Van Ostaijen tot heden. Zijn invloed op de Vlaamse poëzie

Geert Buelens

Van Ostaijen tot heden

Zijn invloed op de Vlaamse poëzie

Deel 1

Uitgeverij Vantilt

isbn 978 90 77503 63 8

© 2001/2008, uitgeverij Vantilt, Nijmegen & Geert Buelens, Amsterdam/Antwerpen

Boekverzorging Martien Frijns

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Inleiding [13]

epigoon versus beïnvloed dichter [14] - always Van Ostaijen [15] - een klein-Nederlandse onderneming [16] - Intermezzo: waarin de Poëticastudie het aan de stok krijgt met de Culturele Studies [17] - de Hollandse Variant [19] - de bijsluiter [20]

Hoofdstuk 1 [21]

Een uitzonderlijk geval van ruggengraat - theoretische back-up

§ 1.1

Zoals het nooit is geweest: de historische invloedenstudie

invloed [23] - anxiety of not being influenced [24] - back through the future: heden bepaalt verleden [25] - de schok der herkenning [26]

§ 1.2

Zoals het nooit kan zijn: de wetenschappelijke allures

de wetten van de empirie en de hermeneutiek [27]

§ 1.3

Zoals het alsnog gereconstrueerd wordt: het poëtica-onderzoek en het materiaal

poëticastudie [29] - de rol van het veld [30] - het materiaal [31] - wat, waar & hoe is het gedicht? [34]

§ 1.4

Zoals het altijd zal zijn: Paul van Ostaijen in de Vlaamse poëzie

constanten [35] - inlijving [37]

Hoofdstuk 2 [39]

Paul van Ostaijen 1916-1928

§ 2.1

Streven naar een eigen leven - de voorgeschiedenis

maak alles nieuw (1) [39] - in den beginne was Gezelle [40] - de Vlaamsche Beweging & Rodenbach [43] - Rooses versus De Mont [43] - Van Langendonck & Van Nu en Straks [45] - Van de Woestijne & Van Nu en Straks [46] - cultuurkritiek in Van Nu en Straks [47] - ‘De geschiedenis van het gedicht’ (Van de Woestijne) [48] - Van de Woestijne en de noodzakelijke, zuivere lyriek [51] - verzuiling & stagnatie [53] - De Boomgaard: bijna beweging [53] - een land gebouwd op tegenstellingen [56] - nieuw tegen oud: more brains? [57] - 1914: activisme versus passivisme [59] - de explosie van de internationale avant-garde [59] - de avant-garde en de oorlog [60] - intussen te Vlaanderen [60]

§ 2.2

1916-1921: de avonturen van een puberteitsbegaafdheid

§ 2.2.1

1916-1918: de kringen naar buiten

april 1916: Dublin, Zürich, Verdun, Berlijn [62] - Music-Hall: de synthese van het al [64] - de twee snelheden van ‘Over dynamiek’ [66] - de gemoedsdrang en het verstand van een solipsistisch humanitair [68] - de ware dichter zijn er twee [69] - O Mensch: het Duitse humanitair-expressionisme [71] - O Mensch in Vlaanderen [74] - Het Sienjaal: kracht van binnen en van buiten [75] - sporen van het werkelijke leven [76] - kantelbewegingen [79] - scheppen uit noodzaak (1 & 2) [80] - gemeenschapskunst [84] - een vorm als een meeslepende golf [84]

§ 2.2.2

1918-1921: de kringen naar binnen

§ 2.2.2.1

1918-1919: revolutie - resonantie - vlucht naar voren, binnen of boven?

