Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXIV [Het kalvinisme en de poëzie. - Constantyn Huygens]

O dwaze kerk van Rome, zouden wij willen uitroepen; gij die zelve bij duizenden uwe martelaren teldet en in hunne nagedachtenis het zaad der kerk vereerdet; hoe weinig kendet gij uw belang, toen gij met eigen hand een soortgelijk kweekbed voor de protestanten aanlegdet, en tusschen u en de halve christenheid, op de lijken dezer nieuwe teelt van geloofsgetui-

[p. 184]

gen, een onoverkomelijken scheidsmuur rijzen deedt. Of meendet gij, omdat de Albigenzen door u uitgeroeid, de Hussieten ten onder gebragt waren, tot het nemen van nieuwe proeven geregtigd te zijn, en dat het een Gode welgevallig werk was tot iederen prijs uwe eenheid te handhaven?

Laat ons evenwel niet vergeten dat aan de kruistogten tegen Albigenzen en Hussieten door Nederlanders medegedaan is¹; het nederlandsche regters waren die onder Karel V en onder Alva eene breede schaar anabaptisten en kalvinisten om het leven deden brengen²; het tuchtigen der ketters naderhand door de kalvinisten-zelf als een pligt der overheid is voorgesteld³; advokaten van het pausdom daaruit aanleiding hebben kunnen nemen een boek over de kalvinistische wreedheid te schrijven⁴; de remonstranten reden hadden hierop maar weinig af te dingen⁵; en het Rome tot zelfvoldoening moest

1 Over Nederlanders die in 1420 de Hussieten zijn gaan beoorlogen bij Boxhorn, Nederlandsche Historien, 1644, bladz. 229. - Bij Schotel, Watergeuzen, bladz. 372 vg. - Bij Groen, Handboek, 5^de Druk, bladz. 46. - Over den kruistogt tegen de Albigenzen hiervóór, I 62-66.

2 Hiervóór, bladz. 37, noot 1.

3 Traktaat van Théodore de Bèze over het regt en de verpligting van den Staat de ketters te dooden, in het hollandsch vertaald door Bogerman. Hiervóór, bladz. 119, noot 1. - Instemming van Melanchton met het dooden van Servet bij De Bèze, Vie de Jean Calvin, herdruk van 1864, bladz. 236.

4 Richard Rowman Verstegan, Theatrum crudelitatum haereticorum nostri temporis, Antwerpen 1587. Uittreksels bij Sepp, II 109 vgg.

5 Hekeldichten van Vondel. - Traktaaten van Paschier de Fijne (1588-1661).

[p. 185]

stemmen, lutherschen, gereformeerden, doopsgezinden, de eenen de martelaren der anderen te zien verduisteren of hunne goede diensten onzeker maken.¹

Om tot mijn onderwerp terug te keeren: op de eeuw van het weerloos lijden is bij de Nederlanders de niet minder groote eeuw der overwinning door strijd gevolgd; en zoo weinig dichterlijke krachten kunnen er in den boezem der natie niet gesluimerd hebben, of het besef dier inspanning heeft in bezielde woorden zich een weg moeten banen.

Wanneer ik zeg dat dit het stadium is hetwelk vóór Huygens en de anderen door de poëzie van Filips van Marnix vertegenwoordigd wordt (1538-1598), dan heb ik meteen het beeld genoemd welks trekken men schier onveranderd in het meerendeel der dichterlijke uitingen van het tijdvak terugvindt.

Door de nieuwheid en de bekoring van het bijbelsch spraakgebruik, in den mond van het kalvinisme als van nature bestorven; door het moeijelijke van tijden die het gemoed der menschen van het klaaglied naar de hymne, en even onwillekeurig van de hymne naar het klaaglied drongen, beiden even hoog gestemd; door de toevallige overeenkomst tusschen dezen en genen trek van twee nationale geschiedenissen, treffender gemaakt door eene half mystieke, half allegorische Schriftverklaring, - is de nederlandsche poëzie van toen in dezelfde bedding als de hebreeuwsche van

1 Arnoudt van Geluwe, De ontledinge van dry verscheyden nieuw-ghereformeerde Martelaers-boeken, ofte Reden-kamp-strijdt tusschen de Lutheranen, Calvinisten, ende Wederdoopers, Antwerpen 1656. Bij Sepp, Nasporingen, II 18.

[p. 186]

twintig eeuwen te voren gaan vloeijen en onze dichterlijke taal eene tale Kanaäns geworden.

Men kent in Nederland voortaan geen andere levenspsalmen dan de psalmen Davids. Aan lofzangen heeft men niet genoeg: het moeten schriftuurlijke lofzangen zijn¹. Het Wilhelmus zelf wordt eene joodsch-christelijke geloofsbelijdenis op rijm; en, hoe de inhoud moge strijden met de melodie van keizer Karels wereldsch jagtlied, de schoonste strofen zijn die welke best van al met de liederen Hammaäloth kunnen vergeleken worden, aangeheven door de Hebreeën van weleer bij het opgaan naar den jeruzalemschen tempel. Te naauwernood wordt hier en ginds eene bijzonderheid ingevoegd die uit Palestina naar Nederland verplaatst, of uit de babylonische gevangenschap naar de spaansche overheersching.²

Hoewel aan deze poëzie in den loop der jaren is overkomen hetgeen niet uit kon blijven, en zij in onze dagen alleen nog verkwikken kan geschept uit de

1 Marnix' Psalmen Davids en Schriftuurlijke Lofsangen bij Van Toorenenbergen, I 203 vgg. - Uittreksels bij R. Fruin, Tien Jaren, bladz. 289 vgg. - Breedere bij Paul Fredericq, bladz. 73 vgg.

