Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXVI [Vóór en na den vrede van Munster]

Onder het bestuur van Frederik Hendrik, bemerken wij, was de zorg voor de landmagt op gelukkige wijze

[p. 366]

met die voor de zeemagt zamengegaan¹, en aan de vereenigde inspanning van beiden was het te danken dat in den Maleischen Archipel, ongerekend de zekerheid welke in Europa verkregen werd, de Republiek eerlang tusschen zich en de Spanjaarden het vredestraktaat van Munster stellen kon².

Dit zou echter niet altijd zoo blijven. ‘Na het sluiten van den munsterschen vrede’, lezen wij bij een vaderlandsch historieschrijver uit de laatste jaren der 18^de eeuw wiens woorden ik voorloopig tot de mijne maak, ‘is er ongelukkig in Nederland een staatsbeleid opgekomen, hetwelk de noodzakelijkheid van het aanhouden eener toereikende krijgsmagt, en van verbondschappen met vreemde mogendheden te onderhouden, uit het oog verloor of minder doorzag. Dus werden wij door Cromwell aangerand in een tijd dat wij geen verbindtenissen hadden, ten minste geen verbindtenissen ter onzer bescherming, en dat wij ook van eene genoegzame magt ontbloot waren om dien overweldiger met kans van voordeel te bestrijden. Op dezelfde wijs hebben wij ons aangevallen gezien in de oorlogen tegen den bisschop van Munster, tegen

1 Valsche maar onderrigtende voorstelling van hetgeen onder Frederik Hendrik tegelijk voor het leger en voor de vloot gedaan is, in het hoofdstuk: Beveylinge der Zee, van De la Court's Heilsame Politike Gronden en Maximen, 1671, bladz. 155-227. - Den 12^den September 1631 militaire zeestrijd op het Slaak bij Tholen. Verlies aan de spaansche zijde: 35 fregatten, 4000 gevangenen. - Geuzelied van Revius: ‘De verloren graaf Johan’.

2 Hiervóór, I 5. - J.E. De Sturler, Het grondgebied van Ned. Oost-Indie in verband met de tractaten met Spanje, Engeland en Portugal, 1881, bladz. 53 vgg.

[p. 367]

Karel II, en Lodewijk XIV. Om zich tot de heerschappij over de zee te verheffen, werd bij de Engelschen de beruchte Akte van Navigatie gemaakt, welke gelegenheid tot onzen eersten engelschen oorlog heeft gegeven, die wederom de eerste wond aan onze scheepsmagt en scheepvaart heeft toegebragt; niet zoozeer uithoofde van de groote schaden welken wij door dien oorlog leden, als wel door den schandelijken en nadeeligen vrede welken wij met Cromwell sloten, en die onzen roem en ons aanzien in de vier werelddeelen, daar de Staten-vlag zich zoo geducht had gemaakt, geweldig deed dalen, en aan de Engelschen den invloed deed erlangen welken wij ons in den spaanschen oorlog hadden weten te bezorgen.’¹

Luzac denkt hierbij aan onze voorspoedige scheepsgevechten in beide Indien; aan het vernietigen der spaansche zeemagt in 1639; en het zou inderdaad onverklaarbaar zijn dat reeds in 1654, zoo kort daarna, de Nederlanders genoodzaakt waren zich door de Engelschen onder Cromwell de wet te laten voorschrijven, indien de geschiedenis niet leerde dat te allen tijde slechts die volken in de eenmaal door hen veroverde stelling zich wisten te handhaven, wier toenemen in zedelijke en wetenschappelijke beschaving hand aan hand is gegaan met voortdurend uitbreiden hunner militaire magt, ter zee en te land.

Geen ander feit, heeft een engelsch wijsgeer onzer dagen gezegd, springt den waarnemenden geschiedvorscher zoo duidelijk in het oog, als het vooruitgaan van het menschelijk geslacht in de kunst van oorlogvoe-

1 Luzac, Hollands Rijkdom, IV 162, 232.

[p. 368]

ren¹. In welk opzigt men de beschaving der Grieken en Romeinen boven de onze stelle, te dien aanzien stond zij ongetwijfeld lager. Het is buiten kijf dat zoo Alexander van Macedonie zich met Napoleon had moeten meten, hij de nederlaag zou geleden hebben. Xenofon's terugtogt der Tien Duizend schijnt eene geringe zaak, vergeleken bij sommige wapenfeiten van het britsch-indisch of het nederlandsch-indisch leger. Invallen der barbaren zijn niet langer te duchten; de barbaarsche volken welke nu nog leven denken aan alles, behalve aan het gaan overstroomen der niet-barbaarsche. De militaire ondeugden nemen af, naar mate de beschaving over uitgebreider militaire magt is gaan beschikken. Stedelingen konden of wilden oudtijds in het open veld niet vechten: heden ten dage (men heeft het gezien in Noord-Amerika, in Pruissen) worden er landen gevonden waar de groote steden hare poorten slechts te ontsluiten hebben. Stroomen burgers trekken uit, en behoeven niets dan de praktijk der dienst om goede soldaten te worden, dapper en gehard. Onder alle hemelstreken en in alle tijden ziet men de door militaire tucht sterkere volken de minder sterke overmogen; en de sterkere hebben, wat eene bepaalde soort van eigenschappen betreft, aanleg de beste te worden.

