Het heilige handvest

Ratio en occulte wetenschappen

Van de Voorde bekokstooft een allegaartje. Mystiek, parapsychologie, magie, occulte wetenschappen, alles koekoek een zang, zegt hij. Het is het standpunt van den verstandelijken filister, die waar men hem den commun sense als ingangsticket naar het mysterie der dingen uit de handen slaat, gaat vreezen dat hij in de maling wordt genomen, en dat de kunstenaar hem met humbug gaat begoochelen. Een oogenblik. Sar Peladan (zwarte mis, spiritisme, etc.) dat alles is bewust duisterdoenerige mystagogie. Als de poezie laten we zeggen een bergkristal is, kan zij toch niet ontdekt worden in distillatielaboratorium waar K.J. Huysmans (J. des Esseintes) zijn philtra en tooverlikeuren ging mengen aan de hand van God weet welke kabbalistische formules. Spiritistische kwakzalverij is geen spiritualisme. Wat is dan wel het groeiwonder van de kunst? Dit waardoor de zeeman van de lange omvaart bijv. het scheepje in de flesch krijgt, zonder er eerst den bodem af te smelten. Er is in iedere kunst een aandeel tooverij, onrationeel, onvatbaar mysterie, en dat komt van geenzijds het intellekt uit de intuitie. Het is onberedeneerd aan te voelen,

[p. 59]

niet te ontleden want daar schieten de vermogens van het ratio te kort.

To be or not to be. Het is er of het is er niet. En zelfs de machtigste Aufklärung staat daar machteloos. Men verheldert den sterrenschijn niet met een zaklamp.

Een kiekjesmaker vangt het wereldbeeld in zijn camera obscura. En het resultaat is met het onderwerp volkomen gelijkwaardig. Een artist die zoo handelt zal volkomen met subjectieve smaakoordeel van den rationeelen filister streelen, en door het vertikale, functiebewuste burgerdom op den beukelaar getild worden als een groot artist.

De kunstenaar vangt evenzoo als de kiekjesmaker het wereldbeeld op, maar zijn tuig is een camera lucida. En het resultaat is met het behandelde onderwerp heelemaal niet meer gelijkwaardig. Er kwam transfiguratie.

Deze transfuguratie verklaren, laat staan ontleden, gaat heelemaal niet, Van de Voorde.

Gij houdt het bij Wagner's geniale intuitie. Words, words. Behoudens het rein, musikaal aksent in zijn veristisch werk, als nog niet de mythofilosofie in lijn treedt, heeft Wagner zijn oeuvre opgetrokken aan een rationalistische bazis, die met intuitie niets gemeens heeft. Heel de bewuste leidmotievenstruktuur is daarvan het onomstootbaar bewijs, alsmede de aanvoer van een reinmuzikaal gezien, vreemde mythische symbolentrits, die dan de stoffelijke middelaars moet zijn voor ‘ongekende, duistere krachten van hierboven’. Maar deze machten worden nergens voelbaar, omdat zij, esthetisch betracht, slechts langs den weg der reine muziek te benaderen zijn en stellig niet langs den omgang aan een mythologischen walmuur, waarover men slechts te kijken zou hebben om het Zijnsmysterie te onderscheppen.

Een aanklank van dit alom tegenwoordig Zijnsmysterie heb ik wel inmiddellijk intuitief gekregen bij het aanhooren van een negro-spiritual, nooit doorheen Wagnerwerk, waar ik mij steeds over de z.g. diepere beteekenis van de rationalistische geaffekteerde leidmotieven moest gaan bezinnen, om in dit polyphonisch gordijn den rooden draad terug te vinden.

[p. 60]

Als bij Wagner-audities de rede niet werkzaam optreedt geraak je in een doolhof, in een muzikaal imbroglio, en vermits wij aantoonden dat kunst in wezen a-rationeel is, stort heel het Wagnerianisme tot puin op zijn leemen bazis.

Wagner heeft ter verduidelijking (o.i. ter verduistering) van zijn muzikale creatieve genius elementen aangevoerd die buiten den zuiveren ontwikkelingskreits van de muziek liggen. Daar ligt de initiale feil, die met geen enkele zwaarwichtige en moeizaam gemotiveerde syllogistiek weer glad te werken is. De kunst zal onmiddellijk zijn, of ze zal niet zijn. Zij trekt maar één enkelen rechtstreekschen binnenweg naar het wezen der dingen toe. Het rationalistische wegeltje kronkelt van deze centraalhalte weg.

Wie onvoorbereid, d.w.z. zuiver ontvankelijk den niet veristischen Wagner beluistert, doolt in een klankenorkaan, in een muzikalen chaos. Krijgt hij de pedagogische wegwijzer, het verklarende vade mecum ter hand, dan moet hij zich, langs de rede, dat wil zeggen, niet langer intuïtief ontvankelijk gaan orienteeren.

Wie met den mythomuzikalen Wagner dweept doet als de brave man, die, waar de hemel wolkeloos is en zondoordaverd, eerst even op het weerglas gaat kijken of de naald inderdaad mooi weer aanwijst.

