Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XX [Descartes in Nederland]

Indien de lezer verwachtte dat in dit hoofdstuk ook nog gehandeld zou worden over de gereformeerde predikanten der 17^de eeuw die op het gebied der praktijk of der wetenschap zich verdienstelijk gemaakt hebben in Nederlandsch-Indie, - Antonius Hambroek op Formosa, Abraham Rogerius aan de kust van Koromandel, Philippus Baldaeus op Ceylon, Melchior Leydekker en François Valentyn op Java en in de Molukken, - dan zal hij tot mijn leedwezen zich tijdelijk teleurgesteld vinden. Deze verbreiders van het kalvinisme in het verre Oosten, half zendelingen, half taalgeleerden en historieschrijvers, zijn zonder invloed gebleven op den gang der denkbeelden in het moederland. Wij zullen hen elders moeten herdenken.

Die hier één oogenblik onze aandacht vragen zijn de wijsgeeren, wier opkomst in Nederland met den

[p. 153]

bloeitijd der gereformeerde kerk is zamengetroffen, en van wier stelsels wij wel is waar slechts in zoover melding kunnen maken als zij zelf met de leer van Kalvyn in aanraking of in botsing zijn gekomen, maar over wier personen of wier denkbeelden het ons niet geoorloofd is geheel te zwijgen. Ik heb Descartes, heb Spinoza genoemd.

De Nederlanders hebben strikt genomen niet het minste regt Descartes als een landgenoot te beschouwen. Hij verstond bijna geen woord hollandsch, schreef het fransch gelijk men alleen zijne moedertaal schrijft, en was zoo goed roomsch dat er in de hervormde Zeven-Provincien (ik spreek van deze of gene nietmilitaire openbare bediening) voor hem te naauwernood plaats was zijn hoofd neder te leggen.

Echter heeft hij een zoo groot aantal der beste jaren van zijn leven in Nederland doorgebragt¹, - en zulk eene menigte Nederlanders der 17^de eeuw zijn gestorven in de overtuiging geleefd te hebben als goede cartesianen, - dat wij met de geschiedenis van ons eigen land niet kunnen medegevoelen zoo wij niet in gedachte Descartes tot op zekere hoogte annexeren:

1 Descartes' zwerven door Nederland laat zich aldus ordenen: 1629 Amsterdam en Franeker; 1630 Amsterdam; 1633 Deventer; 1634 Amsterdam; 1635 Deventer; 1636 Leeuwarden, Amsterdam, Leiden; 1637 bij Utrecht, Egmond-Binnen; 1639 Harderwijk; 1640 Leiden, Amersfoort; 1641 en 1642 Leiden, Endegeest; 1643 Egmond op den Hoef; 1644 Leiden; 1645-1649 Egmond-Binnen. Uit Baillet bij Duker, bladz. 44, noot 2. - De eerste kennismaking dagteekende van 1617: bezoek van den jongeling aan Breda, en daaropgevolgde tweejarige dienst in het leger van Maurits.

[p. 154]

bereid, bij de eerste opeisching, hem weder af te staan aan Frankrijk¹.

Ten opzigte van Spinoza's aanhechting kunnen wij van ieder gemoedsbezwaar ons ontheven achten. Nederland was werkelijk het aardsche vaderland van den geboren Amsterdammer die, het is zoo, in het schrijven der landstaal nooit zich een man van den eersten rang toonde, maar evenmin, voor zoover wij met zekerheid weten, uitmuntte in het hanteren van het portugeesch of het spaansch. Het hollandsch sprak hij als een Hollander; was burger en vereerder van den nederlandschen Staat; en maakte, onafhankelijk van zijn breken met de synagoge, in dezelfde mate deel uit van de nederlandsche nationaliteit als alle nederlandsche israëlieten vóór en na hem.²

Indien van Descartes gezegd kan worden dat hij, door den strijd dien de regtzinnige kalvinisten tegen hem aanvaardden, aan eene bladzijde in de jaarboeken der nederlandsche gedachte zijn naam verbonden heeft, van Spinoza geldt dit in nog sterker mate.