2 Zesde strofe van het Wilhelmuslied naar de uitgaaf van 1581, bij Van Lummel N^o 31:

Mijn schilt ende betrouwen
Sijt ghy, o Godt mijn Heer,
Op u soo wil ick bouwen,
Verlaet my nimmermeer;
Dat ick doch vroom mach blijven,
U dienaer taller stondt,
De tyranny verdrijven,
Die my mijn hert doorwondt.

[p. 187]

bron en zonder knielen met de hand aan den mond gebragt, - zooals in den ouden hebreeuwschen tijd de soldaten van den rigter Gideon dronken¹, - bezit zij toch eigenaardige schoonheden. In elk geval is zij een te nationaal verschijnsel geweest om in het vergeetboek te mogen blijven.

Ongetwijfeld erken ik dat het in zekeren zin op hetzelfde nederkomt hetzij men zich tot den eenen of den anderen der bedoelde vaderlandsche dichters wendt. Het tooneel verbeeldt, van het begin tot het einde, steeds een gereformeerd land, in eene eeuw die van de Scheppingsweek van Du Bartas zich naar het Verloren Paradijs van Milton bewogen heeft. Alles theologie.

Meent men dat Camphuysen, die de kontraremonstranten te orthodox, de remonstranten niet liberaal genoeg vond, daarom uit een anderen toon zingt, men vergist zich. De sociniaan Camphuysen (1586-1627) is een psalmist als de overigen. Zijne vereerders noemen ook hem een ‘tweeden David’. Zijne ‘rijmen’ bieden zich als ‘stichtelijk’ aan, en houden woord. Zij vormen een kerkboek waaraan alleen de synodale goedkeuring ontbreekt.²

Op grond dat Vondel het nooit met de kalvinisten vinden kon, en ten laatste zelfs roomsch geworden is,

1 Boek der Rigteren, vii 1-7.

2 D.R. Camphuysen's Stichtelijcke Rymen, om te lezen of te zingen, uitgaaf van 1658. Met kerkmuzieknoten. - O. van den Tempel tot den Dood, die Camphuysen vóór zijn tijd wegnam, verwijtend:

Rooft ons die ons door sijn reen
Als een tweede David scheen.

[p. 188]

zou men geneigd zijn te gelooven dat hij niet aan den algemeenen bijbelschen leiband liep.

Het tegendeel is waar. Geen rederijker der 16^de eeuw bragt meer bijbelstoffen op het tooneel dan Vondel in de 17^de (1587-1679); gezwegen van Johannes den Boetgezant, de Altaargeheimenissen, de Bespiegelingen van God en Godsdienst, en Lucifer. Alleen zekere heer Van Boetzelaer was nog overvloediger in het vertalen van den hugenoot Du Bartas. Vondel's tragische eersteling, - Het Pascha, - heeft het nederlandsch Israël tot hoofdgedachte, en kon door Marnix geschreven zijn.¹

Bovendien behoedde het roomsch-zijn, of roomsch-worden, toen voor niets. De priester Stalpaert van der Wiele (1579-1630) was een even theologisch dichter als de oefenaar Camphuysen, en heeft evenmin veel anders dan geestelijke lofzangen voortgebragt.²

Daniel Heinsius hield aanvankelijk veel van Hugo de Groot, en heeft naderhand, ter wille der orthodoxie, hem bitter gehaat. Doch men leide daaruit niet af dat die beroemde mannen twee soorten van poëzie beoefenden. De regtzinnige Heinsius (1580-1655) heeft behalve een schriftuurlijk treurspel, - De Bethlehemsche

1 Verghelijckinghe van de Verlossinghe der Kind'ren Israëls met de Vrijwordinghe der Vereenichde Nederlandsche Provincien, achter Vondel's Pascha. Bij Van Lennep, I 118 vgg. - Vertalingen van Vondel uit de Tweede Week van Du Bartas bij Van Lennep, I 319-337, 339-386. - Andere fragmenten uit Du Bartas in de Helden Godes des Ouden Verbonds bij Van Lennep, II 23-98.

2 Over Stalpaert bij Alberdingk Thijm, Verspreide Verhalen in proza, 1879 vgg., I 159. - Bloemlezing uit Stalpaert door Van Vloten in het K.L. Pantheon, 1865.

[p. 189]

Kindermoord - een uitgebreiden Lofzang van Jezus Christus voor zijne rekening, zestig kwarto-bladzijden; en wij vonden reeds gelegenheid aan te stippen dat de muze van den vrijzinnigen De Groot (1583-1645) in nog sterker mate dan die des anderen onder den last van bijbelsche en kerkelijke namen gebukt gaat.¹

Het eenige wat wij zeggen kunnen is dat Heinsius, die een Vlaming van afkomst was en wiens ouders, om het schrikbewind van Alva, Gent verlaten hadden, voor den haat der Nederlanders tegen de Spanjaarden uit de vaderlijke nalatenschap eene welsprekender formule geërfd heeft dan mogelijk één ander nederlandsch dichter der 17^de eeuw.²

Evenzoo heeft de steil-orthodoxe Jacob Revius (1581-1658), de vriend van Bogerman en mede-herziener van den Staten-Bijbel, een drie- of viertal geuzeliederen geschreven die schier alles overtreffen wat het tijdvak te onzent van dien aard heeft voortgebragt; en zelfs het gewonnen zouden hebben van hunne voorgangers uit 1566 en vervolgens, indien het mogelijk was sommige aderen tweemaal te ontginnen.³

1 Hiervóór, bladz. 91 vg.

2 Nederduytsche Poëmata, 1618, bladz. 15 vgg. Tot de Spanjaarden, na het sneuvelen van den admiraal Heemskerk in Mei 1607:

Al daer Ghy niet en sijt, daer is ons vaderlandt.
De voghel is alleen gheboren om te snijden
Met vleughelen de locht, de peerden om te rijden,
De muylen om het pack te draghen, of de lijn
Te trekken met den hals, en wy om vry te sijn.