Daarmee is aangetoond dat de Wagnerkultus voor het overwegend gedeelte snobisme is zonder meer.

Kunst ontstaat werkelijk als doorlaat van een onafwendbare kracht. Oerimpuls. Maar het Wagneriaansche klankgeweld blijft instrumentaal lawaai als men niet eerst den leiddraad der symbolenfatsoeneering gaat raadplegen. Waar blijft de direkte aanvoeling van het oerimpuls?

De mythomuziek van Wagner is geworden zonder te moeten en mechanisch gemaakt. Vernuft werk, geen creatieviteit. En terecht zegt Van de Voorde dat het mechanische maken staat aan de tegenpool van alle kunst.

Hier ook bij Wagner is de musische extaze zoek, zonder dewelke kunstwerk vervalt tot maaksel, dat zich met al de attributen van de kunstornamentiek kan tooien, maar des niettemin maaksel blijft.

[p. 61]

Een lampion met vernuftig aangebrachte voltage kan een lichtbron worden. Toch haalt hij het niet op de zeepbel, want deze weerkaatst den regenboog wel, en de lampion doet dit niet.

De kunstenaar kan niet meer dan een bellenblazer zijn, waardoor hij een afglans van het onwezenlijke vat en even bestendigt.

Wagner was een lampionmaker. Hoe kon het anders, hij groeide toch uit Germaansche denkwezen, dat zegt bij monde van Goethe: ‘Wer Wissenschaft und Kunst besitzt, der hat Religion.’ Wat in-valsch. Want wetenschap, zij is nooit en nergens anders dan materialistisch pozitief, is nooit een geleider naar de religie. Wel is de kunst een buurgebied der religie. Wagner is, om de uitspraak van den ouden Goethe te bekrachtigen, kunst met wetenschap gaan legeer en, rationalisme met intuïtie, wederzijdsch incompatibel, gaan verwarren.

Van de Voorde zegt: De Latijnen hebben meer verstand dan ziel, de Germanen meer ziel dan verstand.

Even terechtwijzen: De Latijnen hebben intuïtie en verstand. De Germanen hebben verstand. Wat de volstrekt onbepaalbare entiteit ‘ziel’ in dezen komt aanrichten ontsnapt ons.

De Germaan kent nooit de geestelijke onrust der mysterieën. Daartoe is hij te stelselmatig zelfzeker, en bewust.

De Latijn heeft altijd geestelijke onrust. Daarom is hij in heel zijn levenshouding nooit zelfzeker, altijd impulsief bewogen.

De Verlichting der Germanen is vlak intellekt. De Germaan betoogt, de Latijn zegt. De Germaan brengt denkwendingen, de Latijn denkkracht.

Alles moet aan de meet worden herbegonnen, zoo schreven wij bij den aanvang van dit vertoog. De XlX^de eeuw, die der rationalistische lampionmakers, heeft ons op, alle gebieden der geestelijke bedrijvigheid kunstmatig licht geleverd. Wij moeten weer bellenblazers worden. Zoo alleen kunnen wij den regenboog en zijn kleurensluier vangen. Voor de XIX^de eeuw was het Ik het Centrum van wereld en

[p. 62]

dingen. De XX^e eeuw zal die der ontindividualiseering, die van het universalisme zijn. Daardoor alleen zal zij aanknoopen bij de eeuwenoude traditie der vergeestelijking.

De Germanen hebben ons in kultuuraanglegenheden altijd, om het zoo uit te drukken, een pad in den korf gezet. Zij hebben ons altijd willen overtuigen van hun meerderwaardigheidscomplexen, en dit door betoogen en prestaties, die nooit aan de creatieve intuitie, altijd aan het bewust en stelselmatig rationalisme ontsprongen.

Als er failliet is, dan zal daarvan de Germaansche rasgeest wel niet de curator zijn. Want waar zijn daar de teekenen die op het ontstaan van een nieuwe kultuuraera duiden.

De Geest is er geïnfeodeerd aan een staatstelsel, dat enkel betracht de puinen van een op rationalisme en Herrenmoral gevestigde kultuur te bolwerken. De Germanen zijn ersatzmeesters, camoufleerders van tekorten. Gretchen is bloedarm en Germania is maar mooi als zij een stormhelm draagt. De Germanen hebben hun kultureel minderwaardigheidscomplex steeds met exotisch bloed willen aansterken. Als schabloonvirtuosen zullen zij bijv. Oostasiatische en Egyptische kunst namaken zoo handig dat een kenner er aan twijfelen zou. Ten bewijze hiervan. Een nochtans beproefd archeoloog kocht in Duitschland een authentieke mummie. Als hij ze ging expertiseeren, vond hij in haar windselen een fragment van den Berliner Tageblatt samengekleefd. De Germanen zijn er steeds als de kippen bij om te verklaren wat niet te verklaren is. Bewijs: hun enorme compendia die als stapelhuizen zijn van saamgedrumde wetenschappelijke en encyclopedische bagage. Het record der cerabraliteit houdt men in het Oosten, niet in het Zuiden. En alle genie wordt gedragen op creatieve intuitie.