Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XV [Noordnederlandsche miniaturen]

Evenals in het tapijtweven, waarbij ik voor mijn oogmerk niet afzonderlijk te verwijlen heb, waren ook in het miniatuurschilderen de Zuidnederlanders de

[p. 505]

Noordnederlanders voor.¹ Lucas van Leiden's tijdgenoot Jan Gossaert, gehouden voor den voornaamsten ‘verluchter’ van een beroemd gebedeboek, was uit Maubeuge, in de latere Flandres Françaises, en behoorde wat zijne wijze van schilderen aangaat nog gedeeltelijk tot de vlaamsche school, voortgekomen uit de Van Eycken, Van der Weyde, en Memling.² Sommige Vlamingen, erkende miniatuurschilders, hadden in het aangrenzend Frankrijk reeds eene dynastie van kunstenaars gesticht, toen de Hollanders nog hunne proeven leveren moesten.³

Middenpunt van het verluchtersbedrijf in Noord-Nederland was, bevinden wij, voor zoover er van eene noordnederlandsche afdeeling dezer kunst spraak kan zijn, dezelfde oostelijke uithoek des lands waar in de 15^de eeuw, met eene verbeterde soort van kloosterleven en het verbeterd onderwijs in de oude talen, ook het gebruik der landstaal bij de openbare godsdienstoefeningen uit voortgekomen is.⁴

1 De noordhollandsche schilder Jan Vermeyen, van Beverwijk, heeft kartons geleverd voor tapijten, besteld door Karel V voor zijn paleis te Madrid. Van Mander, Schilderboek 1618, bladz. 145 B. De tapijten voor het slot te Schoonhoven werden in 1363 en 1386 door Jan en Gwy van Blois uit Brugge ontboden. Hiervóór, bladz. 158.

2 Schilderijen van Jan Gossaert (Mabuse) in het Louvre Muzeum, Vlaamsche School, N^o. 277, 278. - Het bedoelde gebedeboek is dat van kardinaal Grimani, bewaard te Venetie.

3 Het gebedeboek van Anna van Bretagne, in de Nationale Bibliotheek te Parijs, is een werk van vlaamschen oorsprong. De stamvader der Clouet's, portretschilders der Valois, was een verluchter uit Vlaanderen die zich metterwoon in Frankrijk vestigde.

4 Acquoy, Windesheim, I 219 vgg.; II 232 vgg.

[p. 506]

Er bestaan geen fraaije oude handschriften op grond waarvan men regt zou hebben te beweren dat in de uit Deventer stammende frater- of zusterhuizen; in de afzondering van het klooster Windesheim bij Zwol, - of waar ook in die buurt, - zich miniatuurschilders gevormd hebben die nog iets meer dan kalligrafen waren, of het verder gebragt hadden dan het teekenen van versierde aanvangsletters. De in beginsel tegen het schoone gekante geest, welke over het algemeen die inrigtingen bezielde, maakt het zelfs natuurlijk dat zij als seminarien van kunstkrachten achterlijk gebleven zijn.

Met dit al hebben in haar kring sommige mannen geleefd die, ondanks het vooroordeel, door tijdgenooten en mede-kloosterlingen als talentvolle verluchters aangemerkt zijn; en het nageslacht heeft die uitzonderingen te eeren. De zwolsche miniatoren worden met niet minder regt onder de vaders der noordnederlandsche schilderkunst geteld, dan zij die elders in ons land de eerste tafereelen uit de legende der heiligen in levensgroote beelden op de muren van kerken schilderden, of pilaren daarmede bedekten.¹

Van de noordnederlandsche verluchters noem ik alleen Hendric Mande, den tijdgenoot van Dirc Potter en Thomas a Kempis. Blijkens zijne nog voorhanden prozaschriften, belangrijk uit het oogpunt der taal, had deze beruchte volgeling der moderne devotie un pied dans la littérature, en tevens, naar het getuigenis van levensbeschrijvers die hem persoonlijk gekend hebben, un

1 Over oude muur- en pilaarschilderingen in noordnederlandsche kerken bij Taurel, Christelijke Kunst, 1882, Inleiding bladz. xv vgg.

[p. 507]

pied dans l'art.¹ Overleden in 1431, kan hij te Zwol of te Beverwijk de werking van den stoot niet ondervonden hebben, dien omstreeks denzelfden tijd te Gent en te Brugge de gebroeders Van Eyck aan de hoogere kunst stonden te geven. Hij is blijven voortwerken, gelooven wij, in den primitieven stijl die destijds zelfs in Italie nog niet algemeen losgelaten was.²

Mande's windesheimsche kloosterbroeders, zijne lofredenaars, zijn als kunstkenners niet onvoorwaardelijk te vertrouwen. De fabelen waarmede zij bij andere gelegenheden hunne biografien plegen te versieren, en welke zij voor geschiedenis uitgeven, wettigen onze achterdocht.³ Wij weten alleen dat Hendric Mande een even begaafd als overvloedig ‘pictor’ geweest kan zijn. Ware er een voldoend aantal door hem geïllustreerde handschriften tot ons gekomen, waarschijnlijk zou hij in onze middeneeuwsche kunst door ons op dezelfde lijn gesteld worden, als wij in onze middeneeuwsche letteren gewoon zijn het Maerlant en Stoke te doen.