Tot Heemskerk's schim persoonlijk:

Ghestorven voor u volck, vol lof, vol eer, vol weerde,
Begraven en bedeckt van vryghevochten eerde.

3 Biechte des Coninghs van Spangiën. - Op het vergaen van 't Spaensche schip genaemt ‘Den Heyligen Geest’, - Gebedt voor de veroveringe van 's Hertogenbosch. - De verloren Graef Johan. - Allen in Van Vloten's bloemlezing uit Revius, Schiedam 1863.

[p. 190]

Blijft over: Jacob Cats (1577-1660); wiens werken zoozeer de Heilige Schrift naderen dat zij de Tweede Bijbel genoemd zijn.

Niemand zal Cats de eer betwisten het stelsel van Kalvyn gepopulariseerd, en de hebreeuwsche wijsheid voor de eenvoudigste nederlandsche verstanden toegankelijk gemaakt te hebben. Niemand ontkennen dat sommige trekken van den landaard scherpzinnig door hem waargenomen, sommige nationale krachten treffend door hem geschilderd zijn. Er zijn hier oogenblikken dat hij Heinsius' zeggenskracht zeer nabijkomt.¹

Zoo ik niettemin zelfs Cats aan Constantyn Huygens opoffer (1596-1687), het is omdat deze mij toeschijnt al Cats' deugden bezeten te hebben, vermeerderd met eene beknoptheid van uitdrukking welke hem tot den aangewezen man der nakomelingschap maakt. Wie der ouden de minste woorden gebruikt, vindt bij de haastig gebakerde en kort aangebonden jongeren het gewilligst oor.²

1 Jacob Cats tot de Nederlanders in 1637. Werken II 640, in Van Vloten's uitgaaf 1862:

Zee-helden, wacker volck, peck-broeken, rappe gasten,
Op! ruckt nu wederom de vlaggen van de masten;
Gaet, jaeght eens op een nieu den Spanjaert over boort,
En haelt eens wederom dat ghy ter zee verloort...
De leeu vecht met de klau, de stier gebruyckt den horen,
Het peert slaet met den voet, een haen met felle sporen:
De zee is Uw geweer.

2 Brill, De nederlandsche dichters van de eerste helft der 17^de eeuw met de gebeurtenissen in verband beschouwd, 1865. - Brill bij Arend, III^e 806 vgg.: Overzicht der vaderlandsche letterkunde in de tweede helft van den tachtigjarigen oorlog, 1874.

[p. 191]

Welnu, de heer van Zuylichem is juist zulk een bewonderaar der bijbelsche psalmen geweest als vóór hem ook de heer van Sint-Aldegonde was. Geen werk zijner eigen kunst voldoet hem zoozeer, of staat bij nader inzien hem minder tegen, dan zijne melodien voor de harpe Davids¹. De eenige kans op onsterfelijkheid welke hij in stilte gelooft voor hem weggelegd te zijn, is dat hij er in slagen mogt, vleit hij zich, iets van de liefelijkheid en de kracht des israëlitischen konings voelbaar te maken. De godsman, de man naar 's Heeren hart, moge hierboven dit zelf getuigen. Het is in Sion bekend².

Wij moeten niet meenen dat Huygens zoo sprekend anderen slechts naschrijft. Het is de taal van zijn inwendig leven; muziek en poëzie. Al op de knieën zijner moeder, toen hij nog drie jaren oud moest worden, verhaalt hij ergens, had hij de Tien Geboden leeren zingen³. Een man geworden berijmde hij ze; en daarenboven de Twaalf Artikelen, het formulier

1 Pathodia Sacra, 1647. Bij Jonckbloet en Land, Correspondance etc., bladz. cclxii vgg., cclxxxiv vgg.

2 Korenbloemen, 1672, I 324. Uit Hofwyck:

Daer is, ten minsten, wat verdraeg'licks in mijn' snaer;
En d'een nakomelingh of d'ander sal 't gestanden:
Somwijlen heb ick yets gebaert uyt hoofd of handen,
Dat tegens d' opspraeck moght. En daer weet Sion van,
En dien ick 't heiligh lied heb na gebootst, Gods mann,
De mann na 's Heeren hert.

3 Theod. Jorissen, Constantin Huygens, 1871, bladz. 342.

[p. 192]

des Avondmaals, en al de christelijke feesten en kerkplegtigheden¹.

Zoozeer is de geest van zulk een dichter der 17^de eeuw met het Oude-Testament zamengegroeid, dat hij de instellingen van zijn eigen tijd zich onwillekeurig in hebreeuwsche vormen ziet kleeden en hijzelf er in verward geraakt. Het eene oogenblik heeten de gereformeerden Israël, de roomschen Babylon; het andere zijn het, op dezelfde bladzijde, de roomschen die Israël genoemd worden, de gereformeerden Juda; en de dichter verkwikt zich aan de voorstelling, - zoo het onverhoopt tot eene hereeniging tusschen de twee groote afdeelingen der gescheurde christenheid komt, - dat Juda dan, op hebreeuwschen trant, over Israël zich vrolijk maken zal².

