Oneigenlijk gebruik

[p. 137]

II

[p. 139]

Laaglandse Luddites
Twee eeuwen landleven bij Guido Gezelle en H.H. ter Balkt

For every thing that lives is Holy. (William Blake, The Marriage of Heaven and Hell)
We beleven aldus de tijd van de grote steden. Met voorbedachten rade is de wereld geamputeerd van wat duurzaam in haar is: de natuur, de zee, de heuvel, de overpeinzing 's avonds. Er bestaat alleen maar het bewustzijn in de straten, dat is het decreet. En bijgevolg getuigen onze meest karakteristieke kunstwerken van hetzelfde vooroordeel. Tevergeefs zoekt men landschappen in de grote Europese literatuur na Dostojevski. (Albert Camus, De zomer)

Weinig dichters in onze postindustriële samenleving kunnen zich verheugen in geoogste bijval in een vakblad als Boerderij. We kennen natuurlijk allemaal wel gedichten waarin het altijd en overal Bokrijk lijkt, maar met de levenswijze en denkwereld van de agrarische sector hebben die weinig of niets te maken. Van geitenwollensokkenromantiek hebben landbouwers immers weinig last. Beter dan wie ook weten zij dat het land - net als de zee - geeft en neemt. Zeer hard labeur, grote toewijding en door overlevering en bijscholing verworven vakkennis zijn nodig om stand te houden als boer. Respecteren doet de landman de natuur, maar verafgoden in geen geval. Zijn eigen boterham primeert vanzelfsprekend op het leven van planten en dieren. De basale romantiek van milieuactivisten is de agrarische sector ten enenmale vreemd, wat de boer vanwege diezelfde militanten van het milieu wel eens het verwijt oplevert dat hij eigenlijk uit zou zijn op het vernielen van de natuur. Als dat laatste al het geval is, dan slechts als neveneffect van bijvoorbeeld de Europese landbouwpolitiek, die hem ertoe verplichtte zich om te scholen tot veldmanager. Dat leidde tot de mestoverschotten, nitraatnormoverschrijdingen en hormonenspuiterij die de landbouwsector het slechte imago bezorgden waaronder hij vandaag gebukt gaat. De landbouwer wordt in één adem genoemd met de natuurcrimineel, vaak overigens door mensen die niet eens het verschil kennen tussen rogge en haver. Dat laatste kan van de boer in geen geval beweerd worden, zo kun je onder meer ook afleiden uit het stukje dat een columnist van het genoemde blad Boerderij in de zomer van 1973 schreef over het Groenboek dat hij in een boekhandel had zien liggen. Dat boek had hij opgepakt in de overtuiging een herziene druk in handen te hebben van de gelijknamige overheidspublicatie over landbouwbeleid. Dat was echter niet het geval. Groenboek, zo stelde hij tot

[p. 140]

zijn ontgoocheling vast, bleek een dichtbundel. ‘Aangezien poëzie aan mij niet is besteed, wilde ik de bundel wat teleurgesteld terugleggen op de stapel, toen mijn oog viel op de titel van het eerste gedicht. “Grassen” stond daar.’ En daaronder vond de anonieme landbouwvriend verzen die niet alleen (‘in tegenstelling tot wat ik mij van vroegere kennismakingen met de dichtkunst herinnerde’) begrijpelijk waren, ze sloten ook nauw aan bij zijn eigen belevingswereld. Zijn ontgoocheling maakte alras plaats voor enthousiasme, want hij trof ‘een dozijn korte en zeer korte gedichten aan [...] over het gras, een inderdaad ontzaglijk veel aanknopingspunten biedend gewas, zoals ieder zal beamen die weleens op zijn buik in een grasveld heeft gelegen en de verscheidenheid van vormen en tinten zag in dat laag bij de grondse oerwoud.’ (Buitenstaander 1973) Het Groenboek dat hij hier besprak, was een poëziebundel van Habakuk ii De Balker, de naam waaronder de Nederlandse dichter H.H. ter Balkt (^o1938) toen opereerde.

Scheppen en vernielen

Dat Ter Balkt met enthousiasme en kennis van zaken over grassen en andere gewassen schreef, kon voor de iets meer ingevoerde poëzielezer in 1973 geen verrassing meer zijn. Vier jaar eerder was hij gedebuteerd met Boerengedichten, verzen waarin al op de eerste bladzijden ‘roggevelden’ opduiken (Ter Balkt 2000, 13) en een soort natuurlyriek wordt bedreven die in de hedendaagse Nederlandse literatuur haar gelijke niet kent. Bij Ter Balkt immers geen verstilde contemplatie of heimweeërig getuinier. Dieren en planten hebben een krachtige stem in zijn werk. Ze geven uiting aan verontwaardiging, woede en verlangen. Bovenal getuigen ze van een door geen hersenwoekering te temperen wil tot leven. De dood wint uiteindelijk altijd, maar al wat achterblijft, leeft voort. Dat geldt, zoals gezegd, voor dieren en planten, maar ook voor herinneringen, verhalen en werktuigen van mensen. In de eveneens door Habakuk ii De Balker uitgegeven bundel Oud Gereedschap Mensheid Moe (1975-1976) gaat het vooral om die laatste categorie: de eg, de wan, de dorsmachine, de vlashekel, het worstmolentje... bijna allemaal objecten die een woordenboek nodig hebben om te overleven. Of een dichter als Ter Balkt, die er verzen aan wijdt die ze recht proberen te doen, tegen de onverbiddelijke vernielzucht van Vooruitgang & Co in.¹ In zijn verzamelbundel In de waterwingebieden (2000) nam Ter Balkt slechts een handvol gedichten uit Oud Gereedschap op. Dit gedicht, bijvoorbeeld, overleefde des dichters eigen kaalslag niet:

1 Piet Meeuse had het in dit verband over ‘de symbolen van een dynamisch boerenleven dat voor de dichter voorgoed verleden tijd is geworden.’ (Meeuse 1992, 120) Hierbij kan worden aangetekend dat de dynamiek van dat boerenleven in zekere zin het oeuvre van Ter Balkt genereert. Alvast het vitalisme van het boerenbestaan wordt zo in zijn werk gevrijwaard.

[p. 141]

De slijpsteen

 

Mijn wieg stond tussen roekeloze schimmels.

 

Mij openbaarden jong al de vlam, de pissebed

 

de apokalyptische visioenen. Dieper

 

dan de wortel kan het onheil niet gaan.

 

 

 

Mijn wieg stond tussen vrolijke schimmels.

 

Ik zag de vluchtweg van de das, de blijdschap

 

waarmee krakende takkebosmijten zich hulden

 

in hun jassen van stof en grijsheid.

 

 

 

Mijn wieg stond tussen uitbundige schimmels.

 

Ik die de omhelzingen van herfstbladeren hoorde

 

(mij werd als gesternte een rookwolk geschonken)

 

onder mijn voeten, heb de schoonheid van verscheurde vogels gezien.

 

 

 

Mijn wieg stond tussen alwijze schimmels.

 

Dieper dan de wortel kan schoonheid niet gaan.

 

Wie woudgeruis in zijn hoofd meedraagt, ziekte

 

van zand onder het bederf van de gravers, de bijl slaat hem gade.

 

 

 

Mijn wieg stond tussen eeuwige schimmels.

 

Ik zag hoe de Slijpsteen op aarde stond

 

als de eerste mens, tot scherping bereid en vermindering

 

van al wat zich stomper wordend als macht voordeed.