Tot dus ver Bagehot. Daarbij komt de geheimzinnige invloed der fortuin; andere naam voor het vertrouwen der menschen op de goddelijke Voorzienigheid, en voor die Voorzienigheid zelf. ‘De fortuin’, herin-

1 Walter Bagehot, Physics and Politics, 1879, 5^de Druk. Hoofdstuk: The use of conflict.

[p. 369]

nert Machiavelli in een beroemd hoofdstuk zijner Vorsteschool, ‘de fortuin is eene vrouw; en wie haar zich onderwerpen wil, moet haar slaan en kneuzen; want de ondervinding leert dat zij door dezulken zich gemakkelijker laat winnen, dan door de koelheid van anderen. Als vrouw bemint zij bovendien de jonge mannen, omdat dezen minder wegen en wikken, ondernemender zijn, en zij met meer zelfvertrouwen haar gebieden.’¹

Zeker, de volken kunnen op die wijze, onafhankelijk van elke godheid, tot zekere hoogte hun lot beheerschen en hunne zaak naar hunne hand zetten. Het rijk der hemelen is niet het eenig koningrijk van hetwelk geldt dat het aan de stoutmoedigen behoort². De geschiedenis van den oudnederlandschen geuzetijd, in Europa en in Azie, vloeit over van ondernemingen of daden die roekeloos hadden moeten heeten, waren de ondernemers niet gesterkt nu door een onverzettelijken wil, dan door een even vastbesloten onwil³. Doch Machiavelli zelf erkent dat, indien voor de helft of bijna de helft onzer handelingen de fortuin ons vrij laat, zij de beschikking over al het overige, dat dikwijls het belangrijkste is, aan zich houdt.

Hetzij onze wetenschap ook dit onnaspeurlijke een-

1 Machiavelli, Il Principe, 25^ste Hoofdstuk.

2 Mattheus xi 12, Lukas xvi 16: ‘De wet en de profeten zijn tot op Johannes; van dien tijd af wordt het koningrijk Gods verkondigd, en een iegelijk doet geweld op hetzelve’. Staten-Bijbel.

3 Willem de Zwijger tot de afgevaardigden van Don Juan te Geertruidenberg in Mei 1577: ‘Gijlieden wilt ons uitroeijen, doch wij verkiezen dit niet.’ Groen, Handboek, 5^de Druk, bladz. 122.

[p. 370]

maal doorgronden zal, hetzij wij van elke hoop op onthulling hij voorbaat afstand moeten doen, er zijn wendingen in het leven der natien die slechts uit eene gril van den kant der Hemelsche Magten verklaard kunnen worden¹. Waarom werd sedert 1648 Nederland allengs verworpen, terwijl, om van Pruissen niet te spreken, Engeland en Frankrijk zich zagen aannemen? - Voorshands zouden wij te vergeefs beproeven van dit verschijnsel op afdoende wijze rekenschap te geven.

Uit den gang der gebeurtenissen blijkt alleen dat, na afloop van het tijdvak 1572-1648, hetwelk ik mij verstout heb den hoogtijd van den tachtigjarigen oorlog te noemen (laat ons erkentelijk zijn: bij menig ander klein volk bleef de speelman minder lang op het dak), de Zeven-Provincien in hare twee oude bond-genooten twee onverbiddelijke en voorspoedige mededingers hebben zien opstaan. Hebben zij den strijd tegen Engeland en Frankrijk op zulke wijze volgehouden dat die zestig jaren het glanspunt in de geschiedenis des vaderlands zijn gaan vormen, deze schijnbare zegepralen der Republiek zijn wezenlijk zoovele nederlagen geweest. Van de eerste botsing is zij de mindere gebleken².

1 ‘De goede God heeft zijne luimen’. Gezegde toegeschreven aan prins Bismarck, toen men hem vroeg hoe hij het nemen van voorzorgsmaatregelen rijmde met zijn geloof aan Hooger bijstand.

2 ‘Het zestigjarig tijdvak tusschen de Groote Vergadering van 1651 en den vrede van Utrecht was een tijdvak van gedurige worsteling, eerst met Engeland, daarna met Frankrijk. Deze onophoudelijke kamp heeft den Staat oneindig meer schade gedaan dan de vrijheidskrijg.’ Koenen, Ned. Handel, 1853, bladz. 132.

[p. 371]

Nederland zou in de tweede helft der 17^de eeuw Jan de Witt en Willem den Derde voortbrengen; mannen niet minder buitengewoon dan indertijd Oldenbarnevelt en Maurits zich getoond hadden. Doch het was van De Witt te veel gevergd dat hij, aan het roer van een Staat die slechts een door vloten beschermd koopmanskantoor vormde, geheel alleen en achter elkander Cromwell en Colbert het hoofd zou bieden¹.

Willem de Derde heeft aan de algemeene europesche zaak diensten bewezen welke nooit vergeten zullen worden. Maar hij kon het van Lodewijk XIV slechts winnen door Nederland los te laten, of, hetgeen op hetzelfde nederkwam, het schuitje der Republiek vast te maken aan het groote engelsche linieschip.

1 ‘De Staten van Holland waren reeds aan Alva als een gezelschap van kooplieden afgeschetst, en later werden zij aan Leycester in dat zelfde licht voorgesteld. De politiek, welke bij de vergadering der Staten-Generaal, in welke Hollands invloed heerschend was, gold, moest dus wel in den meest eigentlijken zin eene handelspolitiek wezen.’ Koenen, Ned. Handelspolitiek, 1857, bladz. 39.