Het was de eeuw dat toongevende orthodoxe predikanten in Nederland aan stichtelijke lektuur voor de huiskamer den naam van Balsem Gileads over Zions wonde gaven. Er bestaat een lofdicht van Jacob Cats op dit boek³, en de schrijver was een man van aanzien en naam. Hij en zijne ambtgenooten worden door Huygens als gezanten van Omhoog toegesproken, bazuinen van Gods Woord.⁴ Bij eene plegtige gelegen-

1 Korenbloemen, I 9 vgg. Afdeeling: Bibel-stof en Gods-dienst.

2 Korenbloemen, I 7. Uit Biddaghsbede:

Oh! sal de son noch rijsen
Van soo gewenschten dagh,
Dat Juda dit belev' en Israël belacch?

3 Cats' Werken, 1862, I 633: ‘Op het boeck des weerden, eerwaerden en godsaligen dienaer des woordts Mr. Willem Teeling, enaemt: Balsem Gileads over Zions wonde’.

4 Korenbloemen 1672, I 524 vgg. Aen sommige Predikers.

[p. 193]

heid omschrijft Huygens zijne eigene gebeden tot God als pijlen van zijn hart en kalveren zijner lippen. Dit laatste is geen drukfout. Het is de kromspraak van een aartsvaderlijk dichter die in den kring der zijnen, bij het ontbijt en het avondbrood, gewoon is een kapittel uit de joodsche Profeten voor te lezen of aan te hooren¹.

Ofschoon van afkomst een Brabander, is de bijbelsche Huygens een Noord-Nederlander in zijn hart². De bescheidenheid en de edelmoedigheid zouden welligt voorgeschreven hebben zich te herinneren dat Amsterdam haar bloei te danken had aan het kwijnen van Antwerpen; het Zuiden in de kunst even hoog stond als het Noorden; en de brabantsche taal minder achterlijk ware gebleven zoo de geloofsvervolging en de oorlog niet zoo vele goede brabantsche krachten Brabant uit- en naar Zeeland of Holland gedreven hadden.

Doch zulke bedenkingen rezen toen niet, of wogen

1 Korenbloemen 1672, I 3. Biddaghshede m dc xxiv:

De pijlen van ons hert, de schichtighste gebeden
Die wy van dus beneden
Doen stijgen tegen 't steil
Van Dijn' onsienlickheits onafgepeilde peil,
Die kalv'ren onser lipp en konnen niet geraken
Dijn oore te genaken,
Ten zij, enz.

Hosea xiv 3: ‘Neem deze woorden met u, en bekeer u tot den Heer. Zeg tot Hem: Neem weg alle ongeregtigheid, en geef het goede, zoo zullen wij betalen de varren onzer lippen.’

2 Over Constantyn's ouders bij Jonckbloet, Letterkunde 17^de Eeuw, II 54 vgg.

[p. 194]

niet. Met welken eerbied het latijn der leuvensche en andere zuidnederlandsche geleerden hem vervullen mogt, Huygens beschouwde de Brabanders in het algemeen als eene soort van barbaren, half gothisch, half spaansch. De taal welke hij in Tryntje Kornelis de volksklasse te Antwerpen laat spreken is eene ketelmuziek, in vergelijking waarvan zelfs het plat noordhollandsch der heldin en van haar knecht naar hemelval zweemt¹.

Hetzelfde tooneelstuk, - intusschen minder eene komedie dan eene novelle in zamenspraken, - helpt bovendien Huygens' antipapisme staven.

Men behoeft in 's dichters onlangs verschenen muzikale korrespondentie de stukken van 1640 en vervolgens die op den haarlemschen aartspriester Ban of Bannius betrekking hebben slechts in te zien, om zich te vergewissen dat Huygens sommige roomschen persoonlijk een goed hart toedroeg². Ook had hij, door zijne betrekking bij de diplomatie, reeds op jeugdigen leeftijd zich moeten aanwennen andersdenkenden in het godsdienstige regt te laten wedervaren en te dien opzigte zich te gedragen als een man van de wereld. Te Venetie, te Londen, kwam het niet altijd te pas, of was het niet altijd geraden, den kalvinist op den voorgrond te schuiven.

Maar een hater van het katholicisme als theologie was hij met zijne ziel; en de begaafde Tesselschade

1 Sjaasis voor Jezus, moôr voor maar, vrauwe voor vrouwen, zayde gayt? voor zijt gij het?, haddewer voor hadden wij er, ickick voor ik, enz. - Korenbloemen 1872, I 559 vgg. Tiende Boek: Klucht.

2 Jonckbloet en Land, Correspondance etc., bladz. xxxvi-clxv. - Wederkeerige hulde van Ban aan Huygens, bladz. xxxii vg., noot.

[p. 195]

is eene ongemeene vrouw moeten zijn dat zijne vaak smakelooze plagerijen met de roomsche Mis, gerigt aan hare zuster en haar, steeds met een gelijk gemoed door haar verduurd zijn. Trouwens, zij kon hem aan.¹

In sommige zijner ernstige verzen, als Biddaghsbede en voorname gedeelten van Hofwyck, trekt hij tegen het pausdom te velde met eene hartstogtelijkheid die Bogerman of Revius bekoren moest, en welke Gijsbert Voet hem niet verbeteren kon.² Nergens, voor zoover ik weet, noemt hij Marnix' Bijekorf; maar hij had dien in merg en been, én als boetrede én als satire.