Naar Berlijn! (het activisme en het einde van de oorlog) [86] - Een eerste epigoon? (Burssens' Verzen) [88] - revolutie in Berlijn [92] - de avant-garde en de revolutie [93] - Dada Berlin [94] - het begin van het einde van het ik [96] - de eenzaamheid des dichters (1856-1920) [98] - de fantastiek van ‘Gnomedans’ [101] - A Portrait of the Artist as De Jongen [105] - meersporenbeleid [106] - intussen te België (1): de naoorlogse politiek [108] - (2) moderne(re) kunst [110] - er kome: Ruimte [113] - een nieuwe epigoon? (de jeugdverzen van Brunclair) [113] - het vreugdevuur van Moens [114] - Van den Wijngaert belijdt zijn geloof [115] - in de schaduw (Verzen van Paul Verbruggen) [116] - Oriëntalisme (Van Ostaijen, Pound, Burssens' De Yadefluit & Klabund) [118]

§ 2.2.2.2

1920-1921: op de hoogvlakte

de stand der moderne dingen [124] - weg met het ik (De Feesten van Angst en Pijn) [125] - liederen van het betrekkelijke leven (Bezette Stad) [128] - Van Ostaijen & Herman van den Reeck [131] - Gijsen & Van den Reeck (het vroege werk van Gijsen) [132] - Moens & Van den Reeck (het vroege werk van Moens) [134] - Pijnenburg & Van den Reeck [139] - Van den Aker & Van den Reeck (Wijding. Muziek der sferen) [140] - Burssens & Van den Reeck (Liederen uit de stad en uit de sel) [141] - Brunclair [146] - de typografie van Bezette Stad [149] - de innerlijke klank van het woord [152] - PvO & Apollinaire [153] - een muur van onbegrip (de receptie van Bezette Stad) [157]

§ 2.3

Het expressionismedebat 1920-1923

Van Ostaijen en het veld [159] - Gijsen contra Van de Woestijne [160] - Van den Oever valt Gijsen bij [161] - Brunclair tegen de inlijving van de modernen [162] - Van de Woestijne reageert [164] - Meyboom slaat terug [165] - De Bock spreekt voor Ruimte [166] - Brunclair over moderne literatuur [167] - Mussche verplaatst het front (contra Van de Voorde) [171] - Coster overschouwt het slagveld [172] - een PS van Mussche contra Moens [173] - de reactie van Moens [173] - Moens & ‘Het nieuwe dichten’ [174] - Muls constateert een malaise, het veld reageert [177] - Van de Voordes plaatsbepaling [178] - Coster en Moens reageren [180] - Van de Voorde: ritme & beeld [181] - modernistische klopjacht? [184] - Brunclair entert De Stem

met ‘Avendlanders’ [185] - Moens' zelfverweer vanuit het wijwatervat [186] - Van de Voorde offreert godsvrede [187] - Brunclair weigert [190] - en Van Ostaijen? [192] - ‘Modernistiese dichters’ [193] - conceptie & techniek [194] - les 1: verras je publiek [195] - les 2: ethos ≠ ethiek [197] - les 3: wees niet expliciet, wees geontindividualiseerd [198] - les 4: individueel ≠ individualistisch [201] - nog altijd: dichten vanuit noodzaak, het noodzakelijke gedicht [203] - hoe het moet [204] - maar vooral: hoe niet [205] - Van Ostaijen tegen het veld [208]

§ 2.4

Een fonteintje of een koude douche? Van Ostaijen, Burssens en Minne 1921-1925

exaltatie en ontnuchtering [209] - 't Fonteintje [211] - opnieuw: polemiek [213] - 't Fonteintje versus PvO en de andere modernen [215] - de eenzaamheid volgens Minne [217] - PvO & Minne [219] - Van Nijlen & 't Fonteintje [228] - PvO & Burssens (Piano) [229]

§ 2.5

1925-1928: de laatste kring naar binnen

imagoprobleem [235] - ‘een gedicht is opzet’ [236] - rol van bewustzijn [237] - would-be modernisme (deel 1): grenzen aan de vernieuwing? [238] - Eén geval contra: Seuphor [239] - A bas le modernisme métèque (deel 2): hoe vrij zijn vrije verzen? [240] - Deel 3: wees eerst dichter (het belang van techniek) [241] - Deel 4: beeldgebruik [241] - Deel 5: emoties in het leven, gevoel in de kunst [242] - Deel 6: het gedicht, niet de dichter [242] - Eén geval pro: Verbruggen, sober & organisch [243] - PvO & het surrealisme [246] - PvO & Reverdy [250] - PvO & Cocteau [253] - een unieke cocktail (het recht op beïnvloeding) [253] - het onzegbare (PvO & Gezelle) [255] - Platonisch-pessimisme (het Bruegelessay) [256] - het publiek (PvO & Wies Moens) [257] - de laatste kring naar binnen (poëtische en sociale onthechting) [258] - the price of experience (poëzie en het leven) [260] - vormeloze puberteitslyriek (PvO & Marnix Gijsen) [261] - de erfzonde van het realisme (PvO & Karel van den Oever) [264] - net-niet-passief (PvO & Karel van de Woestijne) [268] - ongrijpbaar, onvatbaar, dwars en mystiek (de positie van dichter en gedicht in de ‘Gebruiksaanwijzing der lyriek’) [272] - de noodzaak van noodzaak [276]

