Leven en werk van Georg Everhard Rumphius (1627-1702). Een natuurhistoricus in dienst van de VOC

[p. V]

Voorwoord

In 1871 schreef P.A. Leupe in Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen nummer 12 (pp. 1-63) C.G. [Uitgave van der Post: Amsterdam: 1671] een artikel dat hij noemde: Georgius Everhardus Rumphius, Ambonsch Natuurkundige in de zeventiende eeuw.

Dit was de allereerste - en geslaagde - ‘poging’ een levensbeschrijving van Rumphius te geven. Leupe deed veel onderzoek in archieven en hetgeen hij daaruit opdiepte is de basis van veel wat later over deze grote ambonse onderzoeker geschreven werd.

In 1944 schreef G. Ballintijn het boek RUMPHIUS de blinde ziener van Ambon. Dit boek was de eerste en tot dusver enige levensbeschrijving van Georg Everhard Rumphius (1627-1702). Rumphius vertrok in 1653 in dienst van de VOC naar Indië. Hij werd geboren in het duitse Hessen, toen in Duitsland de Dertigjarige Oorlog in alle hevigheid woedde. Zoals zoveel van zijn landgenoten, trok hij naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Holland was in die tijd de welhaast belangrijkste natie in Europa, met een enorme culturele, wetenschappelijke en sociale uitstraling.

Via Kaap De Goede Hoop kwam hij midden 1654 op Batavia aan, vanwaar hij werd doorgestuurd naar het molukse eiland Ambon. Hij zou tot zijn dood daar blijven. Het was dáár dat hij zich ontwikkelde tot een groot natuurhistoricus, die de nog nooit beschreven natuur van de Molukken voor het allereerst nauwkeurig bestudeerde en in kaart zou brengen.

Ballintijn beschreef Rumphius' leven maar richtte zijn aandacht ook op zijn correspondentie met anderen, waardoor een goed beeld geschetst werd van het intellectuele klimaat waarin Rumphius functioneerde. Deze biografie is nog steeds heel lezenswaardig en hierdoor kreeg de naam ‘Rumphius’ een zekere bekendheid bij het nederlandse publiek. Toch bleef het zo dat bij het grote publiek diens naam onbekend is. De prachtige verhalen van Maria Dermoût over Ambon en de Molukken hebben, in de jaren vijftig van de twintigste eeuw, Rumphius bij een groot aantal mensen onder de aandacht gebracht. Bij botanici heeft hij altijd wel de aandacht gekregen die hij verdiende. Dat Ballintijns boek nog slechts spaarzaam antiquarisch te verkrijgen is, is een groot bezwaar.

Wij zijn nu zestig jaar verder dan toen Ballintijn zijn boek schreef en in deze lange periode zijn veel, destijds nog onbekende of nog nooit gevonden en nooit gepubliceerde zaken over Rumphius' leven en zijn werken aan het daglicht gekomen. Het is mede hierom dat ik meende een nieuwe biografie van Rumphius te moeten schrijven.

Ik wil een beeld geven van zijn persoon, door niet zèlf te vertellen hoe hij was: nauwkeurig, exact, een strenge Calvinist, een onvermoeibaar onderzoeker en doorzetter, ondanks de vele tegenslagen die hij op zijn weg ontmoette. De kwalificatie Blinde Ziener die Ballintijn hem gaf betreft het feit dat Rumphius van 1670 tot aan zijn dood aan beide ogen blind was en niettemin zijn werk voortzette. Het woord

[p. VI]

Ziener betekent in het hedendaagse Nederlands helaas niet iemand die gewoon concrete zaken zien kan, maar heeft betrekking op mensen die menen para-normaal begaafd te zijn en aldus dingen denken te zien die gewone mensen niet kunnen zien. Rumphius was weliswaar zeer begaafd, maar bepaald niet para-normaal. Hij stond met beide benen op de grond. Het is hierom, dat ik Ballintijns titel Blinde Ziener - hoe aardig ook gevonden - onjuist acht.

