Reizen van Cornelis de Bruyn door de vermaardste deelen van Klein Asia, de eylanden Scio, Rhodus, Cyprus, Metelino, Stanchio, &c., mitsgaders de voornaamste steden van Aegypten, Syrien en Palestina

[p. 122]

XVIe Hoofdstuk.
Eerbiedigheid der Turken voor hunne kerkelyke perzoonen, en waar derzelver bedieningen in bestaan. Geestelyke orders enz.

Moufti; [zijn geestelijke macht door fatwa’s en zijn verhouding tot de sultan]

Gelyk de Mahometaanen een zonderlinge eerbiedigheid voor hunne mosqueën of kerken hebben, zyn ook de kerkelyke perzoonen by hen in een uitsteekende achting.

’t Hoofd van deze allen is de moufti, by hun in dezelfde waarde als den patriarch by de Grieken, en den paus by de roomsgezinden is. Dat’s te zeggen, zy achten hem als het opperhoofd van den Mahometaanschen godsdienst, en het orakel ‘tgeen alle swaare geschillen der wet oplost. Zyne verkiezing staat niet aan een vergadering van hunne geestelykheid, maar enkelyk aan den Grooten Heer, die deze plaats altyd doed bekleeden door een man van een onbesprooken leven, ervaren in de wet en aanzienlyk wegens zyne deugd. Zyn gezag strekt zich ook zo verre, dat wanneer hy over eenige zaak oordeeld, den Grooten Heer zelve daar nooit tegen spreekt.

De schiftingen en oplossingen der swaarigheden werden altyd schriftelyk door hem gegeven, ’t zy dat ze de bekommeringen van ’t gemoed, of andere materien betreffen. En het antwoord geschied – zynde hetgeen ‘twelk men verzoekt te weeten, alvoorens ⁺ in weinig woorden op papier gesteld – met een ‘ja’ of een ‘neen’ of op een andere heel korte manier, met byvoeging van de woorden ‘God weet het beter’, tot teken dat hy erkent niet onfeilbaar te weezen.

Deze vonnissen, of de briefjes daar ze op geschreven zyn, voeren den naam van fetua of festa, en hebben zodanig een kracht, dat ze aan den kady of ‘rechter’ ter hand gesteld zynde, denzelven aanstonds volgens den inhoud uitspraak doen geeven, zonder dat men zich aan eenigen anderen rechter kan beroepen, of de zaaken met konstenaaryen sleepende houden.

’t Staat hem vry te trouwen zowel als aan alle andere Turken, doch hy moet zyn gewoonlyk verblyf te Constantinopolen houden, wordende in d’andere steden zowel het geestelyke als het wereldlyke recht door de kadilesquers waargenoomen.

De sultan gaat met hem te raad in de zaaken van staat, en wanneer er eenig perzoon van aanzien ter dood veroordeeld, of vrede of oorlog gemaakt moet worden enz., ’t zy dat hy zich hier aldus in gedraagt om rechtvaardig en godvruchtig te schynen, of om de volkeren te gewilliger te doen gehoorzaamen. Immers den Grooten Heer verband byna nooit een eersten vizir, of stelt een bassa (onder den dekmantel van eenige misdaad) buiten zyne bediening, of onderneemd eenige zaak van belang ’t en zy ⁺ hy alvoorens het vonnis van den moufti daartoe hebbe genoomen, vermits de menschen gelooven dat er meerder billikheid is in het oordeel van een vroom en eerlyk man als in de volkomene macht van een vorst.

En het gebeurt ook zelden, hoewel den Grooten Heer boven de wet zy, dat hy zo ongeregeld te werk zou gaan als ⁺ een gezag te versmaaden in hetwelk hun godsdienst de macht heeft gesteld van allerhande geschillen te oordeelen. Niettemin, hoewel de vorst in de gewichtigste staatszaaken met den moufti te raad gaat, vind deze ⁺ echter – zo hy in zyn bediening wil blyven; want die ze hem gegeeven heeft, kan ze hem ook ontneemen – menigmaal genoodzaakt zich na des vorsten wil te voegen.

Hiervandaan kan het komen dat het ampt van dien opperpriester,

+ tevoren

+ tenzij

+ door

+ Lees: vind deze zich.

[p. 123]

eertyds by d’Ottomannische keizers heiliger geacht wierd als tegenwoordig, want voormaals ondernamen zy nooit oorlog of ontwierpen eenige zaak van gewicht, zonder met eerbiedigheid het goedvinden van den moufti daarover te hooren, buiten hetwelk men geen gelukkig gevolg kon verhoopen. Doch tegenwoordig binden zy zich daar zo stipt niet aan en laaten er zich zoveel niet meer aan gelegen zyn, hoewel het doorgaans noch wel om de sleur geschied. Dikwils matigd zich nochtans den eersten vizir, verzekerd van de middelen en ondersteund door zyn gezag, de macht aan van de zaak in ’t werk te stellen en verzoekt alsdan de goedkeuring van den moufti volgens den zin der wet, die in deze gelegentheden vry wat gerekt kan worden.