Hoofdstuk 3 [277]

1928-1945 - O, grote miskende. O, immer aanwezige

§ 3.1

Victor J. Brunclair: de volgehouden strijd van een gedoodverfd epigoon

‘In Memoriam’ [278] - De dwaze rondschouw [280] - mimicry [284] - Van Ostaijens grootste fan [285] - Getuigenis [288] - Sluiereffekten [290] - Camera Lucida [292] - Het heilige handvest: een antwoord op Van de Voordes Pact van Faustus [295] - Openbare spreekcel [301]

§ 3.2

Gaston Burssens: het klassieke expressionisme wordt classicistisch

de kapelmeester [305] - Enzovoort [306] - Klemmen voor zangvogels [310] - Paul van Ostaijen, zoals hij was en is [318] - French en andere Cancan [323] - De Eeuw van Perikles [332] - Elegie [337] - 12 Nigger-Songs [338]

§ 3.3

De jaren dertig: Van Ostaijenvloedgolf of kerend getij?

godsvrede [340] - een Van Ostaijenepidemie? (Rutten & Grauls) [342] - Willem Rombauts [345] - Frank van den Wijngaert & Maurits van de Moortel [348] - Anton Van der Weyden [349] - meer besmettingsgevallen [350] - Paul Verbruggen: een geval apart [354]

§ 3.4

Echternach à rebours

Van Ostaijen en De Tijdstroom, Vormen en het werk van Buckinx, Verbeeck, Vercammen, De Vree, De Ryck, Decorte en Jonckheere

het neo-humanitair-expressionisme [360] - het vroege werk van Pieter G. Buckinx [361] - De Tijdstroom: een genuanceerd expressionisme [364] - Buckinx & Van Ostaijen (1) [367] - het probleem van de versvorm [368] - Buckinx & Van Ostaijen (2) [368] - Vormen [371] - de zuivere droomlyriek van Buckinx [373] - René Verbeeck [378] - organisch, uit het leven gegrepen [380] - Jan Vercammen [381] - Paul de Vree: vitalisme & vormkracht [383] - Paul de Ryck (1) [387] - Bert Decorte: Rimbaud & Van Ostaijen in één persoon [391] - Karel Jonckheere: een half-modern debuut [398]

§ 3.5

De nasleep van het grote ideaal

Van Ostaijen, de grote ideologieën en Wereldoorlog II

Het werk van Eemans, Moens, Köhler, Grub en Vertommen

avant-garde & ideologie [401] - Marc Eemans: futurist, communist, surrealist en nationaal-socialist? [402] - België in de jaren dertig: het tij keert echt [407] - kunst & ideologie [409] - Wies Moens & het geloof in de Dietsche, Volksche Kunst [411] - Kurt Köhler: activist, communist, viezentist en fascist? [414] - Geert Grub: nog altijd staatsgevaarlijk? [418] - literatuur & Vlaamse Beweging [420] - Karel Vertommen: volks dichter met een Van Ostaijenverleden [423] - Van Ostaijens kritische modernisme [426] - Van Ostaijen & Hitler: één strijd? [427] - collaboratie en accomodatie [430] - het geval Brunclair [431] - Van Ostaijen in de collaborerende pers [432] - Vansina denkt [437] - Westland [437]

Hoofdstuk 4 [441]

Inleiding tot velerlei ideeën: Gilliams & Van Ostaijen

§ 4.1

De eenzame vroegte van een modern romanticus

toen Maurice nog Floris heette [443] - de vroege Gilliams [444] - Van Ostaijen & Gilliams [447] - Gilliams & Van Ostaijen (1) [449] - buiten categorie [453] - beeldgebruik [456] - Eenzame Vroegte & De Flesch in Zee [458] - Het Maria-Leven [463] - Het Verleden van Columbus [465]

