De rekening

[p. 163]

Derde deel

[p. 165]

1

Ik dacht plotseling terug aan de jaren op de lagere school.

Als mijn vader de speelplaats op kwam wandelen, fluisterde de meester terwijl hij uit het raam staarde: ‘Daar komt de held. Mede aan die man hebben we onze vrijheid te danken.’

De jongen die naast mij in de bank zat, vroeg: ‘Waarom is hij een held? Wat is eigenlijk een held?’

Ik haalde mijn schouders op; ik wist het niet.

Op vijf mei zaten we, gedurende onze hele lagereschooltijd met z'n allen in de gymnastiekzaal. Toen we tien jaar bevrijd waren (van dat ‘we’ en ‘bevrijd’ begreep ik niet eens de diepere intentie), stond de hoofdmeester naast een enorme stapel dozen. Hij hield een beker omhoog. ‘Deze prachtige beker, waarop jullie heel zuinig moeten zijn en waaruit jullie uitsluitend op feestdagen je melk mag drinken, krijgen jullie van Hare Majesteit cadeau. Deze beker symboliseert vrijheid. Vrij-heid. Daar hebben jullie ouders vijf jaar naar gesmacht. Behalve misschien de ouders van Ruprecht en Heinrich.’

De hoofdmeester zei even niets. We keken allemaal achterom. Ruprecht en Heinrich keken ons schaapachtig aan.

‘Inderdaad, de ouders van Ruprecht en Heinrich hadden het liever anders gehad, maar verder heerst er blijheid in onze harten. We voelen de knoet niet meer, we ademen vrij en - jongelui - jullie kunnen spelen waar je maar wilt en met wíé je wilt. Dat was tien jaar geleden nog heel anders. Vraag dat maar aan je ouders, Ruprecht en Heinrich. Hoewel: ik geloof dat die het toen juist naar hun zin hadden, nietwaar Heinrich en Ruprecht?’

We keken weer allemaal achterom. De twee jongens

[p. 166]

keken nog even schaapachtig; Heinrich had snot aan zijn neus.

‘Ik zou graag,’ vervolgde de hoofdmeester, ‘het eerste exemplaar van dit kleinood willen overhandigen aan iemand wiens vader geen moeite te veel was. Aan wie wij - jongelui - heel veel verschuldigd zijn. In Lothars vader wil ik die dappere mannen en vrouwen eren die onverschrokken de vijand tegemoet traden.’

Ik keek onnozel naar het podiumpje omhoog.

‘Je krijgt de eerste beker. Jeempie, dat zou ik ook wel willen. Was mijn vader ook maar een held geweest!’ hoorde ik een jongen achter mij roepen.

‘Zou Lothar naar voren willen komen?’

Ik stapte naar voren. Nam de twee treedjes en ging, verschrikt en onwennig, naast de hoofdmeester staan.

‘Lothar,’ sprak hij plechtig, ‘jij weet van ons het beste wat je vader en je moeder hebben doorgemaakt. Het is mij een eer jou de eerste bevrijdingsbeker te overhandigen. Alsjeblieft, wees er zuinig op.’

Ik wist van niets en was er ook niet zuinig op. De beker viel, toen de beatmuziek voor het eerst zijn geluid in volle hevigheid liet horen, van de plank boven mijn opklapbed in scherven uiteen. Dertig jaar later had ik er het toevallig over met Margot, de secretaresse op kantoor. Ze lachte: ‘Ja ja, die beker herinner ik mij heel goed.’

Een week later riep Margot op kantoor: ‘Cadeautje!’ Ik kreeg een pakje dat ik onmiddellijk openmaakte. Er zat een lichtgele beker van aardewerk in met een daarop geschilderde, zwierige, rode ‘V’. Door de rode letter stapte een fiere leeuw, met een kroontje op zijn kop en een ge-

[p. 167]

trokken zwaard in een van zijn klauwen. Onder de ‘V’ stond ‘5 mei’ en op de achterkant ‘1945-1955’.

