Brieven. Deel 2. 1876-1886

Aan dezelfde.

Paris, 23 December 1877, Zondagavond.

Hooggeachte Mevrouw,

Toen ik eenige maanden geleden de drie deelen van Jufvrouw Kruseman's Mijn Leven gelezen had, was mijne meening, dat op het jonge vrouwelijke Nederland de pligt rustte, door eene schitterende daad die vernedering uit te wisschen. De eer, dit gedaan te hebben, komt

[p. 48]

mijns inziens Jufvrouw Opzoomer toe, die als een litterarische Jeanne d'Arc het vaderland en onze letteren daardoor aan zich verpligt.

Ziedaar in weinig woorden de algemeene indruk, dien ik van In dagen van strijd ontving.

Daar U mij de eer doet, mijn oordeel te vragen, kom ik er rond voor uit, dat de hoofdgedachte van het boek, uitgedrukt in de slotwoorden, mijne sympathie niet heeft. Even goed als het geluk en de liefde, is ook de vrijheid iets relatiefs; en wanneer ik mij afvraag, wat er in onze dagen geworden is van dat Nederland voor welks nationaliteit in de tweede helft der 16^de eeuw zoo veel bloeds heeft gevloeid, dan komt het mij voor dat vele nuttelooze offers gebragt zijn.

Dit is echter een punt waaromtrent men (van vrijheid gesproken) het inzigt der schrijfster, als van eene andersdenkende, eerbiedigen moet; alleen vragend, wat zij van haar denkbeeld gemaakt heeft.

Een liberalen Gideon Florensz? Mij komt het voor, dat de schrijfster menigvuldiger aan George Eliot's Romola gedacht heeft. Maar in geen van beide onderstellingen bevredigt zij. Gideon Florensz is een geloofsheld. Romola doorleeft het humanisme en het fanatisme, om vrede te vinden in eene boven beiden staande onafhankelijke denkwijze. Jufvrouw Opzoomer's Edward daarentegen vertegenwoordigt een gematigd liberaal protestantisme, dat zich van een gematigd liberaal katholicisme door niets wezenlijks onderscheidt. Het was de moeite niet waard voor zulk eene schakering van geloof de wapenen op te vatten en het leven te laten. Aan zuster Klara ontbrak niets van hetgeen waarvoor Edward streed en

[p. 49]

sneuvelde. Wanneer men uit Edward's strijd de politieke motieven wegdenkt, - de motieven waarvoor in de vorige eeuw ook de Girondijnen gestreden hebben, die gewijzigde staatsinstellingen vroegen, - dan schiet er naauwelijks genoeg geloof of godsdienst over, om een stuivertje mede te bedekken. Kortom, Edward Melville schijnt mij toe, op zeer onvolledige wijze de eigenlijke kracht te vertegenwoordigen, die in den strijd tegen Alva de overwinning aan de Geuzen verzekerd heeft.

Veel gelukkiger geslaagd vind ik de schildering der renaissance-denkbeelden, optredend in den persoon van Reinout van Meerwoude. Reinout's theorien konden historischer gekleurd zijn. De eeuw, die Erasmus en Thomas Morus, die Rabelais en Servet voortbragt, en weldra Montaigne, de Socinussen en Giordano Bruno voortbrengen zou, - de vrije gedachte was in die eeuw, geloof ik, anders getint dan jufvrouw Opzoomer het voorstelt. Maar in weerwil van het gebrek aan lokale kleur, en van sommige anachronismen, maakt Reinout's denkwijze nogtans veel begrijpelijk. Vreemd blijft het, dat Reinout niets gevoelt voor kunst; en zulks in een land, waar van de Van Eyk's op Quinten Metsys, de kunst zoo krachtig gebloeid had! Vreemd dat in jufvrouw Opzoomer's schilderingen van het Vlaamsche volksleven, de kunst in het geheel geene eigen plaats beslaat. Doch ik vermoed, dat dit zamenhangt met hare denkwijze in het algemeen. Haar helden en heldinnen zijn bereid, te sterven of van het tooneel der wereld te verdwijnen; maar zij missen de kracht of het talent, kunstwerken van blijvende waarde voort te brengen. Uit alles blijkt, dat de schrijfster bijna uitsluitend waarde hecht aan

[p. 50]

denkbeelden en gevoelens, en de verzoenende roeping der fantasie voor haar niet bestaat.