§ 4.2

Een landelijk duo in mineur: Gilliams' Van Ostaijen-Idee

Gilliams & Van Ostaijen (2): ‘In Memoriam’ [471] - (3): De Man voor het Venster [472] - (4): een vergeten recensie [474] - Gilliams & Van de Woestijne [475] - tussen PvO en VdW [477] - Gilliams ‘Breugel’: De Braekeleer [479] - over Vlaamse dichters [482] - (5): een lezing

voor de Academie [485] - Een bezoek aan het Prinsengraf [486] - De Grote Drie [490] - over het vroege werk [492] - een jong en belangrijk dichter [493] - de oorlog & Bezette Stad [494] - De Feesten van Angst en Pijn [498] - hetzelfde, anders [499] - nog een lezing voor de Academie [502] - de late gedichten [503]

Hoofdstuk 5 [509]

1945-1965 - The Glorious Return of Zot Polleken

§ 5.1

Miskende of legende?

miskend, maar met een reden [509] - Boon pro Van Ostaijen [511] - Boon, Van Snick & Van Ostaijen [515] - de poëtica van Westerlinck [517] - de poëtica van Hensen [521] - de poëtica van Rutten [523] - Van Ostaijen 50 [524] - Daisne, Van Ostaijen & het einde van de poëziegeschiedenis [527]

§ 5.2

Het jongerendebat

kunst en politiek na de oorlog [529] - er kome: een nieuwe generatie [533] - De Haes en Podium [533] - Van Keymeulen en De Faun [535] - Buckinx en Van Beeck tegen het status-quo [537] - Boeckaert, Van Gavere en Arsenaal [538] - Erik Suls [543] - De Vlaamsche Gids leidt het debat [545] - Jan Walravens [547] - Remy C. van de Kerckhove [549] - een nieuwe lading oude opstellen [549] - Walravens & ‘De jonge poëzie in Vlaanderen’ [552] - Frank Gerdels op zoek naar zijn tijd [554] - Golfslag [556] - Erik van Ruysbeek op de wip [565]

§ 5.3

Als Mens was hij niet van deze Tijd.

Van Ostaijen en het werk van Van de Kerckhove, Claus, Cami, Bontridder, Wauters, Walravens, Burssens & Boon

Het vroege werk van Remy C. van de Kerckhove [569] - Van de Kerckhove & Van Ostaijen [575] - een nieuwe jonge god: Hugo Claus [578] - het programma van Tijd en Mens [586] - Claus' ‘Van Ostaijen’-gedicht [587] - Een huis dat tussen nacht en morgen staat [591] - De Blijde en Onvoorziene Week [594] - Paal en Perk [595] - Van Ostaijen & Claus (bis) [596] - tancredo infrasonic [600] - Van Ostaijen & Claus (tris) [604] - De Oostakkerse gedichten [607] - Ben Cami [612] - Albert Bontridder [619] - Marcel Wauters (& Van Ostaijen) [628] - Wauters (& Burssens) [639] - Van Ostaijen in de ‘Phenomenologie van de Moderne Poëzie’ (Jan Walravens) [644] - ‘Ambassadeurs van de stilte’ & ‘Opstandigheid, verrukkelijke arend’ [652] - ‘Van Ostaijen en de paradox van '53’ [659] - Burssens contra Brulez [663] - Burssens & Boon [665] - Burssens & Tijd en Mens [666] - het classicistisch expressionisme [667] - Burssens' apocriefe evangelie [670] - de late poëzie [672] - Boon contra Van Ostaijen [677] - Van Ostaijen in Boons ‘Kleine Eva’ [678]

§ 5.4

De kwadratuur van De Tafelronde

De geluksdichters De Vree & De Roover en de kubistische Van Ostaijen

Boon contra De Tafelronde [687] - De Roover bekeert zich tot het experiment [689] - Het tuinfeest-debat [698] - De Roover: 1 × over poëzie [699] - Karel Vertommen & de traditie [700] -

