Het heilige handvest

De dichter en het tijdgebeuren.

In zoover er van deelachtigheid aan het tijdgebeuren vanwege den dichter kan gewaagd worden, zal deze indirekt zijn. M. a.w. hij zal daarop nooit ingrijpen, omdat deze rol alleen te vervullen is door de Mannen van het Forum, de daadmenschen als hooger omschreven.

Een paar konkrete voorbeelden zullen deze stelling sta-

[p. 17]

ven. Bij gewichtige, doorslaggevende aangelegenheden, wordt door de Natie beroep gedaan op de intellektueelen, opdat zij de stem van den Geest zouden doorgeven. Het blijft dan in alle volstrektheid steeds een platonische getuigenis, zonder hervormende waarde op den feitenloop. Bijv, anti-oorlogsmanifesten, manifesten voor of tegen de vernederlandsching van de Gentsche Hoogeschool tijdens de oorlogsjaren, manifesten tegen de sociaal-nationalistische concentratiekampen, het manifest waardoor de Duitsche intellektueelen in 1914 den inval in België sanctionneerden. Het zal opvallen, dat, de solemniteit van dit enkele moment niet te na gesproken, waarop deze intellektueelen zich in het aanschijn van de wereld betuigen, de gebeurtenissen waarop zij reflekteeren zich net zoo onafwendbaar hebben doorgezet, als ware hun stem niet vernomen geworden. Daarom mag het gezegd worden, dat elke handeling van de intellektueelen naar buiten toe chimerisch blijft, en in de meerderheid der gevallen doodgewoon een dienstgebaar is, waardoor gezegde intellektueelen hun geestelijk gezag hechten aan een tijdelijke ideologie.

Daarom zal de dichter zijn tijd beleven, niet richten, omdat zijn invloed in dezen konkreet nihil is. Immers, wij betoogden reeds hooger dat de wetmatigheid die onderscheidelijk de wereld er ideeën en de wereld der verschijnselen beheerscht niet grondverwant is, niet identisch.

Als geestesmensch is de dichter in het tijdgebeuren een toeschouwer. Hij aanvaardt de onmacht, door zijn zuivere dichterschap aan den wereldloop een ideëele bestemming te geven maar deze onmacht schakelt zijn verlangen naar en zijn kultus van een ‘seinsollende Welt’ niet uit. Hij kan daarvan het geestelijk projectiebeeld aanlijnen, want de inherente hoofdeigenschap van den dichter is ‘de drang naar elders’, naar een nevengebied van de fenomenaliteit, weg van het reaalgebeuren naar een geestelijke oasis. Daar welt de bron van zijn lyriek. Maar met den golfslag van deze verre bergrivier kan hij nooit het maatschappelijk getij doen verebben. Wel kan hij de ‘dingen van buiten’ verfrisschen. (Paul Van Ostayen.) En in dit verband noemen

[p. 18]

wij bijv, de strijdlyriek van René De Clercq een heuglijk verschijnsel, in zoover zij de propagandaleuzen uit een bepaald tijdsgewricht met lyrischen deesem doorkneedt en hun aksidenteel karakter naar poezie omvormt.

Maar men drukke de Muze geen stormhelm op de wilde lokken. En de veder van den dichter worde geen speer voor ideologische tornooien.

De intelligentsia, die haar tooisel: Beschaving (geen kultuur) graag uitstalt kan wel een adagio voorzien, dat lokkend aandoet. En zoo kan de opdracht van een georganiseerd staatsbestel luiden:

Dichter, als tijdmensch, als lotgenoot onzer volksbestemming vorderen wij van U, dat gij geestelijk het volle aandeel zoudt brengen van de krachten die in U sluimeren. Ook voor U bestaat de kategorische imperatief, dat gij het heilrijk dat wij wenschen op te bouwen dienen gaat, en de gemoederen voor de komst van dit heilrijk rein te maken.

Wat zondert gij U af in een Ivoren toren ver van de schare. Gaat dan door uw bloed niet den hartslag der velen? Is er geen unisono tusschen uw pols en het ritmus dat dezen tijd doordreunt? Kom in onze gelederen, en ga ons als geestelijk pionier voor. De richting kent gij, zij is die van het heilrijk.

De dichter kan enkel antwoorden: De richting ken ik niet. Ik ken alleen mijn eigen onmetelijke verlatenheid, en de aandrift een weg te banen. Maar vermits ik daarvan niet eens den aanvang weet, kan ik het door U aangegeven eindpunt als einddoel niet aanvaarden.

En weer doet men ten tweeden male op hem beroep: Laat toch af de metaphysische bespiegelingen en het Elyseumverlangen. Wij hebben toch problemen en idealen genoeg die een lied waard zijn.