De toon waarop hij van Tryntje's eerste voorloopige kennismaking met het roomsche. Antwerpen verhaalt, is bijna zuiver bijekorfsch. Wanneer het rinkelen eener

1 Verschillende sneldichten in het 12^de en volgende Boeken der Korenbloemen. - In het 1^ste Boek, I 47:

Komt, Tessel, uyt de Mis, en uyt het misverstandt:
Ick weet een rechter pad naer het beloofde Land, enz.

2 Korenbloemen, I 355 en I 5. Over de zonden der roomschen vergeleken bij die der protestanten, in Biddaghsbede:

Du bist gerechtigh, Heer;
Maer van twee sondaren waerom is 't d'eene meer?
Meer zijn sy 't, die den schat van dijn' bevolen Wetten
Den hoeftigen ontsetten;
Meer zijn sy 't, die bestaen
De meesterlicke hand aan dijn Gebod te slaen...
Meer zijn sy 't, meer, en meest, die dy, hunn' grooten Voeder,
Doen sterven in hunn' voeder,
Doen leven, naer den nood,
En maken die 't haer geeft haer dagelickse brood.

In navolging van Marnix gebruikt Huygens hier du, dy, dijn, wanneer hij van God spreekt. Ook vervoegt hij: du bist, du hebst, du wilst, du sulst, du sittest enz.

[p. 196]

schel in eene hoofdstraat de kalvinistische Zaandamsche, in haar zondagspak alvast onverzeld de stad ingedrenteld, doet meenen dat het Hoogwaardige nadert en zij daarvoor zal moeten knielen, dan vlugt zij ijlings in eene steeg. Doch het is maar eene mistkar, en een paard met bellen.

In eene kerk gaat zij een pater hooren wiens wit bovenkleed haar denken doet aan het servet om den hals van haar man te Zaandam, als de barbier dezen komt bedienen.

Van de predikatie, in antwerpsch dialekt, verstaat zij te weinig om een oordeel te durven vellen; maar uit het overdreven roeren van mond en armen besluit zij dat de man niet veel zaaks verkondigt.

Zij zou wel lust hebben den hoogen toren van Onze Lieve Vrouw te beklimmen en zichzelve op een panorama van den omtrek te onthalen: hare beurs is goed gevuld, en op een fooitje ziet zij niet. Maar zij wantrouwt den torenwachter (óók al een persoon die aan wijwater doet); wil in de enge kooi der smalle trap niet misschien door hem gedwongen worden vóór te gaan; en stelt voor het offer zich schadeloos door het gaan bezigtigen van een nonneklooster.

Wanneer zij daar te kennen geeft gereformeerd, eene getrouwde vrouw, en op het kloosterleven niet belust te zijn, dan knipt de Mater met de oogen alsof zij zeggen wilde: Zoo naauw wordt het hier niet genomen¹.

Allerlei kwanswijs objektieve, maar in het geheel

1 Korenbloemen, I 563-566.

[p. 197]

niet objektief bedoelde epigrammen op het katholicisme, in één woord, met welgevallen voorgedragen door een ijverig protestant die niet beseft dat hij, door dit schenden van het aangezigt van anderen, het tegelijk zijn eigen neus doet.

Huygens had zijne vroege plaatsing en snelle bevordering bij de diplomatie aan François Aerssen te danken, den intusschen grijsgeworden ambassadeur die gemeenlijk als de bewerker van Oldenbarnevelt's ongeluk wordt aangeduid. Misschien is dit eene der redenen dat hij den gesneuvelden Advokaat nergens roemt of noemt: het had den schijn kunnen hebben van ontrouw jegens den levenden weldoener. Van Hugo de Groot maakt hij in het voorbijgaan gewag¹. Welligt ook beschouwde hij evenals Cats den storm waaruit de synode van Dordrecht voortgekomen was als eene godlof overgedreven bui, wier noodlottige herinnering best begraven bleef.² Dat hij het genezen zeer

1 Korenbloemen, I 366. Beschrijving van Hofwyck:

Die nu De Groot, of Cats, Heins, of Barlaeus waer!
Die nu een oude pen, by een' van all' versleten,
In dit groen machtigh waer, en, louw en koel geseten,
Moght seggen wat hy docht, en singen wat hy siet!

Mogelijke zinspeling op Oldenbarnevelt, I 334 vg.:

De reden is soo klaer als middaghs sonne-schijn,
Dat verr sien beter is als verr gesien te zijn.
......., ... Wy menschen
En konnen niet als gaen. Het vliegen is quaet spel
En met den hals betaelt.

Echter kan hier ook op Strafford gedoeld zijn, II 529.

2 Jacob Cats, Werken 1862, II 632. Nationale Synode:

Daer is, onlanghs geleên, een tuymel-geest gevlogen
In 't midden van het land. Die heeft daer uyt-gespogen
Verwarringh diep-gesocht. Een dochter van de Nacht...

[p. 198]

van Achttien ongaarne hoorde opkrabben vernamen wij reeds¹.