Een zoo voornaam geschrift als zijn Theologisch-politisch traktaat, het eenige zijner grootere oorspronkelijke werken waarvan de uitgaaf door hemzelf bezorgd werd, kon alleen ontstaan, en voor een deel al

1 Portret van Descartes door Frans Hals in het Louvre-muzeum. Katalogus Duitsch-Vlaamsch-Hollandsche Kunst 1881, N^o 190.

2 Geen enkele bijzonderheid in het Leven van Spinoza door Colerus, verschenen in 1705, herdrukt in 1880, geeft regt te onderstellen dat Spinoza hollandsch sprak met een accent. - Zijn traktaat in de moedertaal over God, den Mensch, en deszelfs Welstand, in het Supplement zijner werken door Van Vloten.

[p. 155]

dadelijk gewaardeerd worden, in het godgeleerd Nederland der 17^de eeuw. In onze 19^de althans zou een latijnsch staatkundig betoog, gestoffeerd met oud-testamentische bijbelplaatsen in den hebreeuwschen grondtekst, buiten den kleinen kring der geletterde joden bijna niet opgemerkt worden.¹

Hoe onvoorwaardelijk afgekeurd, Spinoza's boek werd te onzent opgemerkt, en zeer opgemerkt, omdat hij leefde in een tijd toen onder de Nederlanders het geheele middelbare en het geheele hooger onderwijs beheerscht werd door het latijn niet alleen, maar ook door de godgeleerdheid.² Zoovele filologen er aan het hoofd van gymnasia stonden, of aan de hooge en de doorluchtige scholen leerstoelen bekleedden; zoo vele deugdelijk onderleide predikanten er in de gereformeerde en niet-gereformeerde kerken gevonden werden; zoo vele personen ook in den lande, - zelfs al rekent men deze en gene geleerde dame niet mede, - kenden latijn, kenden tamelijk goed hebreeuwsch, en peinsden over soortgelijke onoplosbare kwestien als Spinoza bezighielden.

In weerwil zijner afwijkende meeningen was de geheimzinnige Baruch onder die vrouwen en die mannen op zijne plaats: geen Saul onder de profeten zoozeer, maar een latijnschrijver onder de latinisten, een

1 De Tractatus Theologico-Politicus verscheen het eerst in 1670, zeven jaren vóór Spinoza's overlijden. - Nieuwe tekst-uitgaaf door Van Vloten en Land in de Opera van 1882, I 367 vgg.

2 Een land- en tijdgenoot zegt: ‘Spinoza's schriften zijn overal te vinden, en worden in dese jeukerige eeuw, om hare nieuwheid, in alle Boekwinkels verkocht.’ Bij Sepp, Godgeleerd Onderwijs, II 374.

[p. 156]

oosterling onder de oosterlingen, een halve jood onder de christenen uit de joden, een republikein onder de republikeinen, een theoloog onder de theologanten.

In ruimer mate theoloog en oosterling dan Descartes, - moet ik er bijvoegen, - die in den bijbel niet veel belang stelde en met name omtrent het Oude-Testament tamelijk onverschillig was. De fransche landaard, naauwer verwant aan het jafetische dan het semitische, dreef te dien aanzien zeer bij hem boven.¹

Toen hij op zekeren dag, in of omstreeks 1640, te Utrecht een bezoek aan Anna Maria van Schurman bragt, en hij de nederlandsche savante in een hebreeuwschen bijbel vond lezen, toen wekte hij niet weinig hare ergernis door den toon waarop hij in hare tegenwoordigheid over die uitspanning sprak. Eene vrouw van zooveel geest, haar tijd verdoende aan zulke beuzelingen!²

Anna Maria bleef het antwoord niet schuldig, en wees hem op het hooge belang dezer studie voor de naauwkeurige kennis van den geest Gods. Maar Descartes zeide: ‘Vroeger dacht ik evenzoo, en leerde

1 Even weinig als de talen beminde Descartes de geschiedenis. Men kan hem hooren zeggen, verhalend van de studiejaren zijner jeugd: ‘Je croyais avoir déjà donné assez de temps aux langues, et même aussi à la lecture des livres anciens, et à leurs histoires, et à leurs fables.’ Discours de la Méthode, 1637, 1^re Partie.