 

(Ter Balkt 1976:11)

Misschien was dit de dichter te autobiografisch, maar dan blijft natuurlijk de vraag welke indiscretie hier plaatsvindt. Duidelijk is in elk geval dat de ik-figuur opgroeide in een milieu waarin aandacht was voor ook de minder spectaculaire fauna en flora. Opvallend is dat aan de planten menselijke eigenschappen worden toegeschreven. De schimmels, bijvoorbeeld, (of bedoelt hij hier paarden?) zijn afwisselend roekeloos, vrolijk, uitbundig, alwijs en eeuwig. Het zijn kwalificaties die passen in het hier geschetste universum, dat gekenmerkt wordt door een overheersende dubbelzinnigheid. Zo wordt de ik geboren onder het gesternte ‘rookwolk’, wat zowel een verwarmend als een verwoestend vuur oproept (zie ook de ‘vlam’ uit vers 2). Dat samengaan van schijnbare tegenstrijdigheden typeert dit gedicht. Takkebosmijten hullen er zich blij in stoffige en grijze jassen. Diepgeworteld is

[p. 142]

er het onheil, maar ook de schoonheid. Of betreffen die wortels hier de zogenaamde roots van de ik, waardoor een hang naar apocalyptisch onheil en schoonheid hem van jongs af aan - van in de wieg (verzen 1, 5, 9, 13 & 17) - typeerden? Aan grote gevoelens en empathie ontbreekt het zijn visie op de wereld en omgeving in geen geval. Herfstbladeren hebben er iets passioneels, maar er zit ook schoonheid in wat stuk gaat (‘verscheurde vleugels’). Onduidelijk blijft dan weer of die vleugels door mensenhanden dan wel door (roof)dieren stuk zijn gegaan. De dood ligt overigens altijd op de loer. Zeker ook voor wie als de ik ‘woudgeruis in zijn hoofd meedraagt’ - hij wordt gadegeslagen door ‘de bijl’, in het universum van Ter Balkt een chiffre dat dood en vernieling in zich draagt.² De plattelandsjongen weet zichzelf, want zijn wereld bedreigd. De rol hierin van de ‘Slijpsteen’ uit de titel van het gedicht is eens te meer niet eenduidig. Een slijpsteen is een soort pendant van de bijl: zonder slijpen dreigt die immers bot te worden. In dit gedicht blijkt de slijpsteen als doel te hebben het scherpen en de vermindering ‘van al wat zich stomper wordend als macht voordeed’. De macht (veelal negatief geconnoteerd in Ter Balkts oeuvre) mag of kan dus blijkbaar niet bot worden, moet altijd aangescherpt. Door dat aanscherpen wordt de macht echter telkens kleiner (zoals een potlood waar een nieuwe punt aan wordt geslepen korter wordt). Het maakt van de ‘Slijpsteen’ een welhaast goddelijk instrument: je kan je er aan scherpen (het Ultieme IJkpunt), maar in wezen maakt het je klein. Ook machthebbers die zichzelf onkwetsbaar achten, zullen uiteindelijk verliezen: ook zij zullen sterven. Zo beschouwd, kan je de ‘Slijpsteen’ ook zien als een personificatie van de Dood, die de zelfverklaarde machthebbers der aarde tot hun ware proporties terugbrengt.³ Tegelijk blijkt de slijpsteen op de aarde te staan ‘als de eerste mens’ - zuiver en kwetsbaar en zo in staat de zondeval te begaan? Misschien was dit gedicht Ter Balkt vooral te symbolisch.⁴ In elk geval: wat de dubbelzinnigheid betreft, misstaat het geenszins in zijn werk. Hoewel er grote woorden in worden gebruikt en er vooral door commentatoren woedende uithalen en striemende kritiek in worden gelezen, laten de gedichten van Ter Balkt zich moeilijk reduceren tot eenduidige lofzangen of tirades. Neem alleen al het feit dat hij eigenhandig de hakbijl heeft gehanteerd en dit gedicht uit zijn verzameld werk heeft geweerd. Of wat hij in een zelfinterview zegt, overigens met een instemmende verwijzing naar de (nochtans oppersymbolist) Mallarmé: ‘De vernietiging is mijn Beatrice’. (Ter Balkt 1998b, 8) Zonder vernietiging zou hij dus niet scheppen (Beatrice als motorisch moment in de schrijversloopbaan van Dante). Maar ook: de vernietiging als opperste schoonheid (Beatrice). Leven en dood, scheppen en vernielen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De bijl en de slijpsteen hebben deze zelfde,

2 Vergelijk met wat Piet Meeuse schrijft over de latere bundel Tegen de bijlen: ‘De titel zelf zinspeelt daar ook op: deze poëzie is geschreven ‘tegen de bijlen’ - tegen de vernietiging van wat hem lief is.’ (Meeuse 1998, 28)

3 Een extra aanwijzing voor deze lectuur bevat een opmerking van de dichter in een interview waar hij het, naar aanleiding van Oud Gereedschap Mensheid Moe heeft over het ‘slijpen van de zeis’ (in Kuyper&Diepstraten 1978, 79).

4 Zie Ter Balkts ironische uitspraak over Wallace Stevens: ‘je weet het maar nooit met die symbolisten’. (Ter Balkt 1990) En veel explicieter in een interview: ‘Er is veel dood in de nieuwe poëzie. En dat komt door de symbolisten. Daar is alles verkeerd gegaan. De symbolisten haten de werkelijkheid, vonden die te plat. Door het symbolisme wendde de poëzie zich af van de wereld. Logisch dat de wereld zich toen ook afwendde van de poëzie.’ (in Vervoort 1994, 38) Zie ook (Meeuse 1998, 26).

[p. 143]

dubbele status. Ze horen vanzelfsprekend en zonder commentaar bij de ‘wapens en gereedschappen’ uit zijn jeugd, zo blijkt uit een droge opsomming in datzelfde zelfinterview: ‘De vijf jachtgeweren onder blauwe balken. De slijpsteen. De bijl. Het hakmes. De hakselmachine. De wetsteen. (Onder andere.)’ (idem, 10) In soortgelijke lijstjes heeft de dichter het over de kleuren, geuren, landschappen, dieren en muziek van zijn jeugd. Ook hier krijgen ze geen positieve of negatieve lading mee. Ze zijn. Of waren. Dat is wellicht het basiskenmerk van Ter Balkts opvattingen: de dingen zijn, ze horen samen.

In een interview heeft de dichter het over de invloed op zijn dichterschap van zijn kindertijd op de boerderij van zijn grootouders en tantes. ‘Ik kom echt van het land, jaren op de boerderij. En dan kom je er wel achter dat de natuur niet het roodborstje is dat tegen het raam tikt, niet de herdertjes en niet al dat groen zijn schattig. Het gaat erom dat mens en natuur één geheel zijn, zoals ooit dans, muziek, spreken en monotone bezweringen een geheel waren. Mijn poëzie grijpt heel ver terug, naar dingen die vanaf de ijzertijd tot 1950 bestaan hebben, daar put ik uit. Het ploegen, het zaaien, het daarbij betrokken zijn. Dat heeft tegenwoordig niet de minste betekenis meer; je één voelen met, daar is alle zuurstof uit. Maar het is wèl belangrijk’. (in Kuyper&Diepstraten 1978, 68) Ter Balkts uitgesproken aromantische visie op het landleven waarover ik het eerder had, blijkt uit de zin over het roodborstje, de herdertjes en het groen. De natuur als idylle - dat is een opvatting die veelal alleen wordt gedeeld door mensen die niet zelf op en van het land moeten leven.⁵ Waar die mensen veelal naar terug verlangen, daarover gaat het vervolg van het citaat en daar voelt Ter Balkt zelf ook wel voor: een leven waarin (niet wordt ontkend dat) mens en natuur één zijn. En, wellicht, het gevoel van zingeving dat daaruit voortvloeit. Het is een levensgevoel dat halverwege de vorige eeuw begon te verdwijnen, aldus Ter Balkt. In de vooraanstaande Nederlandstalige poëzie is het echter al langer weg. Wanneer in de eerst helft van de twintigste eeuw Nijhoff, Marsman, Van Ostaijen of Bloem over de natuur dichten, dan doen ze dat als de buitenstaanders die ze als stadsmensen waren. En hetzelfde geldt voor de Tachtigers. Natuurlyriek komt uiteraard veelvuldig voor bij dichters als Gorter, Van Eeden en Van de Woestijne, maar ondanks alle pogingen om met woorden te vatten wat ze voelen en zien participeren zij niet aan dat leven. Ze maken er niet vanzelfsprekend deel van uit. De laatste grote dichter die op deze manier in en met het land leefde, was wellicht Guido Gezelle. Het zal in deze context niet verbazen dat Gezelle de eerste is die Ter Balkt noemt in een opsomming van dichters die voor hem belangrijk waren. (Ter Balkt 1998b, 11)⁶

5 Met deze romantische, pantheïstische natuurverering wordt op scherpe wijze afgerekend in het essay ‘Wordsworth in de tropen’ van Aldous Huxley: ‘Voor ons, die leven in een gematigd klimaat in het tijdperk van Henry Ford, is Natuurverering haast een natuurlijk gegeven. Het kost geen moeite een zwakke en reeds overwonnen vijand lief te hebben. Maar een vijand waarmee je nog steeds op voet van oorlog verkeert, een niet overwonnen, onoverwinnelijke en altijd actieve vijand die steeds in beweging is, nee, die heb je niet lief, die moet je niet liefhebben. [...] Het is jammer dat hij [Wordsworth] nooit buiten de Europese grenzen is geweest. Een reis door de tropen had hem genezen van zijn al te gemakkelijke en behaaglijke pantheïsme. Een paar maanden in het oerwoud zouden hem ervan hebben overtuigd dat de verscheidenheid en volslagen onbekendheid van de Natuur minstens even echt en veelbetekenend zijn als haar verstandelijk ontdekte eenheid. En in die vochtige en drukkende duisternis, te midden van bloedzuigers en onheilspellend verstrengelde klimpalmen, zou hij niet langer zo zeker zijn geweest van de heilige anglicaanse aard van die fundamentele eenheid.’ (Huxley 1997, 448-454)