Des te warmer prinsgezind is hij. De groote zaal op het Binnenhof staat niet voor hem in de eerste plaats met den hoofdingang naar het plein gekeerd waar in 1525 over Jan de Bakker het doodvonnis uitgesproken², in 1619 aan Oldenbarnevelt het doodvonnis voltrokken werd. Zelfs is zij hem niet bovenal het lokaal waar in 1651 de Groote Vergadering werd gehouden, maar een eeuwenheugend nationaal Walhalla zonder beelden (beelden zouden den puritein niet gevleid hebben), vroeger het gewelf van Hollands oude Heeren, daarna getooid met vlag aan vlag veroverd in den vrijheidsoorlog door de prinsen van Oranje:

Daer dack, en muren toe, gekropt zijn met den pracht
Van Spaensche vendelen by Wilhem t'huys gebracht,
By Maurits menighmael, by Frederick om 't beste,
By Wilhem ander mael.³

Na de godsdienst heeft geen ander onderwerp Huygens zoo gelukkig bezield als deze vereering voor de oranjevorsten, van wier diensten aan de openbare zaak de voorspoed van zijn geslacht en zijne eigen eervolle

1 Hiervóór, bladz. 84, noot 2.

2 Hiervóór, I 292.

3 Korenbloemen, I 346. Uit Hofwyck:

Denckt aen het hoogh gebouw van balcken verr gebrocht
Dat geen vervuyl en kent van spinnewebs gedrocht;
Denckt aan het trots gewelf van Hollands oude Heeren,
Daer duysend menschen daeghs en duysend in verkeeren...

Afbeelding der Groote Zaal in 1651 bij Ising, Binnenhof 1882, atlas. Teekening van Stortenbeker en Heijligers.

[p. 199]

loopbaan de verkleinde afbeelding waren. Zijne ballade in den volkstoon op den dood van Maurits stelt Revius' geuzeliederen nog in de schaduw. Scheeps-Praet is misschien, Vondel's Prince-Lied niet te na gesproken, het beste vaderlandsch gedichtje dat in de Zeven-Provincien ooit geschreven werd; en al had Maurits een pleitbezorger voor het uitzoeken gehad, een beteren dan den raad en sekretaris zijns broeders had hij niet kunnen vinden¹.

Bij Cats, Hooft, Vondel, bij al de voornaamste nederlandsche dichters van dit tijdperk, wordt men telkens getroffen door eene verkleefdheid aan de woonstede of den geboortegrond die de onverschilligheid van een later geslacht beschamen zou, indien niet elke liefde op den duur wederliefde tot voorwaarde had, en het hechten van een volk aan zijn land zich niet onveranderlijk regelde naar de heuschheden van het land voor het volk. Bij Huygens is de vaderlandsliefde een ware hartstogt, en van de edelste soort.

Wanneer hij in 1652 Hofwyck uitgeeft, man van bij de zestig, en hij bij al wat heilig is zijne kinderen en kleinkinderen bezweert de boomen te ontzien door hem

1 Korenbloemen, I 493 vg. Laatste strofe:

Weeran, riepen de matroosen,
't Is een man oft Mouringh waer!
En de reeërs die hem koosen:
Weeran, 't is de jonge Vaer! -
Heintgie peurde strack aan 't stuer, en
Haelde 't ancker uyt de grond.
't Scheepje ginck door 't zee-sop schueren
Offer Mouringh noch an stond.

[p. 200]

daar geplant en gekweekt¹, dan laat hij drie gevallen toe waarin van deze testamentaire bepaling zijnentwege mag afgeweken worden.

Het zou kunnen gebeuren dat zijne nakomelingen en erfgenamen buiten eigen schuld tot armoede vervielen of in den achterstand geraakten. Nood, die wet breekt, mag ook eiken vellen.

Eiken worden oud, maar zijn niet onsterfelijk; en het averegts onsterfelijke staat somtijds in den weg. Voor den groei van een jonger geslacht kan het opruimen van een ouder nuttig zijn en noodig worden. Ook dit zij zoo! Als de menschen, zoo mogen de boomen komen en gaan, gaan en komen.

Wat het derde geval betreft, - reeds meer dan vijfentwintig jaren geleden, toen hij als gezantschaps-sekretaris te Londen vertoefde en dienstpligt, terwijl het onzeker was of Maurits daarginds al dan niet er in slagen zou Bergen-op-Zoom te ontzetten, in den vreemde hem aan de plaats bond; reeds toen, uitlandig herder, gelijk hij in virgiliaanschen bucolica-stijl met ongeduld zich noemde, had hij gekookt en er de psalmen Davids bij aangehaald. Zou God gedogen dat Bergen-op-Zoom in spaansche handen viel? Zou het gezegd kunnen worden dat de Magtige Israëls de nederlandsche Sioniete ontrouw geworden was?²....

1 Korenbloemen, I 315 vg.:

Ick segg' het eew voor eew, kinds kinderen, laet staen
En brandt of warmt u niet aen hout dat ick liet wasschen:
Ondanckbaer' erffeniss en is niet af te wasschen.

2 Korenbloemen, I 27 vgg. D'Uytlandige Herder, December 1622, met het motto uit Psalm cxix naar de Vulgata: ‘Haec est consolatio mea in afflictionibus meis, psallendi argumenta esse mihi statuta tua, in loco peregrinationum mearum’. Bladz. 32 vgg:

Hoe smettelicker smert verettert nu de leden
Van Dijn' gesalfde, Heer, nu die gespreide wolck
Dijn erve, Dijn besit, Dijn lot, Dijn eigenheden
Verstolpet met een' zee van mis-geloovigh volck!...

Laet liever dese brand de volckeren verslinden
Die Dijn' almachtigheit al siende niet en sien,
Die aen Dijn' wille-keur haer' willen niet en binden,
En d'eere Dijnes naems haer' plichten niet en biên...

Laet Dijn' gedachtenis Dijn' wraeck niet vergelijcken
Met onser vaderen misdadige wel-eer,
Maer Dijn' barmhertigheit voorkomen ons beswijcken:
Ons' krachten leggen doch wanhopelick ter neer...

En wy, Dijn eigen volck, de kudde Dijner weiden,
Wy sullen Dijnen naem de wereld maken kond;
Ter eewen eewigheit Dijn roem-gerucht verbreiden
En stadigh leven doen in kinders-kindren mond.

