Brieven. Deel 2. 1876-1886

Aan Mevrouw Bosboom-Toussaint.

Parijs, 6 December 1877.

Hooggeachte Mevrouw,

Men moet niemand gelukkig prijzen vóór zijn... herstelling. ‘Gij met uw drieën, zoo levendig, zoo opgewekt, zoo gezond, wat zijt gij toch bevoorregt!’ luidde het slot uwer vriendelijke letteren van 3 November. En op hetzelfde oogenblik lag de ondergeteekende te bed, geplaagd met hetgeen men hier zeer hoffelijk ‘une névralgie’ noemt, maar zich aan mij alleen geopenbaard heeft als een zamenstel van hevige pijnen, een gevolg van in den loop van Oktober, vóór en onder en na de verhuizing, gevatte koude. De tol is echter nu betaald, en ik mag lijden, dat het klimaat mij niet andermaal komt manen.

Zal het aan mijn stukje over Jufvrouw Hasebroek te bespeuren zijn, dat het geschreven werd door een konvalescent? Zoo ja, dan niet in haar nadeel, durf ik verzekeren. Ik ben er bijna mede gereed, en de zamenstelling heeft mij zeer geïnteresseerd. Mag ik U nog eens afzonderlijk bedanken voor de toezending van zoo vele bescheiden? en wilt U mij veroorloven, wanneer ik het pakje weder zamenbind, er bij te voegen een exemplaar der oorspronkelijke uitgaaf van Te Laat, 1831? Ik schreef

[p. 44]

er om aan mijn korrespondent te Haarlem, en had het genoegen een exemplaar dier zeldzaam geworden editie magtig te worden.

Over niet langen tijd zal in Holland een bundel Proza en Poëzie verschijnen, bijeengebragt met een humaan doel door verschillende auteurs. Voor dien bundel ben ik voornemens, mijn opstel over de schrijfster van Te Laat, af te staan. Op die wijze kan het spoediger het licht zien, dan zoo ik begon met het naar Indie te zenden, aan mijne courant, die in den regel alles het eerst ontvangt. U zult misschien van oordeel zijn, dat ik uwe vriendin te veel geplaagd heb, maar zeker zult U erkennen, dat ik aan hare vele voortreffelijke eigenschappen regt heb laten wedervaren. Mijn vrouw althans, die uit haar jonge meisjesjaren steeds een gevoel van piëteit voor Jufvrouw Hasebroek heeft overgehouden, zegt, dat de algemeene indruk moet zijn: waardering en onderscheiding.

Ik noemde een bundel Proza en Poëzie. Het denkbeeld, door die uitgaaf een oud-kollega aan wat ontheffing van zorgen te helpen, is van mij uitgegaan; en het heeft weinig gescheeld, of ik had ook U om eene bijdrage gevraagd. Doch het gold een predikant van de moderne rigting, en ik vond het bij nader inzien niet delikaat, U met dat verzoek lastig te vallen. U weet, niet waar? dat uwe grootmoedigheid in alles, mij een geloofsartikel is. Maar ik had de keus van het gezelschap niet in mijne hand; en daarom onthield ik mij...

Onder het schrijven ontvang ik, later dan gewoonlijk (doch uit eene advertentie zag ik, dat er een of ander oponthoud bij de uitgaaf moet hebben plaats gehad) den

[p. 45]