6 En in een ander interview, over de poëzie van vóór de Tweede Wereldoorlog die hij verkiest: ‘En bij jullie Gezelle en die grappenmaker Minne [...] Gezelle was origineel’. (in Vervoort 1994, 37)

[p. 144]

Zonen van het land

De clichés die leven en werk van Guido Gezelle (1830-1899) omgeven, zijn zo hardnekkig dat ze wel waar moéten zijn: deze West-Vlaamse dichter was een nationalist (subafdelingen regionalisme/particularisme), een reactionair en een begenadigd taalorakel. In de huidige rangorde der dingen maakt die laatste eigenschap hem tot een nog altijd vooraanstaand dichter. De twee andere tekenen hem als een - in het beste geval interessant - anachronisme. Deze karakterisering heeft de duidelijkheid die alle clichés kenmerkt, maar misschien is net wat erop kan worden afgedongen het interessantst.

Zo zijn er alvast in Vlaanderen nog altijd veel mensen (en zeer zeldzaam voor een negentiende-eeuws auteur: lezers) die Gezelle vanuit dat nationalisme benaderen. Juist in zijn erkenning van het eigene willen zij zich graag herkennen. Zó reactionair dat ze - zoals Gezelle deed - een watermolen een ondraaglijk ketterse aantasting van Gods Werk vinden, zijn deze mensen niet, maar des dichters vanzelfsprekende respect voor de natuur maakt hem tot een vroege ecologist en daarmee voelen velen zich vandaag maar wat graag verwant. Dat Gezelle ook een buitengewoon taalkunstenaar was, ach, het zou er nog aan moeten mankeren. Hij was toch een dichter? Ten minste van hen mag je toch verwachten dat ze met woorden uit de voeten kunnen? Dat vrijwel alle andere godvererende en volks- en natuurverbonden Vlaamse dichters uit de negentiende eeuw intussen vergeten zijn omdat ze de taalkracht van Gezelle ontbeerden, dat maakt de zaak niet van de hedendaagse, niet-professionele Gezelle-liefhebber. Hij waardeert de taal van zijn werk, maar zal dat nooit ‘taligheid’ noemen. Deze taal is voor die lezer de spetterende feestverpakking van een hem bijzonder welgevallig cadeau. De grote aantrekkingskracht van Gezelle heeft dus wellicht te maken met het onverbrekelijk samengaan van die poëtische talenten met een bepaalde antimoderne, identiteitsbevestigende, op stabiliteit en conservering gerichte mentaliteit.

Deze tendensen spreken uit vrijwel het gehele oeuvre van Gezelle, maar zeker ook uit die gedichten waarin het leven op het land gethematiseerd wordt. Dat ligt voor de hand: op het door God geschapen land manifesteert des Scheppers Grootse Plan zich in de kleinste plantjes en diertjes.⁷ Er is nog een extra reden waarom deze setting bij Gezelle vaak voorkomt: hij was er goed mee vertrouwd. Dat is - ook naar negentiende-eeuwse normen - niet vanzelfsprekend. Als meertalig, belezen en filologisch aangelegd priester was Gezelle een intellectueel. Dat die status en kennis geen vertrouwdheid met de natuur in de weg stond, heeft alles met zijn afkomst te maken. Als zoon van een hovenier en van een boerendochter (D'haen 1987, 71-72) kende Gezelle deze wereld van huis uit.⁸ Albert Westerlinck sugge-

7 Vergelijk: ‘De diepste kern van Gezelles natuurliefde is natuurtheologie: Godsaanbidding.’ (Westerlinck 1977, 372)

8 Vergelijk: ‘De sfeer in het ouderlijk huis was er een van hardwerkend nog landelijk leven. Men was er voortdurend met planten en dieren bezig. Vogels werden geschoten en opgezet, eieren uitgebroed, zaad verzameld, jonge planten verzorgd tot groei, bomen gekweekt, vruchten geplukt.’ (D'haen 1987, 74) En in een ander register, naar aanleiding van de stamboom van de familie Gezelle: ‘wees nu daarmee overtuigd, dat die stam, zoo uitzonderlijk rijk aan allerhande kunstbegenadigdheid, met heel zijn verleden wortelt in de zuiverste, meest onvermengde landelijkheid’. (Baur 1930, 14)

[p. 145]

reerde in dit verband dat wellicht ‘het talent van zijn vader om het leven van de plantenwereld diep in te leven, inspirerende invloed op hem [heeft] gehad.’ (Westerlinck 1977, 368) Gezelle schrijft niet over de natuur zoals een geïnteresseerde waarnemer dat zou doen, maar zoals alleen iemand kan die dag in dag uit met en in de natuur heeft geleefd.

Gedichten die geheel of gedeeltelijk over planten en dieren gaan, komen vaak voor in zijn werk. Aangezien het kalenderjaar geritmeerd werd volgens de kerkelijke feesten en de seizoenen, ligt het voor de hand dat het landleven in Gezelles bundels Tijdkrans en Rijmsnoer om en om het jaar een vast motief vormt. Maar ook daarbuiten is het een constante bron van inspiratie, zeker waar het de beeldspraak betreft. De akkerbouwmetafoor (het zaaien van God) komt vaak voor - zo, bijvoorbeeld in ‘De roep des Heren’ (D9)⁹ - maar ook het gedrag en de status van dieren en planten bieden ampel stof tot vergelijken. Westerlinck wees al op het centrale regeneratiemotief in Gezelles poëzie: de opeenvolging van leven, sterven en verrijzen laat zich aan de hand van het leven op het land perfect illustreren. (Westerlinck 1977, 372-376) Maar ook voor het verspreiden van morele boodschappen is de natuur zeer geschikt. In ‘Niemandsvriend’ (R 102) neemt de dichter het op voor de distel: een plant door iedereen versmaad, slechts het voedsel van de ezels, maar geacht door Gezelle; hij, immers, probeert overal in Gods werk het goede te zien. (vers 28-30, 83-84) De stenen en vuile brokken op het land worden door de distel van ‘zedig groen’ voorzien (42) en ook op deze plant groeien bloemen (44) en parelt de dauw vol fris leven (45-6). Zelfs deze schrale plant brengt het poëtische enthousiasme van de dichter op gang:

Aanschouwt hoe 't schubbig distelhaar
omspannen hangt, vol Godssamaar,
vol kobbenetsche kanten;
die roeren in den zonnenlaai,
die blinken in elk windgewaai,
vol stof van diamanten.

Wie goed kijkt, ziet overal schitteringen. Ook in wat door velen als onkruid wordt beschouwd. Het maakt van ‘Niemandsvriend’ het soort gedicht dat in Groenboek niet had misstaan.¹⁰ Ter Balkt uit daarin immers eveneens zijn sympathie voor weinig populaire gewassen. De ‘oude aardappel genaamd Rode Ster’, bijvoorbeeld, die ‘inmiddels weggepest van de velden’ uit de Nederlandse biotopen lijkt verdwenen. (Ter Balkt 2000, 144) Of de gewone aardappel, die veelal te ordinair voor woorden wordt geacht:

9 Voorts onder meer ook nog in D43 (62), ggg54 en ndiie4 (3-4). Zie voor een systematische analyse van honderd gedichten waarin Gezelle over de natuur spreekt: (D'haen 1987, 434-442). Uit haar analyse blijkt overigens dat relatief veel van deze gedichten níet tegelijk ook over God handelen (cf. infra).

10 De eerste druk van Groenboek bevatte overigens een gedicht dat ‘De akker-distel’ heet.

[p. 146]

 

Platvloerser en toch blijmoediger plant

 

leeft er bijna niet in dit sombere land.

 

De aardappel is zo Hollands: hij danst dom

 

de aardappelmand in en veel later de mond.

 

Het bruin van oude veelgebruikte balzakken

 

en van wel zeer versleten bruiden paart hij

 

aan varkensachtige rondheid, Grootmogoldom

 

en de gezichtsuitdrukking van rollende munt.