2 Deze bijzonderheden, en de onmiddellijk volgende, uit Guhrauer's verslag van het Abrégé sincère de la vie de Labadie bij Schotel, Anna Maria van Schurman, 1853, bladz. 16 der Aanteekeningen, en bij Foucher de Careil, Descartes, la princesse Élisabeth et la reine Christine, 1879, bladz. 150 vg.

[p. 157]

met dat doel de kwanswijs heilige taal. Ik las het eerste hoofdstuk van het boek Genesis, handelend over de schepping der wereld. Ondanks mijn ingespannen nadenken echter kon ik niet tot een klaar en duidelijk begrip van het voorgevallene geraken. Ik vatte niet wat Mozes eigenlijk had willen zeggen; en toen ik bemerkte dat zijn verhaal, in plaats van mij een licht te ontsteken, slechts diende om mij nog meer in verwarring te brengen, zette ik de lektuur niet verder voort.’

De overlevering beweert dat de jonkvrouw Van Schurman daarna nooit weder met Descartes in betrekking is willen komen. In eene soort van dagboek teekende zij aan, onder het hoofd Weldaden des Heeren: ‘God heeft van den onheiligen man mijn hart afgewend en, om de vroomheid bij mij te verlevendigen, en te bewerken dat ik aan haar mij des te onverdeelder overgeven zou, zich van hem bediend als prikkel.’

Er was in haar afkeer van Descartes niets personeels. Niet den man of den mensch haatte zij, maar zijne denkwijze; en niet de zijne alleen, maar de denkwijze van iederen tijdgenoot, hoe beroemd overigens, die hare kalvinistische bijbelvereering niet ook voor zich als het hoogste beschouwde.

Wanneer zij verneemt dat Hugo de Groot moeite doet de roomschen en de protestanten met elkander te verzoenen, dan laat deze onpraktische maar edelmoedige poging, welke men gemeend zou hebben voor het vrouwelijk hart iets aantrekkelijks te bezitten, haar even koel als de fraaije mozaïsche scheppingsle-

[p. 158]

gende het Descartes deed. Het eenige waarvoor zij oog heeft in De Groot's streven is het onschoone: dat hij, door de verdiensten van Luther en Kalvyn als betrekkelijk voor te stellen, de hervorming lastert of verkleint. Het voormalig Licht der Nederlanden is in hare schatting advokaat van kwade zaken geworden, en heeft opgehouden zichzelf te zijn.

‘Tot heden,’ schrijft zij in het fransch aan den orthodoxen leidschen theoloog Rivetus, geboren Franschman, ‘tot heden koesterde een ieder een hoogen dunk van De Groot's genie en geleerdheid. Maar sedert hij de rede den rug heeft toegekeerd; zijne studien zich op een ander voorwerp zijn gaan rigten; hij door grievende uitvallen de hervorming en al de voornaamste hervormers in het aangezigt heeft geslagen; sedert dien tijd zoekt een ieder bij De Groot naar De Groot. Niets is belagchelijker en onzinniger dan den man, van wien door U zeer goed is aangetoond dat hij noch weet wat anderen willen, noch wat hij zelf wil, ongevraagd de zorg onzer verzoening met de roomschen te zien op zich nemen, en hem te hooren uitmaken dat wij daartoe kunnen en moeten overgaan.’¹

1 Brief aan André Rivet bij Schotel, bladz. 111 vg.: ‘Jusqu'à présent tout le monde a eu une grande idée du génie et de l'érudition de Grotius. Mais depuis qu'il s'est éloigné de la raison; que ses études ont changé d'objet; et qu'il a insulté par ses invectives atroces toute la réformation et les principaux auteurs de la réforme, tout le monde cherche Grotius dans Grotius. Il n'y a rien de plus ridicule et de plus insensé que de voir un homme qui ne s'accorde ni avec les autres ni avec lui-même, - comme vous l'avez très-bien fait voir, - entreprendre sans que nous l'en ayons prié, de nous réconcilier avec les catholiques-romains et de décider que nous le pouvons et le devons faire.’

[p. 159]

Het is niet enkel uit beleefdheid dat ik zoo omstandig het woord geef aan eene nederlandsche vrouw der 17^de eeuw. Evenmin alleen met het doel, te staven dat jonkvrouw Anna Maria zoo weinig in het fransch als in het hebreeuwsch op haar mondje gevallen was. Het is ook en vooral omdat de billijkheid eischt den tegenstand, waarop steeds in Nederland de bespiegelende wijsbegeerte is komen stuiten, voor te stellen van eene eervolle zijde.