Kadilesquers, moullas, en kadys

Nooit is er op eenen tyd meer als een moufti, die (gelyk hierboven gezegt is) zyn gewoonlyk verblyf te Constantinopolen houd. Doch vermits alle de gemoedszaaken des ryks, ‘tgeen zich wyd en zyd uitstrekt, door den moufti alleen niet waargenomen konnen worden – behalven dat ook noch veele zaaken een schielyke afvaardiging ⁺ vereyschen – bekleeden de kadilesquers dat ampt buiten Constantinopolen, yder in zyn gebied. Want zy bevlytigen zich zowel tot het geestelyk als tot het wereldlyk recht.

Deze kadilesquers – ‘tgeen hier terloops bygevoegd moet worden – zyn ook de rechters van de krygsmacht, want in Turkyen hebben de krygsknegten het voorrecht (met uitsluiting van alle d’andere onderzaaten) van niet als voor hunne officieren te pleiten, en niet als door dezelve ⁺ geoordeeld te worden. De moufti moet ook, eer hy tot die hooge waardigheid kan geraaken, alvoorens kadilesquer geweest zyn en dat ampt met eer en goedkeuring bekleed hebben.

By gebrek van een kadilesquer richt men zich aan een moulla of mollah, zynde het opperhoofd der kadys; en daar noch kadilesquer noch moulla is – gelyk er zodanige plaatsen onder het Turksche gebied in genoegzaame meenigte zyn – neemt de kady het werk waar, en is de rechter in allerhande zaaken.

+ zending (ter afwikkeling)

+ Bedoeld zyn de kadilesquers.

Kerkelyke bedienden: Imams, Muëzins, Hodgias

Die den dienst in de mosqueën verrichten, worden van de Turken danismend, en van de Franken of Christenen talismans geheeten. Hun hoof is den imam of emaum.

Deze imams, welke als parochiepriesters zyn, moeten het gebed op de daartoe verordende uuren, yder in zyne mosqueë, gaan doen, derhalven in den alkoran konnen leezen en, eer zy tot deze bediening aangenomen worden, betoonen dat zy by hunne gebuuren voor eerlyke lieden, en van een goed leven, te boek staan. Als er een imam gestorven is, bied het volk der wyk den eersten vizir ymand aan om de plaats van den overledenen te bekleeden, met verzekering dat hy alle vereyschte hoedanigheden daartoe heeft. En, hebbende daarop in de tegenwoordigheid van dien minister yts uit den alkoran geleezen, word hy terstond zonder eenige verdere plechtigheden aangesteld.

De muëzins zyn een zoort van mindere bedienden, en hun ampt is op de minarets te klimmen om het volk tot het gebed te roepen.

Noch heeft men ook hodgias, zynde bejaarde en vroome perzoonen, en zo ⁺ in de alkoran als in wereldsche zaaken zeer ervaren. Weshalven men hen niet te onrecht by onze regtsgeleerden zou mogen vergelyken, gelyk zy dan ook dikwils in zaaken van belang om raad werden gevraagd en groot gezag en aanzien by het volk hebben. Deze verrichten somtyds den dienst, en prediken ook zelfs op eenige hoogtyden, ‘tgeen d’imams gemeenlyk niet durven doen, immers ⁺ zo ze niet geweldig laatdunkend zyn of byzondere gaaven daartoe in zich gevoelen.

De moufti, hoe aanzienlyk zyn ampt ook moge weezen, heeft geen gebied over d’imams, dewyl er geen hierarchie of geestelyke

+ zowel

+ in elk geval

[p. 124]

opperhoofdigheid onder hen is, zynde yder onafhangende in zyne parochie en konnende van niemand gebooden of bestraft worden. Zy ⁺ staan alleenlyk, voor zoveel de civile en crimineele zaaken belangt, onder de wereldlyke overigheid.

+ Bedoeld zijn de imams.

Geestelyke orders

De Turken hebben ook verscheidene geestelyke orders, doch de meesten zyn zeer godloos en zonder eenige religie. De derviches worden voor de gemeenzaamste en beschaamdste ⁺ gehouden. Zy gaan zeer slecht gekleed, met een hooge muts van graauwe vilt op ’t hoofd, leiden een soort van kloosterleven, en wilden gaarne voor santons of ‘heiligen’ aangezien worden. Doch het zyn inderdaad ⁺ menschen van een snood gemoed, rechte huichelaars, en doorgaans groote dronkaards, en eeuwige tabakrookers.

+ schamelste, armste

+ in werkelijkheid