 

Op de balzaal van gods akker wiegelt hij blij

 

en zijn spaarbank heeft hij onder de grond. (Ter Balkt 2000:145)

De interesse van Ter Balkt en Gezelle geldt in de beide gevallen niet alleen het weinig geliefde gewas, beide dichters hebben duidelijk ook sympathie voor de underdog. Er wordt onterecht op neergekeken, want eigenlijk is de aardappel de verzinnebeelding bij uitstek van zijn eigen beschimpers. Voor Ter Balkt is de aardappel oer-Hollands: een beetje een dommige, vaal gekleurde, alomtegenwoordige en daardoor eigendunk (‘Grootmogoldom’) uitstralende plant, platvloers en toch blijmoedig en altijd een appeltje voor de dorst bewarend (de ondergrondse spaarbank). Gezelles gedicht laat een nog politieker lectuur toe. Binnen de context van de Vlaamse Beweging kan de distel gelezen worden als een symbool voor de tweederangsburgers die de Vlamingen toen waren. ‘Zoo leeft gij, distels, immer voort,/van wetswege en bij koningswoord/verboden en gebannen’, maar door ‘dit Vlamingshert’ (73-75, 82) bijzonder gerespecteerd. Underdogs horen elkaar te steunen in plaats van te versmaden. In de praktijk wil dat natuurlijk wel eens anders uitpakken. Bij Ter Balkt geeft dit inzicht aanleiding tot geraffineerde (zelf)spot, bij Gezelle triomfeert als vanouds de Schepper.

Ondanks hun beider grote natuurliefde blijft dat een (voorspelbaar) verschilpunt: Gezelle beschouwt het al in functie van God, Ter Balkt is in dat opzicht meer particulier. Hij spreekt weliswaar over zichzelf als over iemand ‘die steeds zegt dat hij verlossing zoekt’, maar er blijkt geen god meer te zijn die deze verlossing kan bieden. (in Kuyper&Diepstraten 1978, 69) Deze hedendaagse halfslachtigheid zit ook in zijn werk. Dit is de slotstrofe van ‘Waterlelies 1’ (eveneens uit Groenboek):

Hoog [laag] troont zwart [wit]
de Maker, voor Wie de waterlelie
bloeit en vergaat. Zwijg maar. (Ter Balkt 2000, 150)

[p. 147]

Het zijn dubbelzinnige regels: niet alleen bouwt de dichter de pendant in van de door hem naar voren geschoven termen (hoog-laag, zwart-wit), de geijkte inschatting van die termen wordt ook nog eens omgedraaid (hoog hoort hier bij zwart, laag bij wit).¹¹ En ook de slotwoorden zijn voor verschillende interpretaties vatbaar. Ze kunnen gelezen worden als een oproep om het godsmysterie te laten voor wat het is (hou er maar over op), maar evenzeer als een uitnodiging om in stille contemplatie het wonder van het leven tot je te laten doordringen. Die laatste lectuur kan dan op haar beurt dubbel worden ingevuld: als een pantheïstische uitspraak, maar ook als een bevestiging van de goddelijke oorsprong en het goddelijke doel van alles (‘voor Wie de waterlelie/bloeit en vergaat’). Die algehele dubbelzinnigheid typeert Ter Balkts natuurlyriek.¹² Niet dat hij symbolische of allegorische gedichten schrijft (ik vermeldde al zijn hekel aan het symbolisme), maar wel dat hij vindt, voelt en aangeeft dat eenduidigheid en eensluidendheid ongepast zijn. Inconsequenties, alternatieven en varianten bouwt hij dus bewust in. Dat impliceert echter allerminst een anything goes-houding. Ter Balkts universum is zeer zeker contingent (de dingen hadden er ook níet kunnen zijn), maar in geen geval arbitrair (niet alles kan en mag). Geen eenduidigheid of eensluidendheid dus, maar wel, zoals gezegd: eenheid. Alle dingen uit het leven zijn met elkaar verbonden. Waar Gezelle een imposant oeuvre schreef om de Ene te loven, doet Ter Balkt hetzelfde met het Al. Dat lijkt op elkaar, maar het is niet hetzelfde.

11 Meestal wordt het lagere (de duivel) met zwart geassocieerd, het hogere (zuivere, goddelijke) met wit. Dat Ter Balkt dit omkeert, heeft wellicht te maken met zijn voorliefde voor ‘het lager geplaatste’ (in Kuyper&Diepstraten 1978, 80). Ook zijn vermelde liefde voor de underdog kan hiermee in verband worden gebracht.

12 Dezelfde dubbelzinnigheid blijkt ook uit de erotische laag in Ter Balkts poëzie. Gedichten - telkens weer uit Groenboek - als ‘De zomer 1’, ‘De zomer 2’, ‘Waterlelies 2’, en ‘Zonnedauw’ bezingen niet alleen het levenslustige van de natuur, maar leggen ook een direct verband met de fysieke, erotische vitaliteit van de mens (vrouw). ‘Met haar tanden bloot, haar rokken/hoog, in t gele hooi, slaapt de zomer/in haar oksel & kruis wilde zuring en honing’, staat er in ‘De zomer 1’. (Ter Balkt 2000, 149) In Rijmsnoer van Gezelle komen ook zomergedichten voor, maar de weinige mensen die daar in optreden, doen dat veel geslachtslozer. ‘Als alle lieden,/die gaan en staan,/‘goendag!’ mij bieden/en spreken aan,/dan snoere en binde ik/mijn’ kommernis:/dan ondervinde ik/dat't zomer is!’ (‘Zommer’, R68)

De scheiding

Het punt waar beide dichters elkaar in dit verband raken, kan uitgesproken romantisch worden genoemd.¹³ In een wereld die uit elkaar valt - en dat deed ook Gezelles wereld, bedreigd als hij werd door de industriële revolutie¹⁴ - poneren ze de eenheid van de dingen, zoals ze die ervaren in de natuur.¹⁵ Christine D'haen sprak over Gezelles ‘animistisch[e]’ ervaring van de natuur - niet alleen de mensen, maar ook de dingen hebben er een ziel. (D'haen 1987, 442) Gelijkaardige observaties maakte Piet Meeuse bij het werk van Ter Balkt. (Meeuse 1992, 122, 150) De dingen horen samen en de dichter zelf hoort daar eveneens bij. Hij staat in geen geval boven of buiten de wereld. ‘Keats besefte dat de dichter enkel natuur is, niets meer,’ schreef Ter Balkt ooit instemmend in een recensie. (Ter Balkt 1989) Uiteindelijk kan alles teruggebracht worden tot die natuur. Dichter en wereld vormen (daar) een eenheid.

En toch ook weer niet helemaal. De nadruk waarmee Gezelle en Ter Balkt deze kwestie in vele toonaarden en varianten aan de orde stellen, geeft

13 De romantiek is wel vaker met deze dichters in verband gebracht. Wat Gezelle betreft: zie onder meer (Baur z.j., iii, xxv), (Westerlinck 1977, 437-447) en (Couttenier 1993). En voor Ter Balkt: (Fens 1973, 55), (Van der Vegt 1988), (Meeuse 1992, 136), (Gerbrandy 1998) en (Meeuse 1998, 26). Ook de tekst op de achterzijde van Tegen de bijlen is in dit opzicht interessant. Wellicht is die door de dichter zelf geschreven. Hij heeft het hier expliciet over hoe de ‘Romantiek, de laatste bezielde stroming in de poëzie, trachtte met de bezetenheid en het enthousiasme, de woede en de verdooldheid eigen, de verbrokkeling en het verlies aan vrijheid van het individu - opgekocht door de vrolijke nieuwe machines van de industrie (de Goliath die zou winnen) - tegen te houden en te bestrijden.’ (Ter Balkt 1998a)

14 Strikt genomen was de wereld voor Gezelle bij de zondeval uit elkaar gevallen. Vergelijk (D'haen 1987, 471).

15 Vergelijk: ‘When Romantic poems deal with Nature and Imagination, then, they are invoking a specific network of doctrinal material. Ecological Nature is the locus of what is stable and orderly, and it is related to Imagination as a set of vital hieroglyphs is related to an interpretative key.’ (McGann 1983, 69)