Andries Dhoeve: de man in het midden [701] - De Vree: de vlucht naar voren [704] - de positie van Piet Tommissen [709] - Vital Celen over moderne poëzie [711] - de 55'ers als ware erfgenamen van Van Ostaijen [712] - Claude Corban/Korban [714] - Rudo Durant [720] - Paul Possemiers/Simon Vanloo [725] - Peter Dietrich [729] - Walter On [730] - Paul de Wispelaere, het experiment & de traditie [731] - De Vree & Van Ostaijen [732] - ‘10 jaar apartheidsliteratuur’ [740] - het einde van het isolement [743] - Jan van der Hoeven [744] - Marcel Obiak [747] - De Roover: 2 × over poëzie [749] - De Roover & Van Ostaijen [755] - all that jazz (1) [757]

§ 5.5

Traditie en het neo-experimentele talent: De Meridiaan, De Derde Ruiter, taptoe, gard-sivik & Het Kahier

Het werk van Van Ruysbeek, Van de Kerckhove, Snoek, Gysen, Gils, Pernath & Klein

Rapier: een eerste vergeten epigoon [760] - Paul de Ryck (2) [761] - Van Ostaijens Verzameld Werk: de reactie van Herreman [762] - en Van Herreweghen [764] - Van Ostaijen: een jezuïet? [765] - een nieuwe lectuur van Westerlinck [765]- De evolutie van Van Ruysbeek [771] - Van Ruysbeek en De Meridiaan [774] - Van Ruysbeek contra Jonckheere [775] - Van Ruysbeeks Grondslagen voor een poëzie van morgen [780] - experimentele Verzen [781] - astrale belijdenisgedichten [782] - een onstoffelijke Van Ostaijen [783] - Van Ostaijen & Lissens [784] - het gemodereerde modernisme van Rutten [785] - Buckinx & Van Ostaijen (3) [788] - het neo-expressionisme van Van de Kerckhove [789] - Van de Kerckhove en De Derde Ruiter [796] - een nieuwe Moens? [799] - een nieuwe generatie? taptoe [801] - taptoe contra Daisne [802] - Claus ❤ Von Platen [805] - de neo-experimentele rage (1) [807] - de nadagen van Tijd en Mens [809] - Paul Snoek [811] - gard-sivik & René Gysen [817] - Gysen & Van Ostaijen [820] - Gysen contra/de nieuwe Walravens? [823] - Gust Gils (1): vanuit het niets naar het niets [826] - een a-lyrisch lyricus [833] - een museum zonder collectie [835] - het ‘gedicht’ en de ‘mens’ op drift [837] - niet autonoom [839] - een parabel over Van Ostaijen & de avant-garde [844] - Chris Yperman [847] - Pernath in het spoor van Van Ostaijen? [848] - collega's dandy's [853] - Pernath contra Van Ostaijen? [854] - Klein, Het Kahier & de reine pohesie [855] - Klein & /contra Van Ostaijen [857] - het verisme [862] - Adriaan Peel [865] - Serge Largot [867] - de moord op De Vree [869] - nog meer experimentelen: Bobb Bern [870] - de neo-experimentele rage (2) [874] - met andere woorden: Gysen & Sleutelaar gaan in de tegenaanval [877] - de principes van Christine D'Haen [879] - Van Ostaijen & de canon [884]

Hoofdstuk 6 [887]

1965-1985 - Opstand en berusting

§ 6.1

Gedichten om te horen, gedichten om te zien

Labris, Roggeman, Speliers, Insingel & De Vree

Poëzie in het Paleis [887] - Claus: hoezo, ‘zuivere lyriek’? [892] - Willy Roggeman & Komma [895] - Roggeman, jazz en Van Ostaijen [896] - Labris [902] - De labris-suite [907] -Frans Denissen [912] - Marcel van Maele [914] - Van Ostaijen & metafysica: Annie Reniers [916] - eerst de vent, later de vorm (Hedwig Speliers) [918] - een strijdlustige poëtica [923] - 3 keer Insingel [925] - Insingel, Gilliams & Van Ostaijen [930] - talig en autonoom [935] - werken in serie [939] - Paul de Vree: concreet & geëngageerd [942]