[p. 201]

Ik geloof niet dat éénig Nederlander van den ouden tijd ooit onstuimiger hebreeuwsch gevoeld heeft, of zuiverder daarbij.

Maar zoo vele jaren daarna, in 1652, wanneer door de aderen niet langer het bloed van den jongeling bruischt en het woord aan den vader van vijf volwassen kinderen is², dan klinkt de ingehoudener taal des te krachtiger. Is het in Gods raad besloten dat Nederland andermaal het juk der vreemde overheersching dragen zal, zoo moge dit erf, betaald van 's dichters nederig fortuin, ledig staan; dit plantsoen,

2 Huyghens en zijne kinderen door Van Dyck, vier jongens en één meisje, in het haagsche Mauritshuis. Katalogus 1881, N^o 205. Schilderij van 1640.

[p. 202]

met eigen hand door hem aangelegd, eene woestijn worden; deze berken en deze linden, door wier stammen zijn hartebloed stroomt, onder den hamer komen. Verdoemd is de vracht bij het zinken der schuit; en, gaat het vaderland te gronde, de kraaijen mogen dan hunne nesten bouwen in de esschekroonen hunner keus.¹

De ontembare en fijnbewerktuigde Huygens, meer dan negentig jaar geworden, en nog op zijn tachtigste zoo flink ter been dat hij vijfdhalf uur aan één stuk achter de lijkbaar van den admiraal De Ruyter ging,² doet, wanneer hij dus spreekt, aan den ouden en on-

1 Korenbloemen, I 316 vg. Uit Hofwyck:

Staen die bebloedde tijden

In 't eewige beschick van Gods voorsienigheit;
Moet Holland eens niet zijn, of Niet zijn; is 't geseit -
By diens sien seggen is, en seggen doen, en heden
En morgen 't selfde punt, - dat Holland weer bestreden,
Weer overstreden zy, weer werdde soo het was,
Doe 't in sijn kolen smoockt' en smoorden in sijn ass;
Moet dat rad noch eens om; broeyt Spagnen noch een' toelegh
Van thiende-penningh-dwangh; en leght het maer de roe wegh
Tot dat het onvoorsiens sijn geesselingh hervatt',
En drijv' ons tot den keur van mutsaerd en van rad,
Of van versworen trouw en van versaeckt gevoelen;
Sal sich dat heete bloed noch eens op 't onse koelen;
(God zy genadiger, en weer den droeven dagh), -
Dan is mijn will geen will; en, als heel Holland lagh,
En waer 't niet redelick dat Hofwyck overend stond.
Van nu af schrab ick uyt wat in mijn testament stond.
Als 't Vaderland vergaet zijn mijn' voor-sorgen uyt:
't Is reden dat de vracht versincke met de schuyt.

2 Jonckbloet, Letterkunde 17^de Eeuw, II 79 noot 3.

[p. 203]

tembaren kleinen Thiers denken, als hij in het barst van den winter, ten einde voor Frankrijk de nuttelooze hulp der mogendheden te winnen, naar Weenen en Petersburg reist, of, om Bismarck te gaan vermurwen, op den tender eener lokomotief van Parijs naar Versailles stoomt en Belfort, het ééne Belfort, den overwinnaar ontwringt.¹ Alleen landen die zoo bemind worden en waardig zijn bemind te worden, door oud en jong, hebben beteekenis.

Eigenaardig is het uit welke bron bij Huygens dit alles welt. Zijne onwrikbare overtuiging, bedoel ik, dat er een God bestaat die evenals aan de lotgevallen van het israëlitisch monotheïsme weleer, in den strijd tegen de afdwalingen en gruwelen van het veelgodendom, ook aan het wedervaren van het kalvinisme, in het tweegevecht met Rome, zich bijzonder laat gelegen liggen. Een God die met de gereformeerde Zeven-Provincien het buitengewoon goed meent, en meermalen ten aanzien der Nederlanders zich niet onbetuigd liet; maar tevens in zijne raadsbesluiten zoo ondoorgrondelijk en, met allen eerbied voor zijne wijsheid en zijne liefde, zulk een aziatisch despoot, dat de sterveling in het algemeen, en ook de nederlandsche geloovige, nooit regt weet hoe hij het met hem heeft, of, heeft hij iets aan hem, zeggen kan wat. De bijbelsche pottebakker, om kort te gaan, te wiens overstaan de mensch slechts klei of leem is; die niet antwoordt van zijne daden; naar welgevallen vaten ter eere kneedt en vaten ter oneere; zijne zuivering

1 Verhaal van Thiers zelf in Enquête Parlementaire sur les actes du gouvernement de la Défense Nationale, 1^ste Deel.

[p. 204]

slechts verwacht van het Jongste Gerigt; en intusschen onvoorwaardelijk wil aangebeden worden als de driewerf heilige bron van alle waarheid, deugd, en schoonheid.