[p. 148]

al aan dat die eenheid er eigenlijk niet (meer) is. Als ze vanzelfsprekend was, hoefde ze niet vermeld. Ook het sterk antagonistische karakter van hun beider poëzie kan in dit licht worden begrepen. Westerlinck spreekt in dit verband onomwonden over de ‘afschuw voor de wereld’ waarvan Gezelle doordrongen zou zijn geweest. (Westerlinck 1977, 83) In een brief aan zijn leerling Van Oye heeft Gezelle het over de ideale dichter als een ‘world abhorring priest’. (Gezelle 1960, 29) De man die vol godsvertrouwen zijn liefde uitspreekt voor de distel, heeft duidelijk grotere problemen met wat door velen nochtans werd gezien als de kroon op de schepping. Blijkbaar zijn er allerlei aspecten van de menselijke natuur die bij Gezelle aanleiding geven tot een ongekende ‘misantropie en wereldhaat’. (Westerlinck 1977, 86) Zo ver gaat Ter Balkt niet, maar ook bij hem zijn uitspraken te vinden over de ‘razernij’ die hem tot schrijven aanzette en over een algemene ‘woede over zoals het in de maatschappij is’. (in Kuyper&Diepstraten 1978, 75-78) Het besef van de breuk is scherp: ‘Het één geheel zijn met elkaar, als de mens dat zou blijven voelen zou hij geen olie meer in zee kunnen kwakken, en legde hij niet overal achtbaans snelwegen aan. De mens en de natuur zijn van elkaar geraakt’. (in idem, 68)

Het symbool voor die scheiding is zowel bij Gezelle als bij Ter Balkt de stad. Daar leven mensen die het contact met de eenheid van de natuur totaal zijn verloren en hun handelswijze zorgt ervoor dat ook de mensen op het land die band dreigen te verliezen. In een rake karakterisering omschreef Piet Gerbrandy dit wat Ter Balkt betreft als volgt: ‘In iedere bundel draagt hij weer bewijsmateriaal aan voor de stelling dat al het kwaad wordt beraamd in de steden, waar foute mannen zonder enige empathie oude landschappen en beschavingen aan haat en winstbejag opofferen. Want dat zijn de belangrijkste zaken waarover Ter Balkt zich op papier al drie decennia opwindt: de uit gevoelloosheid voortkomende vernietiging van organisch gegroeide verbanden en het onrecht dat de verworpenen der aarde wordt aangedaan. Waarbij Ter Balkt tot deze verworpenen niet alleen de arbeidende klassen rekent, maar ook het gras, de eik, de wesp en de vlashekel.’ (Gerbrandy 1998, 10) Socialisme en ecologie gaan hier hand in hand: zowel de boeren als de dieren en werktuigen op het land verdienen het grootste respect.

Het einde van het boerenleven

In het werkelijke Nederland ging het er echter heel anders aan toe. In De Graanfabriek (1999) beschrijft Frank Westerman hoe onder leiding van de visionaire Groningse boerenzoon, socialist en Eurolandbouwcommissaris Sicco Mansholt de landbouw zoals die al eeuwen bestond in de laatste

[p. 149]

decennia van de twintigste eeuw werd afgeschaft. ‘Omgeploegd’ lijkt in deze context misschien een gepaster woord, maar dat is het niet. Door het omploegen krijgt de grond zuurstof toegediend, maar hier werd een proces van automatisering opgezet waardoor er een landbouwindustrie ontstond met nauwelijks of geen plaats voor kleine bedrijven. De manier waarop dit proces zich voltrok, had op het eerste gezicht iets blinds. Toch wist Mansholt heel goed waarmee hij bezig was. Nooit mocht er nog een Hongerwinter komen - een catastrofe waarvoor Bertus Aafjes in het gedicht ‘Boeren, open brief van het land, in den hongerwinter van 1945’ de landbouwers mee verantwoordelijk had gesteld. (Reijnders 1997, 179) Om dat doel te bereiken, moest en zou de productie worden opgedreven. Eerst in Nederland en daarna, toen Mansholt het bij de commissie in Brussel voor het zeggen kreeg, ook in de rest van de Europese Gemeenschap. De romantiek van het kleine gezinsbedrijf was aan hem en zijn socialistische vrienden niet besteed. Geen Blut und Boden-gedachten meer, geen gecultiveer van het armoedige en mensonwaardige bestaan zoals dat in Nederland emblematisch bekend staat dankzij de ‘Aardappeleters’ van Vincent van Gogh. (Westerman 1999, 158-160) De Agrarische Revolutie bleef niet zonder gevolgen: de grote boeren waren verzekerd van een vast inkomen, de productie steeg en na een aantal jaren ontstonden de intussen beruchte Europese boterbergen en olijfoliemeren. Deze landbouwoverschotten werden gedumpt op de wereldmarkt, wat tot kleine en grote rampen leidde bij voedselproducenten in de Derde Wereld. In 1969 - het jaar waarin Ter Balkt debuteert met Boerengedichten - ontvouwt Mansholt zijn meesterplan: de productie moet verminderen en alle nog resterende kleine boeren in Europa moeten verdwijnen. Jarenlang was hun door het (zijn) Europese subsidiebeleid de hand boven het hoofd gehouden, maar dat moest maar eens ophouden. ‘Door de stofkam door het pittoreske platteland te halen, wilde hij de boerenstand voor eens en voor altijd van sentiment ontdoen. Bergboertjes uit de Pyreneeën konden beter met subsidies naar de steden worden gelokt, dan dat ze krampachtig met hun koetjes bleven bijdragen aan de melkplas.’ (idem, 172) Van krampachtigheid hebben die boertjes alvast geen last wanneer ze in maart 1971 Brussel kort en klein komen slaan. Een Vlaamse boer en een rijkswachter overleven de slag niet. Een door compromissen danig verwaterde versie van het plan-Mansholt wordt alsnog doorgevoerd. In de zomer van 2002, te midden van een zoveelste voedselcrisis, werd door de Europese Commissie een niet minder drastisch voorstel ingediend waarbij - in een poging eindelijk de nimmer geslonken overschotten weg te werken - de landbouwsubsidies zouden worden teruggeschroefd ten voordele van ecologisch verantwoorde landbouwbedrijven. In de agrarische gebieden van

[p. 150]

Europa maakte men zich meteen op voor een nieuwe mars naar Brussel. De vooruitgangsoptimistische technocraten blijken zich in hun eigen wijnplas verslikt te hebben en ze slagen er maar niet in hun verslikkingshoest te bedwingen. En elk slijm dat zo vrijkomt, wordt door boerenorganisaties in Europa aan hun leden getoond als betrof het gewijd water.

Tegen die concrete maatschappelijke achtergrond speelt Ter Balkts werk zich af. De afbraak van de eeuwenoude boerenstiel gaat onverminderd voort, of er nu ecologisch bewustzijn groeit of niet. Tradities worden opgegeven, de technologie neemt het over. Ter Balkt is niet blind voor die veranderingen en hij verkettert ze ook niet altijd en automatisch. In de bundel Tegen de bijlen. Oden en Anti-oden (1998) herneemt hij ‘De dorsmachine’, een gedicht uit 1977. Je zou verwachten dat dit een anti-ode is, een gedicht tegen de mechanisering van het boerenbedrijf, maar dat is het niet (noodzakelijk). In deze bundel, die nogal wat gedichten bevat over Italiaanse kunstschatten (waaronder, zoals de flaptekst meldt, ‘de woedende David van de beeldhouwer Bernini en de Mozes van Michelangelo’ (Ter Balkt 1998a)), valt het extra op dat deze machine tot drie keer toe wordt vergeleken met een fresco. (idem, 51-2/Ter Balkt 2000, 663-4) Vanuit dit perspectief beschouwd, kan er inderdaad schoonheid zitten in deze machine, ‘de vrolijke draak’. Dat Ter Balkt deze machine nog relatief gunstig gezind is, heeft wellicht te maken met het lot dat haar te wachten staat. Ook zij zou wel eens snel aan de kant geschoven kunnen worden en vervangen door een nog kolossalere tank of, alles behalve denkbeeldig in het heersende landbouwklimaat, totaal overbodig geworden doordat de landbouw in vele streken wordt opgedoekt en grote delen van het land onder water worden gezet voor recreatiedoeleinden. Op andere plekken verdienen de landbouwers meer met braakland dan met akkerbouw en dus zijn de machines ook daar niet meer nodig.¹⁶ In die context kan het beeld dat Ter Balkt gebruikt om de dorsmachine te beschrijven geduid worden; hij heeft het over haar als over ‘de laatste mythe als machine vermomd’, waarbij die mythe wellicht staat voor het boerenbedrijf zelf. Zolang die machine er nog is, bestaat ook de landbouw nog. Maar in vele opzichten is het een aflopende zaak. Gedicht na gedicht in zijn verzamelbundel In de waterwingebieden memoreert de dichter het oude boerenleven, maar hij beseft: ‘Geen hond fluit de jaren terug’. (Ter Balkt 2000, 97) Zonder reserve neemt hij het op voor wat gedoemd is te verdwijnen, maar wat zich - gedreven door een vitaliteit die uit de grond lijkt te komen - niet gewonnen wil geven:

Grof heer, ik bezing het vertrapte dat ontwaakt,
de zolen waarop zich geen hek verhief; onkruid;
de wolk; de regenworm die de landschappen omdraait...

