Het heilige handvest

[p. 28]

Waarheen?

Het levensmysterie is alom tegenwoordig. Deze ubiquiteit openbaart zich in het geringste ding als in het heerlijkste sterrenschouwspel.

Microcosmos en macrocosmos vervloeien. Daarom stelt de kunstenaar geen reisplannen op, en geeft geen doelstellingen aan. Zijn optreden is volkomen nutteloos, en doelloos in zoover men de opdracht zou wenschen te zien vervullen, hetzij een gedachtenwereld ruimtelijk te willen realiseer en, of kultureele problemen te helpen beslechten.

Zelfs in een kultureel naar het heet achterlijk volk zooals het Vlaamsche volk, zal hij niet ‘dienen’, d.w.z. zal zijn geestelijke ijver niet hooggespannen staan op een leniging van den geestelijken volksnood. Met aktueele vragen als volksontwikkeling bijv. heeft de kunstenaar niets te maken. Hij is exponent van zijn volk als kultuurgemeenschap en taak is de zijne, door de onbelemmerde uitzegging van de stuwkracht die hem beweegt, enkel daardoor zijn volk en de wereld te dienen. Gaat hij er zich op toeleggen, den tijdelijken kultuurstand van de volksgemeenschap, waartoe hij behoort, op te hoogen, dan zondigt hij tegen het hoogste gebod waarvan hij de roepstem heeft in te volgen: dit van den Geest. Er zijn magisters en pedagogen genoeg dan dat men den kunstenaar een aan de hunne identische opdracht zou voorschrijven.

Dostojewski heeft niet rechtstreeks voor het volk geschreven en zijn werk heeft standaardwaarde. Conscience heeft wel rechtstreeks voor zijn volk geschreven en behoudt een retrospektief-documentaire waarde. Dit dubbele voorbeeld zal het graadverschil toelichten.

Een kunstenaar kan onder den druk van het aktueele tijdgebeuren zich inspannen voor oogmerken die kultureel worden geheeten en die het, naar essens beschouwd, niet zijn. Hij heeft dan een verwerpelijk dienstgebaar gesteld en niet gelet op de onverwurmbar wet der talenten in zich.

Deze wet is ook voor den kunstenaar zonder genade. Hij moet ze involgen.

[p. 29]

Als de scheppingsakt zich in den kunstenaar voltrekt heeft deze zich niet af te vragen of het konsept dat hij in het licht gaat voeren, voor de geestelijke praktijk, die door zijn volksgemeenschap wordt beoefend bevorderlijk gaat blijken. Hij moet zich uiten omdat het gebod daartoe in hem onafwendbaar is. En de volkomen, on verbroken eeniging van zijn Ik en omwereld, van microcosmos en macrocosmos geschiedt over alle redematige indenking heen, in een extasestaat, een heilig verbond van roes en intuitie. Daaruit is af te leiden, dat, waar men voor een naar de normen van de rede apokrief vers komt te staan, men dit niet heeft te verwerpen als mystagogie zonder meer. Inintelligibele verzen impliceeren niet een min of meer gevorderden staat van zinneloosheid bij hun schepper. Zinloos wil niet zeggen zinneloos. En vermits men over het gewraakte rationalisme nu toch zonder beroep den staf heeft gebroken, kan meteen worden uitgemaakt, dat met het oog op de intrinsieke waarde van een gedicht het argument ‘zinloos’ vervalt, als zonder normatieve beteekenis. Men zal in het complex van inintelligibele zinnen, in de wanlogica van het woordenoppervlak de poetische vervoering hebben te onderkennen, alsmee haar rythmische gebaldheid.

Het gedicht is een exponent van de dichterlijke sensibiliteit, de vormgeving aan innerlijke roerselen die den kunstenaar bewegen. Dit alles heeft met onmiddellijk vatbare syllogistiek niets te maken.

Waar ligt dan de norm? De toetssteen die ons in de mogelijkheid stellen zal een oordeel over het gedicht te vellen? Die ligt in de ontvankelijkheid van den lezer of den hoorder. Manifesteert zich de vormgeworden sensibiliteit in hem identisch dan heeft het gedicht zijn effekt bereikt. Maar in het tegenovergestelde geval, dus als het gedicht zijn effekt niet heeft bereikt, zou men verkeerd handelen het zoo maar te bezijdigen als humbug of fumisterie. Want dit niet bereiken van het effekt kan stellig schuilen in den mangel van ontvankelijkheid bij hem, die het gedicht in zich opneemt, zoowel als in het gedicht zelf.

[p. 30]

Alle wijdloopige vertoogen over wezen en effekt der dichtkunst zijn nutteloos, want zij releveeren van de rede, en de behandelde onderwerpen zijn in se onbepaalbaar. Meer dan alle bespiegelingen zal de onmiddellijke kontaktname met den wezensinhoud zelf van het gedicht, hier bepalen welke lyrische potentie in dit gedicht vervat ligt. Hetzelfde resultaat is langs den weg der Rede absoluut onbereikbaar.

Men zal daarom de uitspraken van min of meer scherprechterlijke of goedgestemde critici niet zoo zwaarwichtig opvatten. Zij kunnen enkel de bekoring hebben der perifraze en der uitstalling van bloemige litteratuur. Maar in zich zijn zij onvoorwaardelijk non valeur zoolang ze deze primordiale waarheid niet voor aanvaard erkennen: dat de wezenskern der poezie ligt over de grenzen van hun bevattingskreits, en dus noodzakelijk buiten het bereik der Rede en buiten hun bereik valt.