§ 6.2

Een nieuwe realiteit achter de woorden

Van Ostaijen en het nieuw-realisme, de Pink Poets, Nolens en Impuls

maak alles nieuw (2) [955] - de experimentele wortels van het nieuw-realisme [955] - Ruimten [957] - nieuw-realistisch protesteren [961] - Van Ostaijen stond in de weg [962] - Gust Gils (2): een proto-nieuw-realist? [963] - de liefde & de taal (Herman de Coninck) [971] - Roland Jooris, een stoel naast de tafel [974] - Van Ostaijen? ‘een prutser’ [978] - de zuivere lyriek van Dirk Christiaens [980] - het fin de siècle begint in 1972 (Pink Poets) [981] - Patrick Conrad maakt een film [983] - en gedichten [986] - Van Ostaijen als dandy (Henri-Floris Jespers) [988] - Nic van Bruggen [990] - de dood van twee Pinks [991] - het ik van de dichter (Leonard Nolens) [992] - Impuls: Adams & Bartosik [995] - het absolute dichterschap van Nolens [1001] - zuiver & mythisch (Roger de Neef) [1004] - is er licht aan het einde van de tunnel? [1005]

Hoofdstuk 7 [1007]

1985-1995 - een postmoderne pol

§ 7.1

‘Waarop, verheven, niets gebeurt.’

Van Ostaijen en het sublieme, onorthodoxe dichten bij Hertmans, Spinoy, Van Bastelaere, Verhelst en Mysjkin

Speliers tegen de nieuw-realisten [1009] - vragen bij het formalisme [1012] - tegen de orthodoxie (Hamelink & Hertmans) [1013] - een subtieler autonomisme [1016] - het structuralisme overwinnen [1019] - Ademzuil [1022] - het verhaal begint met r.i.p. [1027] - Spinoy, de aparte maar (nog) niet avant-garde [1030] - het ‘Breugel-gebeuren’ in De jagers in de sneeuw [1034] - een pragmatische poëtica [1041] - een militant van de limiet: Van Bastelaere in Vijf jaar [1042] - 7 Poëtica's: Hertmans [1044] - Kareltje, Erik & Paul [1046] - Susette [1048] - het sublieme [1050] - verheven Fratsen [1052] - rifbouw (Van Bastelaere) [1057] - afwezig/aanwezig [1060] - de hoogste trap van de extase (Peter Verhelst) [1062] - tekst, lichaam, vampirisme (Jan H. Mysjkin) [1064]

§ 7.2

De competentie van een performer. Van Ostaijen en de publiekstrijd van Lanoye en Joos

Gust Gils (3): proto-performer? [1069] - Lanoye: een dichter is een attractienummer [1072] - Joos & T'Hooft: de feesten van gal en spleen [1076] - een gemiste kans [1079]

Hoofdstuk 8 [1081]

1996 - Ieder zijn Van Ostaijen!

de stadsambtenaar [1081] - meer dan een performer (Tom Lanoye) [1082] - terug naar de aarde (Erik Spinoy) [1084] - (g)een postmodernist (Dirk van Bastelaere) [1086] - een feest van woorden (Hubert van Herreweghen) [1090] - alleen de dichter telt (De Roover) [1091] - een prijzig beest (Gust Gils (4)) [1092] - de cirkel doorbroken (Insingel) [1093] - de actualiteit van de Pinkesthetiek [1096] - een man die hapt naar woorden (Roland Jooris) [1096] - de intertekstuele charlatan (Paul Claes) [1098] - een concreet dichter (typografie & affichekunst) [1099] - de enig ware modernist (Willy Roggeman) [1100] - all that jazz (slot) [1104] - de politiek bewuste

Vlaming (Maurits Coppieters) [1104] - ‘Vlaming én Europeër’ [1107] - een repressieve rijkswachter (Marc Reynebeau) [1107] - metafysisch taalfilosoof (Annie Reniers) [1108] - dynamisch of kritisch (Hellemans versus Note) [1108] - de immer beweeglijke (Peter Holvoet-Hanssen) [1109]

Conclusie [1115]

Dankwoord [1127]

Noten [1129]

Bibliografie [1223]

Titelregister Van Ostaijen [1271]

Register [1275]

Nawoord bij de derde druk [1303]