Het heilige handvest

De kunstenaar en zijn tijd.

De kunstenaar kan niet anders dan van zijn tijd zijn, wil hij tot het allentijdige, of, zoo men verkiest, tot het tijdelooze uitgroeien. De kunstenaar heeft zich niet beijverd zijn kunst aan den tijd aan te passen. Hij vertolkt ze eenvoudig als een exponent van zijn tijd. In welke mate hij van zijn tijd hoeft te zijn hebben wij in vorige hoofdstukken nader omschreven. Nergens werd betoogd, dat de kunstenaar zijn laatste bolwerk dient te ontruimen. Wel integendeel zal hij het met verdubbelde kracht bezet houden, precies omdat langs de lyriek om, voor hem de weg naar spiritualisme te bereiken valt. Iedere kunst is een streven naar ontwerelding. Als de stofzuiger (wel bij uitnemendheid een produkt van onze gemechaniseerde samenleving) specifiek van deze onze wereld is, zal de kunstenaar hem omvormen tot een doedelzak. Dichters zijn er par définition même uitsluitelijk, opdat van hen niet de minste notitie zou genomen worden. Zij waren, zijn en zullen steeds outcasts blijven, d. w.z. een geleide beschaving, of zij nu antiek, bysantijnsch of contemporain is, zal ze altijd uitwijzen. Wie de zending van de dichterschap omhelst, weet bij voorbaat dat daarop een daemonie rust, die hij te aanvaarden heeft. Zie de grootsten aller tijden, zij die op de toppen van den Parnassus gestaan hebben. Zij stonden er in afgrondelijk eenzame verlorenheid. Poe als Shelley, Homeros als Kloos, Petrarca als Gezelle, Van Ostayen als Swinburne, om slechts een zeer hetorogene greep te doen. Zij hadden in hun respectievelijke tijdskaders slechts een enkel doelwit: Schoonheidbrengers te zijn. En daar de geordende samenleving toen als nu op materieele produktiekrachten is ingesteld, was hun domein niet bij dit der maatschappij en haar veelvor-

[p. 47]

mige geledingen in te lijven. Alle schoonheidsleeren hadden met doelmatigheid, met pragma geen uitstaans, omdat enkel in henzelf hun bestaansrechtvaardiging zat. Binnen de plastiek echter heeft men over alle tijden het ambachtelijk kunnen van de schoonheidsscheppers ook utilitair aangewend.

Zie naar de frescoschilders op antieke tempelwanden, de beeldhouwgestalten aan kerkportalen, en nu ten dage naar dien begenadigde uit onze lage landen, Floris Jespers, die muurtapijten ontwerpt voor de tentoonstelling van Parijs 1937. Maar dergelijk werk zal slechts decoratieve, nevenzijdige beteekenis behouden. Van meet af heeft de kunstenaar alle servituden af te wijzen, en vermits alle geordende samenlevingen, ook de onze, uitsluitelijk voort evolueeren op servituden, is daarin voor den kunstenaar geen plaats. Zijn rijk is, wij betoogden het reeds hooger, van elders. Het zal er hem zelfs niet om te doen zijn anderen naar dit rijk in te wijden. Maar het omgekeerde is niet waar. D. w. z. de kunstenaar mag zich niet uit de verschijnselen van de tijd afzonderen. Daarbij speelt het feit van erkenning of niet-erkenning absoluut geen rol. Hij moet, wil hij ‘levende’ kunst leveren zijn tijd in zijn gansche intensiteit en veelvormigheid ervaren, en tot kunstwerk omlouteren. Kunst verwortelt in de levenswerkelijkheden. Maar de kruin van den stam die daaruit opschiet welft zich in het overaardsche. De kommunie met den tijdgeest zal er in die mate zijn, dat de kunstenaar zijn kunst niet op dien tijdgeest modeleert, maar voor dezen tijdgeest door zijn kunst een hooger ideaalplan ontwerpt. De kunstenaar is altijd elders. Alle kunst is ontworteld. Maar naief is de vergissing die de recensenten doet zeggen: deze ontworteling is dekadentie. Want deze ontworteling zoekt nieuwe voedingsbodems.

Van de Voorde zegt zeer terecht: ‘De kunst zal staan of vallen met het al of niet opgaan in de geestelijke sfeer van zijn tijd. Voelt de dichter er zich absoluut niet in thuis, dan zij 't maar zoo; hij zwijge dan’. En vermits dezelfde dichter bij den aanvang van zijn essay heeft gezegd, dat hij

[p. 48]

zich in de mechaniseering en het machinisme van dezen tijd heelemaal niet thuis voelt, zullen wij van hem dus de konsekwente houding verwachten, d.w.z. hij zal zijn dichterlijke bronaders afdammen, en droogleggen.