16 Zie hierover (Westerman 1999, 18-22, 235-8, 243-51).

[p. 151]

 

de vloer van de aarde; dat is: de moede drager!

 

(uit: ‘Kameelachtig heerschap’, idem, 83)

Dat ‘vertrapte’ kan dus zowel naar de arbeider of boer verwijzen, maar ook (letterlijk) naar alle mogelijke veronachtzaamde gewassen of, zoals Gerbrandy aangaf, naar dieren en werktuigen. De aarde is - de dichter volgt hier de geijkte iconografie - de drager van het leven; zij draagt letterlijk de mensen en huizen die op haar staan, maar ze draagt hen ook figuurlijk door eten voort te brengen. Bijna stond er ‘de moeder drager’ - ook de moeder draagt én voedt het kind. Het kind is afhankelijk van die moeder zoals de mens afhankelijk is van de grond, maar dat lijkt de mens vergeten. Het maakt die grond ‘moede’ - het lijkt niet onmogelijk dat hij er de brui aan geeft. Die mens heeft daar dan zelf om gevraagd, maar - en in dit opzicht verschilt het universum van Ter Balkt duidelijk van dat van Gezelle - God is medeplichtig. In ‘Waarom de dieren zwijgen’ doet de dichter enkele geheimen uit het scheppingsverhaal uit de doeken. Voor de mens er was, bleek het een en al vrede en vrolijkheid op aarde: ‘Een zeearend zweefde boven de delta en grifte op de wolk een hymne voor zijn beminde. [...] Het gras fluisterde iets tegen de maan. In de golfjes van de beek ruisten vertellingen broos als herfstnevels.’ (idem, 115) Van dieren die elkaar oppeuzelen in een genadeloze strijd om het bestaan is hier geen sprake. Dat soort negativisme stak blijkbaar pas de kop op toen ‘de Demiurg’ het mensenpaar aan zijn idylle toevoegde. De schreeuw waarmee hij hen geschapen had, bleek hen tot in hun gelaat getekend te hebben: ‘Onder hun wenkbrauwbogen [...] zag Hij de tunnel van het verdriet; boosaardigheid, aan de Zijne verwant, blonk Hem tegemoet uit de mijn van hun iris’. (idem, 115-116) De demiurg schonk hun de schepping en hij ‘zag de hebzucht in hun ogen en ofschoon zij niets zeiden (want zij hadden de spraak niet) hoorde hij hun ogen zeggen: ‘“Het is van ons”.’ (idem, 116) Toen verplichtte hij hun hier ook met woorden voor uit te komen en deed hij de dieren eeuwig zwijgen: ‘“Ik veroordeel jullie tot het zwijgen, omdat de stilte van de mens nog verschrikkelijker is dan zijn spreken”.’ (ibidem) Waarna de demiurg alleen nog zichtbaar bleef voor de dieren en de mens zich de heerser van het al waande. De misantropie die deze scène bij Ter Balkt oproept, herinnert aan die van Gezelle; hierna ‘klonk hard en dodelijk in de zwarte nacht het lachen van de Mens’. (idem, 117) Net als bij Gezelle loopt het dus al mis vanaf de schepping, maar bij Ter Balkt is de zondeval inherent aan die schepping. Er is ook in zijn versie sprake van een sissende slang en van Eva, maar het kwaad is dan al lang geschied. Alles zal in het teken komen te staan van de menselijke hebzucht. Heel duidelijk wordt dat wanneer de mens zich ook fysiek afkeert van het

[p. 152]

land en in de stad zijn heil zoekt. Op dat moment wordt de levenscyclus definitief gebroken. De landmens wordt verplicht om steeds meer te produceren, want ook de stedeling moet gevoed worden. Dit proces beschrijft Ter Balkt in het aan zijn verzamelde familie opgedragen ‘De akkers’. Onder het kille oog van elektrisch licht wordt er nu ook 's nachts geoogst. Het resultaat gaat ‘de steden/In, de tarwe van de slaap’ alwaar ‘[d]e aren in uren’ veranderen. (idem, 98) Deze beelden vatten de situatie samen: in de stad wordt er niet op en volgens het ritme van het land gewerkt, er wordt gegeten van het werk van anderen en alles staat er in functie van de productie. Ruimte (het land, de aren) wordt er uitgemeten in tijd (uren).

Hongerige stad

Bij Gezelle vinden we een gelijkaardige redenering over het stadsleven, maar bij hem is de moraal nog veel explicieter aanwezig. Het organische landleven wordt door hem met opgeheven vinger en van verontwaardiging trillende stem tegenover het leven in de stad gezet. In het volgende gedicht spreekt Gezelle niet zozeer de stadsbewoner als wel de stad zelf aan. Hij personifieert, zij incarneert een levensvisie die hij verwerpt:

o Menschenetend steêgedrocht,

gij slindt bij honderdduizenden

den onbekenden levenstocht

der steewaards inverhuizenden!

o Stad, gij stierft van hongersnood,

gij stierft van levensdorstigheid,

ontbrake u eens dat daaglijksch brood,

ontbrake eens uwe angborstigheid

dat levend landvolk, arme en kleen,
dat, uit zijne overvloedigheid
van leven, laaft uw dor gebeen,

o stad, en uw' hoogmoedigheid! (T40)

De stad wordt hier omschreven als een monster met Hollywood-allures. Ze vreet letterlijk de mensen op en produceert niets in de plaats. Voor nuances is hier geen ruimte: volgens Gezelle parasiteert de stedeling op de werkkracht, het moreel besef en de goedigheid van de arme, kleine en toch levenskrachtige én gulle landman. Zonder het ‘landvolk’ zou de stedeling immers omkomen van de honger. De stad is ongezond (astmatisch) en zonder enige levenskracht (dor). De stadsvlucht, die vanaf de negentiende eeuw

[p. 153]

het sociologische weefsel ingrijpend veranderde, kon door Gezelle dan ook alleen maar beschouwd worden als een ramp. Vele mensen verlieten het land en verzaakten zo aan hun goddelijke plicht. Die plicht behelsde niet alleen het produceren van voedsel, maar vooral ook het leven volgens het ritme van en in volle harmonie met de natuur. Deze visie komt kort samengevat aan bod in de aanhef van ‘Te Lauwe’:

Te Lauwe, in 't land van leme en vlas,
daar weunt een onbederflijk ras
van Vlamingen, die, God getrouw,
hun jeunen in den akkerbouw.
Van 's morgens, eer de zonne opstaat,
tot 's avonds, als zij ondergaat,
en later nog, volherden zij
in 't werk en in 't gebed daarbij (ler 64)

Bidden, werken, slapen - ziedaar het leven van de ‘onbedorven’ Vlaming. Het valt beslist niet moeilijk om in deze verzen de reactionaire Gezelle te herkennen. Toch kan ook hier afgedongen worden op dit clichébeeld. Los van zijn principieel-religieuze opvatting die een leven in harmonie met de goddelijke natuur voorstond, had Gezelle misschien nog wel andere redenen om vraagtekens te plaatsen bij het leven in de stad. In de vreemde mix van kapitalisme en protectionisme die in België gold tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw zorgden prijsspeculatie en slechte distributie voor ongekende honger in de steden en op het platteland. Gezelles eigen geboortestad Brugge was in maart 1847 het toneel van de ergste broodrellen die België tot dan toe had gekend.¹⁷

Hoewel de jonge Gezelle op dat moment nog op school zat in Roeselare (D'haen 1987, 77), moet hij via zijn ouders, broers of zus iets over deze ingrijpende gebeurtenis hebben vernomen. Ook de kranten stonden er vol van. De hongersnood had niet alleen te maken met misoogsten, maar ook met de snelle teloorgang van de huisnijverheid. Mensen die nog wat bijverdienden, verloren het extra geld dat ze broodnodig hadden. In 1844 was bijna een kwart van de West-Vlamingen aangewezen op liefdadigheid en bijstand. (Deneckere 1997, 83) In de huidige historiografie wordt in dit verband de nadruk gelegd op de manier waarop een beperkte groep landeigenaars door ‘buitensporig dure verpachting’ van gronden de landbouwbevolking verplichtte om naast het boeren ook nog nevenactiviteiten uit te oefenen en hoe zij door de industriële revolutie uit de markt werden geprijsd. Het gevolg was dat ze gedwongen werden het land te verlaten en

17 Vergelijk: ‘De golf van voedselrellen in 1847 begon op 2 maart in Brugge, met uitlopers naar Verviers, Luik, Sint-Martens-Latem, Elsene, Waver, Leuven [...] en Ronse. Het Brugse hongeroproer was het ergst. De autoriteiten waren totaal niet voorbereid op die snelle en onverwachte plundering van bakkerijen. Als eerste lont aan het kruitvat maakte dat Brugse oproer een spontane en wanhopige indruk.’ (Deneckere 1997, 87) Witte vermeldt dat misoogsten ‘de lagere, niet-koopkrachtige bevolkingslagen nog aan de rand van de hongersnood brengen, zoals duidelijk bleek tijdens de landbouwcrisis van 1845-1847’. (Witte 1997, 40) Zie specifiek voor de toestand in Brugge (Van den Abeele 1982).