Ik wil Rumphius zoveel mogelijk zèlf aan het woord laten en wel om twee redenen:

a. Op deze wijze krijgt men niet mijn persoonlijke interpretatie, maar kan de lezer op grond van Rumphius' teksten tot een eigen oordeel komen.

b. Rumphius schreef in het Nederlands van de 17de-eeuw. Dit Nederlands schrijft hij levendig en met zoveel verve, dat men al lezende zoveel dichter tot hem komt dan wanneer ik zijn teksten in het huidige Nederlands zou hebben overgezet. De gewoonte om teksten te ‘hertalen’ om het de lezer ‘gemakkelijk’ te maken is mijns inziens volstrekt overbodig. Het Nederlands van de tweede helft van de 17de-eeuw staat zeer dicht bij het huidige. Na lezing van enkele bladzijden wordt duidelijk dat ‘hertalen’ overbodig is. Deze biografie is geschreven voor diegenen, die de geringe moeite wel willen nemen.

Onze nu voorliggende tekst bestaat uit vier delen.

-	Ten eerste een beschrijving van Rumphius' leven en zijn werk, vanaf zijn geboorte in 1627 tot zijn dood on 1702.
-	Ten tweede worden de lotgevallen van zijn nalatenschap onderzocht. Dit betreft zijn manuscripten, het drukken ervan en hetgeen er gebeurde met de unieke collectie molukse naturalia en ethnografica, die hij in 1682 stuurde aan Groot-Hertog Cosimo III de Medici van Toscane.
-	Ten derde wordt voor het eerst een volledige genealogie van de familie Rumphius gegeven.
-	Ten vierde en ten laatste worden onder de titel Personen in Rumphius' Wereld, die onderzoekers, wetenschappers en correspondenten in Azië en in Europa behandeld, die in Rumphius' tijd relevant onderzoek verrichtten. Dezen figureerden vaak al in de beschrijving van Rumphius' leven en zijn werk. Om de Personen volledig en leesbaar te houden, komt daarin soms een passage voor, die wij al in deel 1 tegenkwamen.

W. Buijze

Verantwoording

-

Monseigneur André P.C. Sol msc was meer dan een kwart eeuw Bisschop van Ambon. In de vele jaren die hij in de Molukken doorbracht heeft hij een grote collectie boeken, documenten, brieven, tijdschriften en rapporten - alle met betrekking tot de Molukken en Nieuw-Guinea - verzameld. Deze bevindt zich nu in zijn Perpustakaan Rumphius ofwel de Rumphius-

[p. VII]

