Het heilige handvest

[p. 24]

Wat is moderne kunst?

Vooropgesteld moet: moderne kunst bestaat niet. Wel kunnen wij zeggen: hedendaagsche kunst, en in dit verband begrijpen wij het aksidenteele tijdskarakter van een zich nu ontwikkelende kunst. Maar wij gaan daarop den nadruk niet leggen, want het aksidenteele tijdskarakter van kunst is precies dit, wat van een kunstmanifestatie in eerste instantie moet bezijdigd worden.

Impliceert dit, dat wij een dichter, die, laten wij zeggen het in zijn gedicht over een vliegtuig hebben zou, aan de hand van hoogere bepaling ‘modern’ zouden noemen en dus te bezijdigen? De klassicistische rationalisten staan tegenover de mechanisatie van dezen tijd als de koe tegenover een auto. Zij gaan er van loopen.

Nochtans de simpele logica zal ons voorschrijven ons tijdsdecor als gegevenheid te aanvaarden, evenals een antiek dichter bijv, de circusrennen binnen Rome als evident aannam.

Maar dit voere ons niet tot een uitwendige panegyriek van het tijdsdecorum om zich zelfs wille. Virgilius verheerlijkte niet de kudde in zijn bucholiek, omdat zij de kudde was. Wel benutte hij het element ‘kudde’ als aanloop, of als kompositorisch element in zijn poetisch opzet.

Evenzoo kan ons een vliegtuig bruikbaar materiaal zijn, in dichterlijk opzicht, want de classificatie van poetische en onpoetische elementen, de schifting tusschen ‘klassiek’ en ‘modern’ is volkomen onaanvaardbaar. Een gedicht met terminologie, afkomstig uit het hedendaagsche tijdsdecorum kan klassieke waarde hebben. Enkel kan in dezen waardebepalend zijn de lyrische intensiteit en de wetmatigheid van het opzet. Nooit de stofkeus. Want de creatieve almacht van den dichter schuilt precies in het hem meegegeven vermogen, alles tot poezie om te stellen, dus inbegrepen het zgn. moderne tijdsdecorum.

De kritiek op dit zuiver beginsel heeft natuurlijk fellen vat gekregen op de excessen, die zich binnen het expressionisme hebben betuigd, inzonderheid waar men de weer-

[p. 25]

gave der dynamiek is gaan voorstellen als lofliederen op hoogovens en trouwens al de vindingen der moderne techniek.

Ook willen wij er niet toe overgaan, den aanvoer van deze tijdsdecoratieve elementen a priori als een verrijking van het poetische klavier te beschouwen, wel als ‘gebeurlijke’ d.w.z. benuttigbare beeldingsfactoren, die in het gedicht-stramien kunnen worden verweven.

Evenals het voor dichters van vorige generaties het onvervreemdbaar voorrecht was, hun omgeving, hun tijd te beleven en tot schoonheid te vervormen, is het den hedendaagschen dichter gegeven in de tijdsaspekten die hem omwentelen, constructieve elementen te ontginnen.

En een zulkdanige houding zou slechts te gispen zijn, in zoover hij zijn vizie tot een stelselmatige kultus van moderne objekten zou gaan omstellen. Een zulke poetische houding zou net dezelfde waarde hebben als een knieval voor de koe. Er is echter in het zgn. ‘modernisme’, dat wil zeggen in het hedendaagsch levensbeeld, een factor van niet te onderschatten beteekenis ingeschakeld. Het levenstempo is versneld. De mensch kan zich niet zoo hermetisch meer op zijn eigen mijmerij, op zijn contemplatie terugtrekken, en dit versnelde levensrythme gaat over op zijn associatief denken.

Het zal niet moeilijk vallen het scherp onderscheid in de wijze ‘de dingen te denken’ te onderkennen tusschen voormalige geestesmenschen en hedendaagsche. Met de dynamiseering van het levens- en denktempo blijven we niet langer geënterd aan de analytische stijlbeelding, die de voornaamste karakteristiek van het impressionisme was. En het is een waarheid, dat de hedendaagsche kunst in opbouw en voorstelling vooral ‘synthetisch’ zich veruitwendigt.

De voor poezie ontgonnen stof wordt niet meer met het fijne geduld van den contemplatieven geest ontrafeld, wel naar intensieve kernmomenten saamgebald.