Wij zien hieruit welk een uitnemend en schrander discipel Kalvyn in Constantyn Huygens bezat, evenals in Filips van Marnix. Beider pottebakkers-theodicee, door Huygens in het beroemd gedicht Oogen-Troost met geestdrift ontwikkeld, is uit het hart der geneefsche leer gegrepen en heeft van oudsher, door een schijnbaar tegenstrijdig mengsel van rationalisme en fatalisme, meteen de kracht van het stelsel uitgemaakt en zijne populariteit verzekerd. Het zelfvertrouwen waarmede Huygens zijne oude vriendin vermaant in hare halve blindheid te berusten verschilt niet van het: ‘Allah is groot!’ des middeneeuwschen muzelmans die zijne stad ziet innemen en plunderen door de kruisvaarders.¹ Doch tevens brengt de dichter zulk eene overstelpende hoeveelheid aan de rede en de ervaring ontleende gronden bij, dat het godsbestuur volkomen geregtvaardigd, en de eenoogige Partheninne ten slotte eene bevoorregte onder de vrouwen schijnt.²

Dezelfde veer heeft ook het kleiner dichtstuk Ge-

1 Hiervóór, I 51 vgg.

2 Korenbloemen, I 290. Slotverzen van Oogen-Troost:

Dus, Parthenine (want wy zijn malkand'ren moe
Geprevelt), weder nae den Pottebacker toe!
Hem volgen voeght de kley; en breeckt hy ons tot scherven,
Ons hopen staet in hem, al soud' hy ons doen sterven;
En sluyt hy ons een oogh of twee eer 't avond is,
't Is om een schooner licht. 'k Weet dat ick niet en miss;
Ick spreeck een heiligh woord. Laet ons op 't hooghste lot sien!
Blind en onblind is een: de vrome sullen God sien.

[p. 205]

boort-Dagh naar voren doen springen dat men in alle bloemlezingen aantreft. Ligt het eerbiedigst, ootmoedigst, dankbaarst, godsdienstigst vers uit de geheele nederlandsche letterkunde der 17^de eeuw.¹

Indien wij onderstellen dat iemand, die zoo gevoelde en dacht, een daarmede overeenkomend uitwendig optreden van den mensch in de zamenleving verlangde, dan oordeelen wij juist. In zijn Kostelick Mal, levenslang in zijne oogen de getrouwe uitdrukking zijner zienswijze op dit punt gebleven, boekstaaft de puriteinsche Huygens, eens voor al, dat men den kleimensch moet kunnen aanzien uit welke stof hij werd genomen en tot welke hij wederkeeren zal. Geen kwikken, geen strikken. De vrouwen behooren, zooals zij op de regentesse-stukken van het tijdvak werkelijk doen, hofjesjufvrouwen te gelijken. De mannen betaamt het mantel en bef te dragen evenals hij, op zijn portret door Netscher voor de Korenbloemen van 1672.² Volgens dit stelsel is het voldoende dat de mensch met ootmoed bekleed zij.

1 Korenbloemen, I, 532. Op mijnen Geboort-Dagh:

Noch eens September, en noch eens die vierde dagh,
Die my verschijnen sagh?
Hoe veel Septembers, Heer, en hoe veel' vierde dagen
Wilt ghy my noch verdragen? enz.

In dit vers van later dagteekening heeft het wilt ghy van den Staten-Bijbel het vroegere wilst du vervangen.

2 Korenbloemen, I 75-88. 't Kostelick Mal. - Verwijzingen naar 't Kostelick Mal in Oogen-Troost, I 285; in Hofwyck, I 361. - Het portret door Caspar Netscher, AEt. lxxvi, in het Rijks-Muzeum te Amsterdam. Katalogus 1880, N^o 254.

[p. 206]

Omstreeks het einde van 't Kostelick Mal doet de maker het voorkomen alsof hij slechts paradoxen heeft willen verkondigen, en neemt hij in zestien versregels een paar honderd zijner eigen argumenten terug.¹ Doch men moet door dit hinken der logica zich niet van het spoor laten brengen. In den vorm eener erasmiaansche satire tegen geldverspilling en opschik is het gedicht een kalvinistisch pleidooi ten gunste van de ondermaansche nietigheid, het raadzame der handreiking aan armen en ongelukkigen, en de volstrekt eenige waarde van het godsdienstig geloof.

Toen Huygens te Londen in 1622 deze strafpredikatie schreef, telde hij pas zeven en twintig jaren; en wij komen in verzoeking het den leerling-diplomaat euvel te duiden, zoo hij lust gevoelde zich met onderwerpen uit de zedekunde en de wijsbegeerte bezig te houden, dat hij daarbij niet meer aandacht schonk aan het in 1620 verschenen Novum Organum van lord Bacon, dien hij in de salons der groote wereld iederen dag ontmoeten kon. Wat ervaringsfilosofie, denken wij onwillekeurig zou den jeugdigen dogmaticus goed gedaan hebben.²

Dit is echter de maatstaf niet waarnaar een geest als de zijne beoordeeld wil worden. Hij was een veel-

1 Korenbloemen, I 87:

Maer jocken buyten boort. Om 't wijse woord te spreken:
De Reden komt te laet om 't ongelijck te wreken
Dat haer Gewoonte doet enz.

2 Over Bacon bij Philarète Chasles, l'Angleterre Politique, bladz. 145 vgg.; bij Taine, Littérature Anglaise, I 403 vgg.; bij Scholten, Godsdienst en Wijsbegeerte, 202 vgg.; bij A. Pierson, Gids 1883, I 334 vgg., aankondiging van Spedding's Evenings with a Reviewer.

[p. 207]

weter, geen historicus; een opmerker, geen denker; een moralist, geen man der metafysica.

Evenmin mag op het weinige dat volgens mij van zijne poëzie schijnt over te blijven, uit de hoogte neergezien worden. Voor den goeden naam der Zeven-Provincien en der 17^de eeuw in het godsdienstige is het genoeg den Staten-Bijbel en de Koren-Bloemen voortgebragt te hebben; en zoo Huygens op ons den indruk maakt te weinig een wijsgeer of een dichter geweest te zijn, te zeer een predikant, des te beter past hij in de lijst zijner eeuw en van zijn volk.