Emblemata of Zinne-werck

[p. 245]

Emblemata. XXXIV.

De wijsheyd woont in 't drooghe.

De helden in de most, verzopen in de glazen
Van Bacchi moedigh nat, dus in het duyster razen,
Ont-menscht en heel verbeest: want zelfs haer monds gheluyd
Een huyligh hond-gebas, of kat-gemeeuw beduyt.
De kop staet haer in 't brand, de steenen moeten 't gelden,
En geven oock haer vier, tot vreughd van deze helden.
Maer is dat niet een schrick, dat die zich hier mis-gaen,
Die korts met Godes sweerd ons steenigh herte slaen?

[p. 246]

Wt-legghinghe.

Het is een groote ghenade des hemels, dat wy in een land gestelt zijn, daer niet alleenelick de Gods-dienst zuyverlick gehand-haeft wert, de wetten bloeyen en jeughdigh zijn, de staet-orden heylighlick behouden en ghevestight, en in 't korte, wel gheboden en wel gehoorzaemt wert; maer daer oock de middelen gheschaft, de wegh ghebaent wert, zonder welcke die dinghen niet staen, en dien-volghens wy oock niet staende en konnen blijven. Hier toe zijn de leeghe en hooghe scholen niet de geringhste middelen, en gelijck Daedalische snoeren, om ons in deze dolingen en verwerringhen daer toe aen te leyden. Want deze zijn gelijck de vruchtbaere queeckeryen, daer de jeughdighe plantsoenen aen-gepoot en gevoestert werden, tot aen-plantinghe en vermeerderinghe van staeten en kercken: of, zoo ghy liever wilt, als vette int-plaetsen, daer de rauwigheyd onzer zielen gekandelaert en gesnoeyt wert, om die edele greffien in te laeten, wiens vruchten wy onzegeheele behoudenisse schuldigh blijven. Maer het is zoo veel verwonderinghe, als beklaginghe weerdigh, datter zoo groote menighte gevonden wert, die alles anders doen, als daerom zy in zulcke heylighe plaetsen gezonden werden; zommighe door ghebreck van goed beleyd, en verkeerde eyghen-zinnigheyd; andere door gheslaghen dertelheyd, en op-ghenomen boosheyd, daer in zy haer zelven stortelick henen werpen. Want men vint-er die te vrough haer hand de placke des meesters ont-trocken hebbende, en zich daer ghelijck in een ander weerelt gestelt vindende, haer on-rijpen voort-gangh noch stael, noch zaete geven en konnen: die ghelijck zonder compas, en twee-back gescheept zijnde, beter op haer voorighe reede laghen, als geduyrigh, met zoo veel tegen-strijdige

[p. 247]

buyen der on-zekerheyd, ghedreven te werden. Hier door komt het, dat de zommighe in een wan-lustighe ledigheyd vervallen; andere het eerste land, dat zy zien, aen-grijpende, daer in vergrijzen en smachten, zonder oyt preuve gegeven te hebben van haer verkeerde neerstigheyd, als tot haer schande en merckelicke on-eere. Zommige zijnder, niet van de quaedste slagh, die ter eerster plaetsen, door een eer-zuchtighe weet-lust vervoert zijnde, allerley boucken verslinden, zonder die te knauwen, en, volghens de natuere der koude magen, die meer smaecks en begeerte hebben, dan zy verteeren konnen, maecken een wrotten huts-pot van vele rouwigheyd, zonder eenigh voedsel. Deze zijn, die van allerley kruyd, busselkens; van allerley bloemen, kranssen maecken: en als ghy-ze wel zult ont-leden, ghy zult bevinden, dat zy niet anders en zijn als die veur-schorten van die klad-schilders, welcke men ziet by gevalle besmet met allerley verwen. Deze werden noch van haer onnoozelheyd beschermt, en over haer on-voorzichtigheyd ghestraft. Maer hoe kan de aerde die snoode lasten draghen, die in plaetse dat zy allenghskens met het heylzaem nat van alle wetenschap, zedigheyd, en wijsheyd zouden besprenght werden, haer zelven hoofdelincks storten in allerley on-gebonden wel-lusten, die Bacchus en Venus te zamen brenghen: die nochtans, in haer oordeel, van te fijne bloeme zijn, als dat zy zouden, onder het gruys van het gepeupel, willen ghemenght, of ghetelt werden: die met haer zielen plat ter aerden, jae in de helle kruypende, nochtans in haer ghezelschap onnoozele menschen niet lijden en konnen, die zy platters noemen. On-getemde dulligheyd, die de kruyden van Anticyra niet weynigh van doene en heeft!