En weer antwoordt de dichter: één enkele blik in mezelf ontdekt daar een pandemonium waar tegenover al uw beschouwingen over Zijn en Worden stof voor praatvaars blijken. Wat zal ik ad usum populi een ethiek gaan aanleggen, waar ik zelf toch het scherpe besef draag mijner menschelijke onvolkomenheid. Welke doolage was niet die

[p. 19]

van Frederik van Eeden, toen bij eenmaal den weg der zuivere poezie verlaten, na het Waldenexperiment failleerde en in de religie ging stranden?

Trouwens, binnen het geestesaktivisme rijzen de controversale geschilpunten, en zij zijn legio. Te wijdloopig zou ons de ontleding daarvan voeren. Het moge volstaan de twee hoofdtendensen uit te punten.

Kurt Hiller: (wij vertalen) ‘Aktivisme, omvorming der wereld naar het bevel der Idee. Dit parool is eng en breed genoeg, in zoover de Idee in den tijd haar bevelen verandert, en ook afgezien van de wording in den Tijd, zijnsmatig onvoorwaardelijk gedacht, een eeniging met het oog op de formale dominante der Idee ten overstaan van het empirisch historische en materieele, geenszins een overeenstemming met het oog op den inhoud der Idee insluit, eerder den geesten in den theoretischen kamp om wat verworven moet worden alle vrijheid laat. Eng genoeg in zoover omvorming, daadwerkelijke verandering der grijpbaar driedimensionale wereld vereischt wordt, verwerkelijking der ideaalgeboden in de ruimte, niet enkel een schijnverwerkelijking in een welkdanige metaphysische aan de Muzen gewijde of geestelijke neven- of schijnwereld.’

Onder al deze wijdloopige en eenigszins dorre, want inhoudlooze frazeologie, schuilt als grootste feil, de tekortkoming vanwege Hiller ons klaar en duidelijk postulatief aan te geven welke ideeële doelstellingen dienen verwezenlijkt. Zooals hij het geestelijk aktivisme voorstelt is het eerder een syndicaat van geesten, waarvan de veelvormige en misschien onderling tegenstrijdige strevingen als gelijkberechtigd worden aangenomen. Zulk geestelijk aktivisme zou net zoogoed het integrale kommunisme als het sociaalreformisme, of het liberale manchesterianisme kunnen omvatten. Het heeft geen enkel ideologische bindmiddel, en van uit de zuiver geestelijke norm beschouwd zou zulke beweging vol wrijvingsvlakken zitten. Deze onvolkomen formuleering wordt begrijpelijk als wij nagaan in welk tijdsgewricht zij werd uitgebracht. Hiller wou ten overstaan van

[p. 20]

de onzekere politieke konjunctuur in Duitschland alle bewegingsvrijheid behouden, deed aan struisvogelpolitiek en keek de kat uit den boom. Hij was de verwezenlijking van een welkdanig politiek ideaal afwachtend, om dan aan de hand van zijn kreupele formule, die als een passe-partout op alle nooduitgangen der politiek paste te kunnen aantoonen: Voila, daartoe heeft mijn geestelijk aktivisme bijgedragen.

In zulke houding steekt een niet gering aandeel halfheid en dubbelslachtigheid. Hiller en trouwens al zijn volgelingen hebben er wel zorg voor gedragen, geen kleur te kiezen. Als geestelijke pionieren voor hun land, was dit geen fair play.

De esthetische aftakking van deze beweging uitte zich bij monde van Walter Rilla (Der Irrtum Lenins) en geeft blijk van klaarder inzicht. Hij verklaart onomwonden, met een nekslag voor de materialistisch historische, deterministische milieutheorie (de mensch is het produkt van zijn omgeving): ‘Wij moeten, als aanvangbeginsel allereerst poneeren: niet de volmaakte staat, wel de volmaakte mensch is het einddoel’. En hij beroept zich op Nietzsche waar deze betoogde: ‘Daar, waar de staat ophoudt begint eerst de mensch, die niet overtollig is’. Daarmee wordt de felle scheidingslijn getrokken, tusschen hen die beweren, dat de geestelijke structuur van den eenling direkt en eindgeldig beïnvloed wordt door de ruimtelijke wordingsdynamiek van een maatschappelijk beeld, en te anderer zijde hen, die (o.i. terecht) ons de waarheid voorhouden, dat pas boven de middellijn van het averagetypus, boven den sociaal gedetermineerden massamensch de geestenmensch uitgroeit en zich betuigt. Denkers en dichters zullen dan ook te allen tijde uitzonderingstypen zijn, die zich aan het toevallige tijdskader ontheffen, den ban daarvan breken, en paden afbakenen, ver van de breede wandelwegen der gemeenschap.

De dichter staat te midden van het tijdgebeuren als een hooge baak. Het licht in dezen baak wordt niet door klim-

[p. 21]

mers van beneden ontstoken. Het is een afglans van het overaardsche.