In dit verband kan men dus wel gewagen van een nieuwen stijl, maar het kan voor den belijder en den toepasser

[p. 26]

van dezen nieuwen stijl geen doel zijn, dezen alleen als kultuurgeldig te erkennen, met verwerping van alle vroeger stijlfasen.

In het aanschijn der kultuurhistorie is iedere stijlfase gelijkberechtigd, en iemand, die bijv. met een ‘romantisch’ gedicht, of een impressionistisch schilderij de menschelijke ontroering mededeelzaam naar de gemoederen weet over te zetten heeft ook nu nog onverminderd uitingsrecht. Want hem is toch de adelbrief der kunstenaarschap. Wij kunnen ons enkel van hem afzonderen door rubriceeringsverschillen.

Het is onzinnig te beweren, dat, van de klassieke schoonheidsnormen weg, de hedendaagsche kunstenaar zich zou toeleggen op bestendige vernieuwing, d.w.z. door verschillen die in wezen ficties zijn het onderscheid tusschen de voorgangers en hemzelf zou gaan aanscherpen, alleen met het doel zichzelf markant te differentieeren.

Zulke uitingswijzen waren het specifiek goed der dekadentie, en wij mogen hopen, dat deze stijlfeil niet worde herhaald.

De dekadentie heeft inderdaad geleid tot deemstering in het Avondland, tot omstorting der eeuwigheidswaarden, ten bate van tijdelijke extravaganties. Met een konkreet voorbeeld gestaafd: de zoektocht naar het absolute, waaronder zich de kunst van Mallarmé ging manifesteeren, werd bij zijn epigonen René Ghil en de instrumentalisten, behaagzieke Spielerei. En in wezen is de kunstenaar geen speler. De goederen, het geestelijk arkanum, waarbij hij de waak heeft zijn te heilig een bezit dan dat de kunstenaar het in ijdel spel zou gaan verbeuren.

Hij heeft een zending. Hij dient de hand te slaan aan den schakelaar, waardoor ook hij de toplichten der kultuur doet opschitteren.

Maar het mag niet als een tekortkoming, o.i. veeleer als een aanwinst worden beschouwd, dat zijn toplicht anders gekleurd is dan de vorige. Hoofdzaak is: de glans dient even fel, zooniet feller te zijn.

Men late dus in de beoordeeling van hedendaagsche

[p. 27]

kunst het volkomen ongeldig predicaat ‘modern’ bij den afstandschen rommel.

Een der bij voorkeur onder vuur genomen zg. moderne verschijnselen in de poezie is het vrijvers. Men is het verslibrisme gaan voorstellen als een volstrekte negatie van de klassieke prosodie, de tot dusver gangbare metriek.

Grove vergissing. Het vrij vers in se is de huldiging van het rythmisch beginsel in zijn onbelemmerden doorlaat. Waar men gehakt proza als vrijvers wil inburgeren wijzen wij het af. Het hebbe zijn dienstregelaars, zijn tempo-maat-gang net als het prosodische vers. Anders waardeloos. Als het vers de huid is zal daaronder de rythmische omloop voelbaar zijn.

Bij het geijkte vers hoort men den gestandariseerden tredmolen. Maar nergens werd bewezen, dat geen andere rythmen bestaansmogelijkheid krijgen ten overstaan van het woord in zijn synthetische veruitwending dan de tot dusver gecodifieerde. (Jamben, trocheen, spondeus, etc.)

Het vrij vers is als de plantenwereld. En iedere plant heeft haar eigen sapsomloop.

Waar men schijnbaar ongebondenheid wil vaststellen zit de verborgen wetmatigheid van allerkompleetste versvernerving. Zonder deze is het vrij vers niet denkbaar.

Als de hedendaagsche kunstenaar in het aanschijn van de wereld zijn bestaansrecht wil bepleiten, met opgave van opgebruikte clichees en vroegere uitingsvormen, leidt hem daarbij niet een streven naar moderne kunst, (wij bewezen hooger dat deze niet bestaat) maar naar kunst tout court.

Hij vordert voor haar zijn expressierecht, want niets is hem minder verwant dan het epigonendom, het teren op verworvenheden, ook al motiveere men dier verder levensrecht in het teeken van klassieke kriteria.

De kunstenaar van heden zal zelfstandig zijn of zal het niet zijn.