Nagelaten werk

[p. 45]

Hans Holbein de jongere
Fragment

Zichzelve heeft hij beschermd in dien wankelloozen trots, welke zich aan elke vergemeenzaming hooghartig onttrekt. Hij hoonde niet en hij verweerde zich niet, want in den hoon en het verweer bedelt reeds de hunkering naar vergemeenzaming met de gehoonden en de afgewezenen; in beide, in hoon en verweer, opent zich de opstandige mensch. Maar wie zich opent, - en zij het weerbarstig in hoon en verweer, - verzaakt den trots: zie mijn woorden en mijn zwakheid en mijn al te menschelijke menschelijkheid; hoonend bekent hij zijn hunkeren en in het verweer is hij een onverhoord bedelaar. Aan muren, die wellicht nimmer vallen zullen, wordt dàn reeds gewrongen. Dit heeft Holbein versmaad; niemand heeft hij tot zich toegelaten, tot niemand is hij gegaan, over zichzelf heeft hij niet gesproken. Want dit alles: hoon en verweer en opstand is spreken over zichzelf, maar wie spreekt over zichzelf draagt zijn menschelijkheid naar de anderen, laat de anderen tot zijn menschelijkheid toe. Zoo was Rembrandt, zoo waren Van Gogh en Dostojewski en Molière; zij vernederden zich tot de bekentenis zichzelf niet genoeg te zijn. Maar Holbein heeft niet geduld, dat zijn menschelijkheid, de vreugden en de pijnen zijner menschelijkheid onder de menschen zouden komen. Teruggetrokken op zijn ongedeerden trots bedwong hij zich standvastig, en in hooghartige behoedzaamheid heeft hij zichzelf bewaakt. Zóo is het zelfportret, zoo is de mond, die zich misprijzend boven de comédie humaine gesloten heeft. Aan deze steilte gaat het tumult der menschen voorbij. Maar spoorloos niet - spoorloos ook bij hem niet, want dit gelaat ontmaskert zich: naar de oogen beeft deze huid van verzwegen pijn. Milder en moeder is het zelfportret van vele

[p. 46]

jaren later, maar de mond behield standvastig de hooghartigheid, waarin deze mensch zichzelf verzweeg. Zoovelen, mannen en vrouwen, hebben voor hem gezeten en hij groef, groef naar de geheimste roerselen hunner menschelijkheid; hij zag hoe hun huid met het leven gevochten heeft en aan hun mond, aan de oogen en de kaken en handen en schouders en aan het geruchtloos leven hunner kleeren ontwringt hij hoe zij dit gevecht doorstonden. Maar nooit zal hij bekennen dat de vreugden dezer menschen hem gemeen waren, nooit dat hij hetzelfde lijden torste. Hooghartig heeft hij den afstand gehandhaafd en hij verborg zich in de steile afzondering, die geen gemeenen nood en geen gemeene vreugde belijden kan. Met niemand heeft hij zich vereenzelvigd. Aan den ingang van den nieuwen tijd onttrok hij zich aan een gemeenzaamheid, die hij als vernedering en misschien als tòch vergeefsch gevoeld heeft; hij weerstond de doorbraak dier onverhoedsche aandoeningen, welke zijn trots niet onder de menschen duldde. Onder deze ongenaakbaarheid schuilt de misprijzende satiricus verscholen in eenige zeer weinige motieven; wij ontdekken hem eerst als hij Erasmus' lofprijzingen der Zotheid - spelenderwijs misschien! - zal gaan verluchten en de vermoeiende ijdelheid der comédie humaine zich weerbarstig, maar fataal in den doodendans besluiten laat. ‘Terzij de horde’ heeft hij levenslang gestaan en willen staan.

Maar een onder de eersten was hij, in wie het geloof, de hoop en de liefde der middeleeuwen stierven; een onder de eersten in wie de nieuwe Europeesche geest zichzelf bewust werd: een heiden al, maar nog met Christelijke attributen.

Een heiden, die het Credo quia absurdum der middeleeuwen verzaakt heeft; een heiden, die als vier-en-twintigjarige een dooden Christus schildert, die misschien een mysterie, het mysterie van dit trotsch en afgezonderd

[p. 47]

leven bevat: wàt heeft deze mensch roekeloos in zichzelf gedood, waaraan vertwijfelde hij dat hij den Christus schildert tot Een Die niet meer op zal staan. Grauenhaft buiten alle schilderkunstige overwegingen om, bekent dit voorzeggend schilderij de vermetelheid van den nieuwen Europeeschen geest en de barre verlatenheid, welke eenmaal aan dien geest voltrokken gaat worden, nu dit gedood is. In het huis van Rogoschin zag vorst Mischkin dezen Christus en hij dringt tot het allerlaatste, dat den beschouwer bevreest: Aber beim Anblick dieser Bilder kann ja mancher Mensch seinen Glauben verlieren. Naakt en vermetel is dit werk geteekend met het stigma van den nieuwen tijd, - het geloof, de hoop en de liefde der Middeleeuwen zijn gestorven.