Gids en daarin het slot van Langs een Omweg. Van harte wensch ik U geluk met den voltooiden, en zóó voltooiden arbeid. Regina aan de voeten van Eckbert: dat moest het einde wezen. C'était la scène à faire, zooals hier de tooneelcritici zeggen; en U heeft de heldin zeer geleidelijk en zeer natuurlijk in die moeijelijke, maar onvermijdelijke positie gebragt. Wat zullen de Nederlandsche dames daarvan zeggen? Zullen zij regt laten wedervaren aan uwe meesterlijke analyse van Regina's gemoedsbestaan? want dat is het, wat mij in uw, en in alle buitengewone romans, het meest aantrekt, en meer en meer voor mij een voorwerp van studie wordt. Ook weder in Langs een Omweg geeft U ons een belangwekkend hoofdstuk uit de maatschappelijke en de zielsgeschiedenis van het laatste vierendeel der 19^de eeuw; en daaraan ontleent uw boek blijvende waarde. Te vergeefs zit ik op dit oogenblik Jonckbloet's Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde te lezen en, in dat dikke boek, naar eene goede karakteristiek van ons nationaal leven te zoeken, gelijk onze litteratuur dit afspiegelt. Niets dan schoolsche definities; dan betwistbare persoonlijke meeningen over schrijvers en schrijfsters, over dichters en dichteressen; niets dan de zelfbehagelijke slotsom, dat wij tegenwoordig meer en meer en beter proza schrijven, meer aan de aesthetica doen, en het in de kritiek o zoo ‘herrlich weit’ gebragt hebben! Het is er mij bij te moede, alsof ik eene lofrede op de bas-empire-litteratuur hoorde houden. Een volgend geslacht, hoop ik, zal wijzer wezen. Uit elk tijdvak zal het de interessantste auteurs en de interessantste boeken kiezen, en daaruit de intieme geschiedenis van het voorgeslacht rekonstrueren. Aan onzen tijd genaderd, zal het

[p. 46]

inzonderheid aandacht schenken aan de roman-poëzie, die meer en meer het litterarisch voertuig onzer eeuw, ook in Nederland geworden is. En komen dan ook uwe romans aan de beurt, de moderne zoowel als de historische, allen met zoo veel zorg bewerkt, met zoo veel geweten opgezet en voltooid, dan voorspel ik, dat zij in eene nieuwere Nederlandsche kultuur-geschiedenis (en hoe kan eene goede geschiedenis onzer letteren nalaten den vorm eener kultuur-geschiedenis aan te nemen?) eene eereplaats zullen beslaan. Wat bedoelt Jonckbloet toch met zijn: ‘Het is thans meer de tijd voor de geschiedenis dan voor de praktijk der Fraaije Letteren: de kritiek staat hooger dan de Poëzie’? Mij dunkt dit zoo onwaar, dat eene kritiek, die niet tevens poëzie is, die niet uit echte inspiratie geboren werd en zich niet een eigen kunstvorm wist te scheppen, mij doodgeboren toeschijnt; en dit zal de reden wezen, dat ik de meeste recensies (eene aaneenschakeling van recensies: meer is Jonckbloet's Geschiedenis niet) zulk een vervelende lektuur vind. Hartelijk hoop ik, dat U, die de zeldzame gaaf bezit, iets voort te brengen en uit uwe eigen fantasie beeldengroepen in het leven te roepen, door magtspreuken als ‘de kritiek staat tegenwoordig hooger dan de poëzie’, U noch ontmoedigen, noch van het spoor zult laten brengen, maar voort zult gaan, wanneer de geest getuigt, door feiten, of liever daden, tegen dergelijke katheder-frases te protesteren. Ik zeg: niets gaat in de litteratuur boven den scheppenden kunstenaar en door Langs een Omweg worden de letteren meer gebaat, dan door esthetische klassifikatiën, die de leerling den meester of de student den professor napraat.

[p. 47]

Doch U zult mij uitlagchen, dat ik uit de verte dus tegen Jonckbloet te velde trek, die mij nooit eenig leed heeft gedaan. De schuld ligt aan mij, die eerst dezer dagen met het tweede deel zijner Geschiedenis kennis maakte, reeds in 1874 verschenen!

Alle drie verzoeken wij U, - moeder, zoon en vader - onze vriendelijke groeten aan den heer Bosboom over te brengen en hem een lustigen, werkzamen winter toe te wenschen. Persoonlijk betuig ik U mijne erkentelijkheid voor uw gunstig oordeel over mijn Oude Romans. Den Trompeter von Säckingen vind ik, even als U, maar zoo la la. Oneindig fraaijer is Ekkehard. Hoe verwondert het mij, dat men U in uwe jonge meisjesjaren, op school, Lantier liet lezen! den schrijver van l'Anarcharsis des boudoirs! Doch de Nederlandsche onderwijzeressen zijn somtijds van eene verbazende (en beschamende) naïeveteit.

Wil mij steeds gelooven, Mevrouw,

Uw gehoorzame.