Het fraaiste handschrift met miniaturen, zoo niet van onbetwistbaar noordnederlandsche herkomst, want de maker bleef onbekend, althans van noordnederlandsche bedoeling, wordt sedert eeuwen te Utrecht bewaard,

1 De ongunstige kritiek van Mande's karakter en mirakelen bij van Bleyswijck (Delft, bladz. 364 vgg.) treft in geen geval Mande's kunst.

2 Hiervoor, bladz. 274, noot, en het daar aangehaald getuigenis van den windesheimschen kronijkschrijver.

3 Zie de levens van Groote, van Brugman, en van de schiedamsche Lidewyde, door Thomas a Kempis.

[p. 508]

en bevindt zich op dit oogenblik in het Aartsbisschoppelijk Muzeum aldaar.

De nog vele eeuwen oudere miniaturen in het egmonder evangelienboek, op de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, durf ik niet aanvoeren. Mogelijk is het dat reeds in de laatste jaren der 10^de eeuw, toen de nederlandsche kloosters nog in een toestand verkeerden dat zij bezwaarlijk eigen teekenaars of illuminatoren bezitten konden, niettemin een broeder te Egmond bij uitzondering in die kunst bedreven geweest zij. Doch er gaapt zulk eene kloof tusschen dit begin en de latere voortzetting; wij zijn zoo verwonderd het nedergelegd penseel eerst in het begin der 15^de eeuw en in een geheel anderen hoek des lands weder te zien opvatten, dat het veiliger schijnt de bedoelde egmonder illustraties, evenals het handschrift zelf waarin zij voorkomen, voor buitenlandsch werk te houden.¹

Echter voeg ik er bij dat een roomsch-katholiek kerkbestuur te Deventer oudtijds in het bezit is geweest van twee nog bestaande handschriften wier miniaturen, wáár ook vervaardigd, tot de eerste helft der 11^de eeuw behooren. De verdienstelijke groningsche abt Emo, tijdgenoot van Olivier van Keulen, wordt ondersteld in de eerste helft der 13^de eeuw het verluchten aangemoedigd te hebben en persoonlijk daarin voorgegaan te zijn. Uit de eerste helft der 14^de eeuw bezit Noord-Nederland een geïllustreerden Spiegel Historiaal van Maerlant; en de daarín voorkomende teekeningen behoeven niet noodzakelijk voor het werk

1 Over de egmonder miniaturen hiervóór, bladz. 74, noot 3.

[p. 509]

van een Vlaming door te gaan. Bevestigt zich dit alles, dan zou de verbroken chronologische keten desnoods hersteld kunnen worden.¹

Het overvloedig versierd handschrift in het Aartsbisschoppelijk Muzeum is een formulierboek, vervaardigd voor een utrechtsch bisschop. In 1450, toen Rudolf van Diepholt dit ambt bekleedde, schreef de paus een jubeljaar uit; en bij het vaststellen van den tijd, waartoe de miniaturen in het handschrift gebragt moeten worden, kan als leiddraad dienen dat één daarvan toespelingen op dit jubilé behelst, als een onderdeel der toenmalige gebeurtenissen van den dag. Men heeft dus te doen met een werk uit den aanvang van de tweede helft der 15^de eeuw.²

Nevens een soortgelijk formulierboek, maar van jonger dagteekening en fransche herkomst, dat te Haarlem in het muzeum van Teyler's Stichting gevonden wordt³, vormt het utrechtsche het voornaamste der justifikatieve bescheiden van Noord-Nederlands aandeel in het vak. Bij den overvloed der vlaamsche miniaturen in de Bourgondische Bibliotheek te Brussel vergeleken, moet die schrale oogst ons treffen.

Ik wees reeds op den aan de kunst vijandigen geest

1 Houtsnede naar eene miniatuur in den amsterdamschen Spiegel Historiaal bij W. Moll in Taurel's Christelijke Kunst, I 91. Beschrijving van het amsterdamsche handschrift van den Spiegel bij De Vries en Verwijs, uitgaaf 1859-1863, Inleiding, bladz. xc.

2 Beschrijving van het handschrift en bepaling van zijn ouderdom door Moll bij Taurel, I 79 vgg. - Over bisschop Rudolf van Diepholt hiervóór, bladz. 223 vgg.

3 Beschrijving en afbeelding bij Moll, bladz. 103.

[p. 510]

der fraterhuizen, overvloediger of populairer in de noordelijke dan in de zuidelijke provincien, en kweekplaatsen van eenzijdigheid in de opvoeding. Geert Groote en zijne volgelingen hebben gewigtige diensten aan het onderwijs bewezen; doch het schoonheidsgevoel der natie is schier stelselmatig door hen uitgedoofd, en alleen ter sluiks of als uitspanning lieten zij de verbeelding toe.

Het kan ook zijn dat in den bloeitijd der miniatuurschilderkunst Noord-Nederland nog niet tot zulk een buitengewonen trap van welvaart gestegen was, als Vlaanderen en Brabant toen reeds bereikt hadden. De vermogende personen waren minder talrijk; men leefde te onzent op een minder weelderigen voet; slechts bij zeldzame gelegenheden kon men zich het bestellen van een kostbaar geïllustreerd boek veroorloven.

Zoo de miniaturen in het utrechtsch handschrift werkelijk door een utrechtsch of ander noordnederlandsch kunstenaar vervaardigd zijn, dan strekken zij hem tot eer. Er is vinding, er is geest, er is bevalligheid in.¹

1 Staalgravure van Taurel bij Moll's studie, Pl. vi.