[p. 154]

ze, vaak zonder succes, hun heil moesten zoeken in de stad. (Witte 1997, 41) Wanneer Gezelle de stad (als metafoor van dit proces) verwijt slechts arme en hongerige mensen te produceren, dan klopt dat niet helemaal met de historische werkelijkheid, maar vanuit zijn eigen visie is dat standpunt goed te begrijpen. De verpaupering van de bevolking was in feite het gevolg van een soort evolutionaire sprong van het kapitalisme: door de vrij plotse overgang van lokale naar nationale markten kon er door de steeds talrijker wordende tussenpersonen makkelijker gespeculeerd worden. (Deneckere 1997, 88) Het handelskapitalisme toonde al vlug zijn ware aard: de rijken werden rijker en de armen armer. Van nu uit bekeken kan deze periode misschien beschouwd worden als een overgangsprobleem in de evolutie van het kapitalisme (de markten bleken immers allesbehalve ‘vrij’, ze waren de speelbal van speculanten), maar op de ook economisch ongeschoolde boeren en arbeiders kon dit alles alleen maar overkomen als grove onrechtvaardigheid. Het is een proces dat te vergelijken is met de bruuske globalisering vandaag: marktverstoringen zijn legio en de slachtoffers zitten steeds in dezelfde hoek. En net zoals er vandaag bij de andersglobalisten mensen zijn die denken dat een terugkeer naar kleinschalige, zelfbedruipende economische productie-eenheden de genoemde onrechtvaardigheid kan wegwerken, zo ook waren er in de negentiende eeuw veel mensen die meenden dat de kleine landbouw de redding zou brengen. Groot-Brittannië, bijvoorbeeld, werd tussen 1811 en 1816 opgeschrikt door de Luddites, een bende gemaskerde mannen die overal in het land machines vernietigden, vooral in de opkomende textielindustrie. In de Angelsaksische cultuur staan zij spreekwoordelijk voor politiek reactionaire, antikapitalistische stromingen in de maatschappij. (Pynchon 1984)

Deze opvatting sloot perfect aan bij de door romantische en religieuze principes gestutte visie van Gezelle. Hard en ‘eerlijk’ werken in het aanschijn Gods, de vele kinderen aanvaarden als een milde last die het gevolg is van de huwelijksplichten en intussen hopen op Gods liefdadigheid - dat was de taak én de oplossing.¹⁸ In enkele strofen uit een nagelaten loflied op de sterke en barmhartige vrouwen van Kortrijk, schetst de dichter een willekeurige levensloop:

Te Kortrijk wordt de naam des Heeren
gebenedijd, tien duizend keeren,

door velen, die niet hoog en staan

gekenmerkt; die geen lauwerblaân

en spanden om hun hoofd, die zelden
een enkel woord te boeke stelden.

18 Varianten op dit thema zijn legio te vinden in Gezelles poëzie. Hier een citaat waarin de klemtoon ligt op Godsvertrouwen. In de winter heeft de kraai geen eten, maar moet hij geduldig wachten tot de lente loont: ‘Gij betrouwt op God, onwetend/aan zijn’ wetten vastgeketend;/die u vulte en voedsel schiep,/eer hij u in 't leven riep.//[...] Laat den winter eens verdwijnen,/laat de Aprilsche zonne schijnen:/dan, o kraaie krijgt ge uw deel/in Gods goedheid, algeheel.’ (T37, 49-52 + 89-92)

[p. 155]

 

Ze wrochten vroeg, ze waakten late,

 

met goeden wille, om luttel bate,

 

zoohaast hun hand was oud en sterk

 

genoeg voor 't daaglijksch ambachtwerk;

 

ze wrochten, in den band gesloten

 

des arbeids, naast hun stadsgenoten.

 

 

 

Ze wonnen kinders, milde vrechten,

 

hun opgeleid door 's huwelijks rechten;

 

ze zagen om, alhier, aldaar

 

naar wie die wilde kinderschaar

 

zou helpen goede zeden leeren

 

en ver van 's vijands wegen keeren.

 

 

 

Ze zagen om en riepen luide:

 

‘Wie helpt er ons?’ Geen stem en duidde,

 

dat iemand naar hun ongemak

 

een welgemeende hand uitstak.

 

Ze zagen op naar God, in 't ende,

 

die best van al hun' herten kende.

 

 

 

Ze vroegen: ‘Vader, geeft ons heden

 

ons daaglijksch brood, die, hier beneden,

 

den dag uitzien en arbeid doen:

 

naar ziele en lichaam, wilt ons voên;

 

ons kome, en onze kinders mede,

 

uw rijk toe, Heere, in peis en vrede!’

 

 

 

Een vrouwe kwam, van herten schoone,

 

verheerlijkt met de maagdenkroone,

 

en zei: ‘Ik zal, of waar 't maar een

 

dier arme, schaam'le kinders kleên:

 

ik zal ze zelf den weg des Heeren,

 

de zonde ontgaan en bidden leeren.’

 

 

 

[...] (‘Laat and'ren weg en weêr herhalen’, ndiig32)

Het nieuwe proletariaat had het allesbehalve breed, maar dat noopte Gezelle zeker niet tot het voeren van syndicale sociaal-politieke actie. Bij hem stond telkens opnieuw alles in het teken van een heropbloei van een Vlaam-

[p. 156]

se, christelijke maatschappij, ver van verlichting en moderniteit. Deze idealistische strijd maakte Gezelle echter niet blind voor de sociale problemen van zijn tijd. Het idyllische beeld dat we vaak hebben van het negentiendeeeuwse, landelijke leven staat in fel contrast tot de realiteit. Het werk van Gezelle negeert die realiteit niet. Al in Dichtoefeningen heeft hij het, te midden van de spitsvondige verheerlijking van de ‘Zanggebroeders uit het woud’ (D8, 83) in zijn ‘Boodschap van de vogels en andere opgezette dieren’ over de ingrijpende werking van de honger op het platteland:

Honger zat ons achter d'hielen,
Honger wilde ons al vernielen,
zoo daar een verzuimen do'st
van te werken voor den kost.
Des was 't altijd stelen, rooven,
op den akker, in de schooven:
al waar dat er iets bestond
dat was mage of borst gezond.
Honger zelfs kost ons bedwingen
menig een ter dood te bringen;
wee voor al 't onnoozel bloed
dat de honger storten doet!

In dit overduidelijk allegorische gedicht draagt de dichter de vogels op om blijgezind het dodelijke schot van de jager tegemoet te zien (het leidt hen immers het eeuwige leven in) of om anderszins de blik naar het Hogere te richten. De gekozen metaforiek in het geciteerde fragment maakt echter ook een realistische lectuur mogelijk. Honger is hier duidelijk een concrete bedreiging. Luiheid is niet alleen principieel verboden, wanneer niet iedereen zijn steentje bijdraagt aan het harde werk kan ze ook concreet voelbare gevolgen hebben. Zo beschouwd, verhoogt de honger de solidariteit tussen de mensen. Tegelijk is ze echter ook een destructieve kracht. Zoals uit de statistieken uit de periode 1842-1850 blijkt (Deneckere 1997, 84), nam de kleine criminaliteit (stelen, stropen) spectaculair toe in de jaren waarin er hongersnood heerste. Deze tendens was wellicht ook de dichter niet ontgaan. Voedselvoorziening door landbouwers was in deze context een duidelijke prioriteit.

Gezelle mocht dan al idealistische en romantische trekken vertonen, naïef was hij in geen geval. Dat het in de natuur een voortdurend afwisselen van leven en dood is, dat - zoals het spreekwoord wil - de ene zijn dood de andere zijn brood is, ook dit inzicht speelt in zijn verzen een rol. Zo onder

[p. 157]

meer in dit gedicht uit Tijdkrans (T262), waarin eens te meer honger een motief is:

'k En ete niet, of 't gene ik ete,

't heeft de dood gesmaakt;

het wreede mes, of de al zoo wreede

hamersmete,

heeft het afgemaakt.