‘Verdomd, dat was 'm!’

‘En wees er nou zuinig op. Beloofd?’ zei Margot.

Ik kuste haar. Zag de gymnastiekzaal haarscherp voor mij, rook de geur van zweetvoeten en voelde bijna letterlijk terug hoe ik, verlegen en onwetend - onder een klaterend applaus - het podium afstapte.

Thuis zei mijn moeder: ‘Laat je vader 'm maar niet zien. Zet 'm gauw boven in je kamertje. Aan van die late en goedkope eerbewijzen hebben we weinig. Die man al helemaal niet, die zou er nog meer van streek van raken. En zet 'm niet zo opzichtig neer. Doe 't maar gauw.’

‘Waarom...,’ begon ik een cruciale vraag.

‘Kinderen die vragen, worden overgeslagen,’ onderbrak mijn moeder mij al voordat ik een tweede woord had kunnen uitbrengen.

Over de oorlog spraken mijn ouders nooit direct. Ze hadden het over ‘die tijd’ of ‘toen die raddraaiers hier de beest uithingen’.

Op de lagere school begonnen de meesters vaak over de oorlog te praten, maar maakten hun verhaal meestal niet af. ‘En toen..., nou dat weten jullie allemaal wel, en zéker Lothar, diens vader zal wel een boel verteld hebben,’ zeiden ze. ‘Kom op, jongens, volgende vak, pak de rekenboeken onder de klep vandaan, bladzijde 42!’

Er hing een waas over mijn vader en zijn verleden in het dorp waar ik woonde. Toen mijn ouders gescheiden waren, verdween de waas niet. Hij leek hoogstens een beetje hoger te hangen. Als een opgetrokken mist, als een verder weg gedreven natuurfenomeen.

[p. 168]

Elke vierde mei - tenminste zolang als hij bij ons woonde - liep mijn vader mee in een zwaarmoedige tocht door de duinen. Mijn moeder bracht bloemen naar een ondermaats oorlogsmonument aan de andere kant van het dorp. Mijn oudste broer meende: ‘De vent die daaronder ligt, is door de Duitsers gefusilleerd. Volgens mij is ma, behalve op pa, ook op die vent verliefd geweest. Waarom huil je anders als je er een bos tulpen neer gaat leggen?’

Mijn moeder wilde er niets over zeggen. Later bleek trouwens dat de gedode helemaal niet onder het monument lag. Het was zo maar een herinneringsteken, de gefusilleerde lag heel ergens anders. ‘Ergens in Friesland. Of Groningen. Daar wil ik af wezen,’ hoorde ik op een keer toen ik mijn sandalen bij de schoenmaker afhaalde.

De latere sporen van mijn vader waren nog raadselachtiger. Zijn dood, zijn laatste brief aan mij. Een bejaarde man met een trekkend been die ik in een Oxfordse hotellounge tegenkwam: ‘Mantoua, Mantoua... ik heb iemand met die naam gekend. Fijne vent, doordouwer. Voor niemand bang, maar tragisch was 't allemaal wel. Godvergeten tragisch!’

En weg was de man met het trekkende been. ‘Nee, hij heeft net uitgecheckt, zou u hem willen spreken?’ zei de bell boy. ‘Nee, hij heeft helaas geen adres achtergelaten, we zouden dat trouwens ook niet mogen geven.’

Soms dacht ik dichterbij te komen, maar steeds verdween een mogelijke gesprekspartner of was een bepaald document in een archief zoek.

‘Ik kan niet mooi schrijven, maar als ik 't zou kunnen, zou het een prachtige biografie zijn. De mensen zouden het leven van je vader niet geloven. Het was zo evil. Hij moest noodgedwongen een rekening betalen die geen

[p. 169]

mens kan betalen of zou hebben kunnen voldoen,’ zei Mary toen ze mij in Nieuw-Zeeland ten afscheid kuste.

‘Wat bedoel je?’

‘Dat lees je wel. Have a nice flight.’