	Bibliotheek. Voor mijn werk over Rumphius heeft hij mij vaak van, in dat verband onbekende, informatie voorzien. Ook in deze levensbeschrijving gebruik ik dankbaar hetgeen hij mij toezond.
-	Gerhard Steinl, mein treuer Freund aus Hungen, wohnhaft in der Gegend, in der Rumpf geboren wurde, schickte mir sehr oft Material das ich nirgendwo anders finden konnte. Er fand in Archiven in Hessen manchmal - bis jetzt - unbekannte Tatsachen über das Leben des jungen Rumpfs. Er hat mich oft beraten und stimuliert. Ohne Gerhard hätte dieses Buch ganz anders ausgesehen. Vielen Dank!
-	Frau Angela Noe, Stadtarchiv Hanau, machte für mich sehr betrachtlichen Photokopien in Beziehung zu den ersten Jahrzehnten des Gymnasiums zu Hanau. Dank diesen Documenten war es mir möglich zum ersten Mal neues Licht zu werfen auf Rumpfs wissenschaftliche Ausbildung.
-	Mevrouw G.L. Balk van het Algemeen Rijks-Archief (ARA) nu Nationaal Archief (NA) te Den Haag, bezorgde mij kopieën van Rumphius' Ambonse Historie, uit het Arsip Nasional Republik Indonesia (ANRI) te Jakarta. Naar aanleiding van een aanwijzing van mij vond zij - in de nog niet gedrukte Dagh-registers van het Kasteel Batavia - hoe Rumphius' kleinzoon Hendrik om het leven kwam. Dat is toch iets heel bijzonders.
-	Drs. C.J.E.J. Hattink uit Rotterdam is een gedegen classicus met een grote eruditie. Hij hielp mij steeds met preciese vertalingen uit het Latijn als ik hem daarom vroeg. Ik dank hem daarvoor zeer.
-	Met Dr. P.G.H. Schreurs uit Tilburg kan ik inhoudelijk praten over de geschiedenis van de Molukken in de 16de eeuw, ten tijde dat de Portugezen daar de dienst uitmaakten. Ook hij kent de interessante spaanse en portugese litteratuur uit die vroege tijden. Hij is de enige met wie ik daarover spreken kan. Hij heeft mij behoed voor missers.
-	De Heer R.J. Vink verstrekte gegevens betreffende de Campernoelje.
-	De bioloog Dr. C.J. Heij is een goede vriend, die mij steeds helpt als ik vragen heb op plant- en dierkundig terrein. Hij maakte ook foto's op voor mij niet toegankelijke plaatsen.
-	Dr. J.F. Veldkamp van het Nationaal Herbarium van de Universiteit te Leiden, hielp mij met mijn problemen rond de botanicus Paul Hermann (1646-1695). Hij maakte mij wegwijs in de bibliotheek van zijn instituut en hij zorgde er voor dat ik daar zeer zeldzame en kostbare boeken kon raadplegen.
-	Vorrei esprimere i miei ringraziamenti al Dr. Stefano Cascio Vice Dirrettore della Galleria Palatina di Palazzo Pitti in Firenze per avermi spedito l'importante articolo del Dr. Enrico Baldini sul Centone rumphiano.
-	Bij de Rijks-Universiteit te Leiden vond ik niet alleen de nodige hulp in de Dousa-kamer, maar ook bij de secties Japanologie en Sinologie.

[p. VIII]

-	De Heer M.A. van Hoorn van het Teylers-museum te Haarlem was zo vriendelijk mij het zeer bijzondere en prachtige boek met tekeningen - toe geschreven aan Herbert de Jager (1636-1694) - rustig te laten bekijken en te beoordelen.
-	Agradesco a Marina Tei de Davies, Kuala Lumpur, Malaisia, por su ayuda de aclararme una parte muy oscura en un texto.
-	Met Drs. M.A. Loderichs - een historicus van een jongere generatie - onderhoud ik een levendig contact. Ik ben zeer tevreden dat hij zijn geslaagde bloemlezing Rumphius' Wonderwereld eindelijk heeft kunnen laten drukken.
-	Dr. K. Schoeman te Trompsburg in Suid-Afrika ontmoette ik op die Nasionale Biblioteek te Kaapstad. Ook hij is actief op het gebied van de geschiedenis van de VOC. Sinds die tijd hebben wij een regelmatig contact met elkaar. Ik help hem, een andere keer helpt hij mij.
-	Mit Dr. W. Berg von der Deutschen Akademie der Naturwissenschaften zu Halle an der Saale habe ich ein, nicht intensives, aber gutes Kontakt.
-	Frau E. Rothkirch von der Staats-Bibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz war mir sehr behilflich einem schwierigen Probleem zu lösen.
-	Die Sächsische Landes-Bibliothek, Staats- und Universitätsbibliothek zu Dresden hat mir mit einen Microfilm eines sehr wichtigen Handschrift Rumpf's zur Verfügung gestellt. Wie sie feststellen können habe ich diese Cathalog endlich benützen können. Sehr vielen Dank!
-	Penso com muita gratidão da mia recepção nas Archivos Nacionais da Torre de Tombo, Lisboa, Portugal.
-	Ik heb steeds grote hulpvaardigheid ervaren bij de Koninklijke Bibliotheek (KB), het Algemeen Rijks-Archief (ARA), het Rijksinstituut voor Kunsthistorische Documentatie; alle te Den Haag. Dit geldt ook voor het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) te Amsterdam, voor het Gemeente-Archief te Dordrecht en de Bibliothèque Nationale ‘François Mittérand’ te Parijs. Ook dank ik Mevrouw H.H. Frieling-Kemp te Pijnacker, Dr. R. van Gelder te Amsterdam en mevrouw R. van der Vaart, Epe.