Ik bedoel hiermede geen blaam, maar het aanduiden van een karaktertrek; iets dat eigen is aan het geheele werk. Ofschoon de roman zeer goed in elkander is gezet, er verschillende zeer fraaije partijen in voorkomen, en de tragische toon bij toeneming tot zijn regt komt, is het toch minder het boek dat boeit, dan de schrijfster, in verband met haar geslacht en hare jeugd. Hare belezenheid is het, die meest van al bezig houdt; haar talent van opmerken, analyseren, en redegeven. Niet hare helden en heldinnen zijn phenomenen, maar zij zelve is een phenomeen; en een veel grooter phenomeen, dan men gedacht zou hebben, na haar twee Duitsche drama's, die mij geen oogenblik hebben kunnen bekoren. Ik erken, dat zij behept is met de gebreken harer groote deugd; dat zij de gevoelens en gedachten meer beschrijft dan schildert; dat zij door aanhoudend zelve het woord te nemen, het denkvermogen van den lezer meer verstompt dan opwekt. Ook stel ik mij voor, dat In dagen van strijd slechts bij uitzondering aandacht en waardeering vinden zal. Maar dit neemt niet weg, dat om dit boek te kunnen schrijven, een zeer buitengewone geest noodig is geweest; en gelijk ik mij herinner een professor in de kerkgeschiedenis te hebben hooren zeggen, sprekend van uw Jonkvrouw van Lauernesse, dat hij wenschte, zoo welsprekend kollege te kunnen geven over het hervormingstijdvak, zoo kan men ook met een lantaarn aan onze akademien de professoren in de moraal en in de wijsbegeerte zoeken, die, zoo goed als jufvrouw Opzoomer, een zamenstel van denkwijzen zouden weten uiteen te

[p. 51]

zetten. Vooralsnog vind ik haar bovenal eene wijsgeerige moraliste; meer dan eene dichteres of kunstenares, meer ook dan eene schrijfster, want zij geeft zich weinig moeite om met de verborgen schatten onzer taal te woekeren, en haar stijl heeft geen ander karakter, dan een stijl met hindernissen te zijn. Zoo de geest bij haar niet ontijdig het ligchaam verwoest, dan is er nog veel goeds en groots van haar te verwachten; en het zou zeker eene schoone voldoening voor haar zijn, te eeniger tijd een werk voort te brengen, dat ook in uitgebreiden kring iets van den gloed overstortte, waarvan deze drie deelen tintelen, en waarvan zijzelve schijnt te blaken.

U bemerkt, dat ik slechts invallende gedachten geef. Een nieuwe arbeid, die binnen weinige weken gereed moet komen, neemt op dit oogenblik al mijn tijd in beslag. Aan eene uitvoerige beoordeeling van jufvrouw Opzoomer's boek mag ik thans niet denken. Het zal reeds veel zijn, zoo ik er voor mijne Indische courant een kort woord over opschrijf. Doch ik wilde dezen zondagavond niet voorbij laten gaan, zonder uw vriendelijk schrijven van 13 dezer, althans gedeeltelijk te beantwoorden. Vermoogt U iets op Opzoomer, bewerk dan s.v.p. dat zijn dochter dien pseudoniem late varen. Pseudoniemen, waarvan het geheim bewaard wordt, kunnen diensten bewijzen. Die, wier geheim het geheim van polichinel is, zijn beneden een waar talent, of alleen te dulden in het humoristische.

Vrouw en Zoon dragen mij op, U en den heer Bosboom hartelijk te groeten. Gaarne kwijt ik mij van die taak, en vraag verlof mij te mogen teekenen

Uw gehoorzame.