Indien eene vrouw als Anna Maria van Schurman, blaauwkous zooveel gij wilt,¹ maar blaauwkous van europesche vermaardheid, in eene eeuw toen eene zweedsche koningin en meer dan één duitsche of fransche prinses door hare mededinging het ophouden van dit karakter dubbel moeijelijk maakten²; indien zulk eene vrouw, vervoerd door het kalvinisme en rabbinisme harer omgeving, Hugo de Groot voor een hal-

1 Vertrouwelijk schrijven van Jacobus Scheltema aan De Wal bij Schotel, Aanteekeningen bladz. 20: ‘Ik heb plan gehad hare biographie te bewerken; dan, niet alleen dat het oordeel van Hooft die haar van schoolvosserij beschuldigt waar is, was zij blijkens vele stukken van dien tijd eene echte oude vrijster in hare leelijkheid en werd toen zij oud werd fijn en eene dweepster met Labadie in folio. Hare brieven zelf zijn ook stijf en kunstig geschreven, met één woord zij was eene echte Sçavante.’ - Het kinderportret vóór Schotel's monografie is bekoorlijk; de brief in de voorgaande aanteekening onberispelijk van uitdrukking. Portret der volwassene in de oude uitgaven van Jacob Cats.

2 Anne de Rohan en de paltzgravin Louise Hollandine in Frankrijk; de paltzgravin Elisabeth in Duitschland. - Over Anne de Rohan bij Sainte-Beuve, Causeries du Lundi, XII 276 noot. - Over Louise Hollandine bij Saint-Simon, Mémoires 1865, IV 299 vg. - Over Elisabeth en de zweedsche Christina bij Foucher de Careil, hiervóór bladz. 156 noot 2.

[p. 160]

ven gek en Descartes voor een godloochenaar heeft aangezien, dan kunnen wij begrijpen hoe het destijds bij het groote publiek te onzent met het inzigt in de metafysica geschapen stond. De friesche hoofden onzer puriteinen waren ten aanzien van het abstrakte ondoordringbaar als ijzeren potten.

Tot eer van Descartes moet gezegd worden dat hij het ondergaan onzer beroemde landgenoot in de theologie, hartelijk bejammerde; hoewel hij ten onregte de geheele schuld op Voetius wierp die, zoo Anna Maria het niet zelve gewild had, niet zulk een invloed over haar zou uitgeoefend hebben. ‘Ce Voetius’, schrijft hij met weerzin aan een vriend in Frankrijk, ‘ce Voetius a gâté aussi la demoiselle De Schurman; car au lieu qu'elle avait l'esprit excellent pour la poésie, la peinture, et autres telles gentillesses, il y a déjà cinq ou six ans qu'il la possède si entièrement qu'elle ne s'occupe plus qu'aux controverses de la théologie, ce qui lui fait perdre la conversation de tous les honnêtes gens.’¹

1 Brief van Descartes aan Mersenne, Leiden 11 November 1640, bij Cousin, VIII 387 vgg. - Met ‘les honnêtes gens’ bedoelde Descartes: voorstanders van wetenschap zonder pedanterie. Over hen spreekt hij aan het slot van zijn Discours de la Méthode, 6^e Partie ‘Si j'écris en français, qui est la langue de mon pays, plutôt qu'en latin, qui est celle de mes précepteurs, c'est à cause que j'espère que ceux qui ne se servent que de leur raison naturelle toute pure jugeront mieux de mes opinions que ceux qui ne croient qu'aux livres anciens; et pour ceux qui joignent le bon sens avec l'étude, lesquels seuls je souhaite pour mes juges, ils ne seront point, je m'assure, si partiaux pour le latin, qu'ils refusent d'entendre mes raisons pour ce que je les explique en langue vulgaire.’

[p. 161]

Vrij mogen wij aannemen dat in een kring waar Descartes bij de ontwikkeldsten zulke ondervindingen opdeed, heb cartesianisme geen diepe wortelen geschoten heeft, en, zoo er niettemin in Nederland een groot aantal zich noemende cartesianen gevonden werden, dit voor het meerendeel onechte kinderen geweest zijn.

