en zich naar de staatskerk niet voegen wilden: ‘Sy die, ter plaetsen daer dwanck is, in een ander religie begheeren te oeffenen dan die des landts, meughen sien daer af oirlof te vercrighen van de ghene by de welcke de macht van sulck oirlof te gheven wettelick bestaet. Connen sy daer toe gheraken, gelyck men tot verscheyden plaetsen wel doet, sy commen tot haer begheeren, sonder van onburgerlicheyt te meughen berispt worden, want soodanighe oeffeninghe in een ander religie is 't ghebruyck der vryheyt, die wettelick vergunt is. Maer sulck oirlof niet connende cryghen, men sal sich na 's landts religie ghevoughen, ist niet in allen punten, doch ten minsten in zoo veel als daermen deur de overheyt ende wetten toe ghedwongen wert. Dus, een van tween, of daer niet blyven, of d'uyterste alghemeene eerlicke middel ghebruycken.’ Vita Politica of het Borgerlyck Leven, 1590.

[p. 26]

soon; een sieraad van zijn Huis; de waardige zoon van Willem I en oudoom van Willem III.