Het kooren, dat de landman levend

uit de velden voert,

wordt doodgepletterd, eer het, vleesch- en

voedselgevend,

mij den honger snoert.

Het doode in mij wordt levend weder,

't vat een lijf weêr aan;

en zonder u, o dood, geen ader-

dans en dede er

meer mijn herte slaan.

't Gevelde rijst en wast weêromme, en,

uit den stervensnood,

herroept ge welgevoede en versche

levensblommen

voor den dag, o dood!

De Godheid zelve, aan 't kruis geklonken,

eer 't was al volend,

ook Hij, den diepen kelk ten bodeme

uitgedronken,

heeft de dood gekend.

Ook Hij zou onzer zielen wezen

eens een avondmaal

dat levend, hét alleen, genuttigd,

zou genezen

onze hongerkwaal.

[p. 158]

 

o God, die, als een graan geslagen,

 

vóór den vlegel vielt;

 

verleent, des bidde ik U, dat brood mij

 

alle dagen,

 

eer mijn herte ontzielt!

 

 

 

o God, die, als eene edel' terwe,

 

malsch gemalen, gingt

 

den oven in, aan 't kruis; en, 't brood ge-

 

lijk van verwe,

 

daar gebraden hingt;

 

 

 

o Hemelmondig Manna, krachtig

 

mannenvoedsel, geeft

 

mij sterkte om eens te gaan, gestorven,

 

God almachtig,

 

daar Gij eeuwig leeft!

Leven en dood zijn hier onlosmakelijk met elkaar verbonden. Levende gewassen worden gedood om als voedsel te dienen voor de mens. En die mens krijgt daardoor nieuwe energie, nieuw leven. Ook het land is dan slechts schijnbaar dood. Nieuwe bloemen en gewassen verrijzen op het dorre land. Het is een levensles, maar tegelijk ook een christelijke les over de dood. Ook Christus kon immers slechts verrijzen nadat hij de kruisdood had gekend. Het beeld dat Gezelle hier gebruikt om de analogie te duiden is opmerkelijk: zoals het dode graan de oven in gaat om brood te worden en zo leven te geven aan de mens, zo ook ging God ‘als eene edel' terwe’ de oven in, het kruis op, om de mens het eeuwig leven te schenken. De moraal is niet mis te verstaan: leven leidt naar dood leidt naar eeuwig leven. Maar ook: de honger van de mens wordt slechts ultiem gestild door de Heer. Als er bij Gezelle dus al sprake is van enige dubbelzinnigheid, dan wordt die uiteindelijk religieus (katholiek) gesublimeerd en getranscendeerd.

Geen verlossing

Een belangrijk verschil tussen de twee dichters lijkt dan dat Ter Balkt die dubbelheid zonder enige transcendente uitweg erkent en in zijn werk thematiseert. Voor hem is er, zoals eerder bleek, geen verlossing. Hij maakt, zo weet hij, als mens/dichter deel uit van de natuur, maar evenzeer van de cultuur. Het zou bijgevolg misplaatst zijn om zich buiten of boven de wereld

[p. 159]

van de natuurvijanden te plaatsen. Dat besef geeft hij laconiek aan in het eerste van ‘dertien Byzantijnse gezegdes’ in zijn debuutbundel Boerengedichten: ‘Voor mij zal geen boom meer hoeven sterven, zei de dichter en hij hakte zich om.’ (Ter Balkt 2000, 43) Als bomen dan toch zo belangrijk zijn, moet de dichter maar ophouden met publiceren. Dat deed Ter Balkt echter niet. Na dit vroege vers volgen in zijn verzamelbundel nog bijna zeshonderdvijftig bladzijden gedichten.

De natuur is een constante in dat oeuvre, maar het bindmiddel bij uitstek is zijn vitalistische, ontembare temperament. Met een dichter als Lucebert deelt Ter Balkt de passionele, welhaast driftige manier waarop in zijn werk beeldcomplexen worden uitgebouwd. Oorlog, natuur, autobiografie, heemkunde, wereldhistoriografie, poëtologie en kunst- en cultuurkritiek worden hier uitgestald in soms lange en lyrische verzen, soms bewust prozaïsche en hortende tirades of toelichtingen. Dit alles maakt van Ter Balkt een onmodieuze maar tegelijk bijzonder bij deze tijd passende dichter. Zijn verzen dragen de woede, wanhoop én het besef van een welhaast onhandelbare complexiteit van de moderne ontheemde mens in zich.¹⁹

Die complexiteit ontbreekt bij Gezelle. De eenduidigheid van zijn wereldbeeld impliceert echter niet dat er in zijn werk geen tegenstellingen aanwezig zouden zijn. Die, bijvoorbeeld, tussen zijn met erotische bodybuilders als Claus en Picasso verwante scheppingsdrift en het vooral in zijn late werk heel nadrukkelijk aanwezige doodsverlangen.²⁰ Of: die tussen zijn statische wereldbeeld en het vitale van zijn poëzie.²¹ Piet Meeuses karakterisering van Ter Balkt (‘een taalgeworden temperament, een mentaliteit’ [Meeuse 1992, 117]) geldt in hoge mate ook voor Gezelle. De overheersende indruk die hij op mij vandaag nalaat, is die van de hardnekkige, vele duizenden bladzijden doorklinkende en -ratelende muziek van zijn poëzie. Dat gaat maar door, elke passant, elk vogeltje, elk incident, elk gevoel mee opnemend in het steeds weer overstromende klankbad van zijn verzen. Toch zijn Gezelle en Ter Balkt meer dan exploderende taalmonsters of gedreven natuurchroniqueurs. Het zijn schrijvers die van het gedicht meer willen maken dan ingenieuze, op zichzelf gerichte taalconstructies of herkenbaar geballadeer. Een dichter heeft voor hen een stem in de samenleving, doet uitspraken over de wereld en de dingen en gaat daarbij de moraal niet uit de weg. ‘Kunst is [...] verantwoordelijk, ze moet verantwoordelijkheid willen dragen. Er wordt van haar een mening gevraagd. Geen boodschap maar een mening.’ (Ter Balkt 1981, 107)

Beide dichters gingen/gaan in hun leven tegen de stroom in. Tegen de graafmachine van de moderniteit lijkt echter geen kruid gewassen. Het cruciale verschil tussen Gezelle en Ter Balkt is dan dat de mening van de

19 Vergelijk: ‘Zijn poëzie spiegelt ook de rusteloosheid, de verwarring en de versplintering van een op drift geraakte wereld die kraakt in haar voegen.’ (Meeuse 1992, 134)

20 Ook deze kwestie wordt in Gezelles natuurpoëzie gereflecteerd. In ‘Laat mij...’ uit Rijmsnoer (R5), bijvoorbeeld, smeekt hij om ‘landwaarts’ te mogen vluchten en alles van de stad en ‘van al heur eeuwig zuchten’ achter zich te mogen laten. Hij wil helemaal opgaan in het land (‘diep en verre in 't land verdwenen’) en daar God ontmoeten en zijn liefde voor Hem uitspreken. De slotfrase vat het samen: ‘dat is rust!’ God valt hier samen met de dood, met het definitieve afscheid van alle contingente dagelijkse dingen, waarvan de stad het symbool bij uitstek is.

21 Zie hierover ook (Buelens 2001, 42).

[p. 160]

eerste uiteindelijk gericht was op een gesloten wereld waarin het kritische denken geen plaats had.²² Gezelle was inderdaad een reactionaire Luddite. Als Ter Balkt al met deze mensensoort in verband kan worden gebracht, dan alleen in de betekenis die Thomas Pynchon er aan gaf. Hij ziet de Luddite als een voorloper van de in de hedendaagse cultuur (strip, film, science-fiction) populaire ‘Badass’ die zich zonder reserve en als gedreven eenzaat verzet tegen de kwalen van de wereld. (Pynchon 1984) Ter Balkt dus, als een poëtische broer van King Kong, de Hulk en Superman. Het is een invulling van het dichterschap die in deze tijden in het Westen welhaast ondenkbaar was geworden. Niet dat Ter Balkt zich tot doel heeft gesteld flatgebouwen te beklimmen of dweperige maagden te bevrijden. Wat hij wil is als koppige eenzaat een tegenstem laten klinken, tegen de barbarij, de georganiseerde amnesie, de als vernuft gepresenteerde leugen en de botheid van onze cultuur.

22 Zie hiervoor (Spinoy 1999).