Behalve twee utrechtsche professoren, - waarvan de een voor Descartes in aanbidding op de knieën lag en hem zijn licht, zijne zon, zijn god noemde, de ander op andere wijze hem kompromitteerde¹, - onderwees niemand het cartesiaansch stelsel. De hoogleeraren in de wijsbegeerte en de godgeleerdheid aan de universiteiten; de theologische studenten vooral, verbeeldden zich aan cartesiaansche filosofie te doen wanneer zij op luidruchtige wijze Descartes nazegden dat men ‘in de eerste plaats aan alles behoorde te twijfelen, en daarna alleen aan de evidentie gelooven.’² Door het getuigenis van tijdgenooten weten wij dat dit woordespel was. Het evidente: dat de bijbel Gods Woord en de formulieren van eenigheid de Ware Leer behelsden, stond bij deze jongelieden van te voren vast; en zij twijfelden slechts bij wijze

1 Over den laatste hiervóór, bladz. 133, noot 1. - Over Renery, gezegd Renerius, bij Duker, bladz. 54 vgg. Renery was het die aan Mersenne schreef, sprekend van Descartes: ‘Is est mea lux, meus sol, erit ille mihi semper deus.’ - Land, Philosophy in the Dutch Universities, bladz. 92.

2 Eerste der vier regelen die Descartes beweerde zich gesteld te hebben: ‘Le premier précepte était de ne recevoir jamais aucune chose pour vraie que je ne la connusse évidemment être telle.’ Discours de la Méthode, 2^e Partie.

[p. 162]

van hersen-gymnastiek, uit tijdverdrijf.¹ Niemand hunner besefte, zoomin welke leemten het stelsel van Descartes vertoonde, als door welke deugden het zich aanbeval. Allen ontleenden er slechts zooveel aan als zij voor hun oogmerk gebruiken konden.

Balthazar Bekker is een cartesiaan geweest, zoo men wil, en een ernstiger cartesiaan dan de meesten; maar in welken zin en tot welke hoogte? Descartes laat eene volstrekte scheiding heerschen tusschen God en wereld, ziel en ligchaam, geest en stof; en van dit dualisme, hetwelk voorwaar de sterke zijde van zijn stelsel niet was; van dit mode-denkbeeld der 17^de eeuw trekt Bekker partij om als bewezen te stellen: ‘Er bestaat een afzonderlijk rijk der geesten, booze en goede.’ Maar onmiddellijk daarna laat hij Descartes weder los, en gaat met willekeurig uitgelegde bijbelteksten staven dat die geesten geenerlei invloed uitoefenen op de menschen.

Alle filosofische begrippen kunt gij aan den schrijver der Betooverde Wereld kwijtraken, mits zij passen bij zijne theologie. Het overige bestaat niet voor hem. Hetzij cartesiaan een eernaam of een scheldnaam is, hij geeft er niet om.

1 Witsius, Twist des Heeren met sijn wijngaerdt, 1669: ‘Is het niet een hard woord en uytermaten aenstotelijk voor godtvruchtige ooren, dat al wie met ernst en ordre na de waere Wijsheydt staet, in twijfel moet trecken offer oock een Godt zy? En dat leydt men evenwel tot een grondt van de Nieuwe Philosophie, die sich het ghebiedt over de Theologie en Godts woord selve wel sou aenmatigen! Dat heeft men in die eygen termen doen drucken, en sou het gaerne openbaerlijck in een vermaerde Academie onses Landts soo betwisttedent hebben!’ Bij Sepp, Godgeleerd Onderwijs, II 363.

[p. 163]

Hij jubelt: ‘D'een roept dat de cartesiaansche filosofie mij verleid heeft; d'ander zegt dat ik de filosofie van Descartes niet versta. Dog wat ik versta of niet, ik spreke tot verstandigen: laat die oordeelen wat ik leere. Ware 't so dat al hetgene ik van den aart der geesten zeggen wil weerleid kon worden, mijn boek soude evenwel mijn boek en mijn gevoelen mijn gevoelen zijn.’¹

1 Betooverde Wereld, Algemeene Inhoud, bladz. 10.