Die van zich weeren wilt het on-ghewijde volck,
Dat zich in d'asch vergaept, of in 't beeld van een wolck,

[p. 248]

 

Dat niet bequaem en is, als om met vlijt te tellen

 

De uyren van den dagh, dat als het swijn gaet hellen,

 

Met hoofd en gheest ter aerd; die moet dan koud, dan heet,

 

Ghespeent van Bacchus nat, van Venus lust ont-kleed,

 

Verbleecken in 't papier, en met ghesloten zinnen,

 

Zijn naghels slijten af, zijn vingheren verdinnen,

 

Deur 't wenden van de blaen, en spoeden even ras,

 

Tot dat hy t'eynde zy, daer noyt gheen eynd' en was.

 

Dan moet het Roomsche heyr rontom zijn ooren sweven,

 

Dan moet het Grieksche volck ontrent zijn zijde leven;

 

En wilt hy noch veel meer, dan moet hy, zonder rust,

 

Ver-reyzen, daer hy zit, naer onze Joodsche kust,

 

Niet om daer vast te staen, en slipkens uyt te zoucken,

 

Of, met een straf ghelaet, te muffen in de boucken,

 

Ver-eten van de mot; en als hy yet ont-moet,

 

Als hy meynt, niet ghemeyn, of uyt zijn herssens broet,

 

Te roepen, met ghebaer, triomph'! ick hebt ghevonden,

 

Die knoop is eerst door my, en door mijn kunst ont-bonden:

 

Neen, dat en ist niet, vriend; laet vry en on-belaen,

 

Uw wijngh-brauw vallen neer, het moeter anders gaen.

 

De letters en haer konst en werden niet verheven,

 

En werden niet gheleert, om dat zy ons yet gheven,

 

Wt kracht van haer natuyr; maer dat zy als een schrijn,

 

Of schat-kist van verstand, en alle wijsheyd zijn.

 

Wat kan daer meer by ons med'-lijdens waerdigh wezen,

 

Als dat een grijze kop ghezien wert noch te lezen

 

Jn eenigh letter-bouck? dat hy het spreken leert,

 

Wanneer zijn spraeck-getuygh van jaren is verteert?

 

De letters zijn de schel', de schael', de korst', de sluymen,

 

Daer in pit, keest en mergh, jeughd, kerne, graen en kruymen,

[p. 249]

 

En al wat God oyt gaf van smaeck en vriend'lickheyd,

 

Als een on-schatbaer pand zeer keurlick is gheleyt.

 

Dat hart, dat uytterlick, moet van ons zijn ghebroken;

 

Dat zacht, dat innerlick moet van ons zijn ont-loken,

 

Met daghsch' en nachtsche vlijt; most en gebrande wijn

 

Moet van ons min verdaen, als roet en oly zijn.

 

't En baet niet, lieve man, 't en zal u niet verkloucken,

 

Dat ghy zijt deur en deur voorzien met schoone boucken,

 

Die uyt de Druckery van Aldus of Plantijn,

 

Of Robbert Stephanus ghekommen mochten zijn .

 

'T is zieckte, gantsch ghelijck der zotten van de bloemen,

 

Der ghener die bestaen op zulck een grond te roemen.

 

Hy ist die vol van hôp', en nutte vruchten leeft,

 

Die niet zijn kass', maer hoofd vol schone boucken heeft.

Deze bouck-zieckte placht zeer ghemeyn en besmettelick te wezen: elck een ghingh swangher van deze zotheyd: het scheen dat hier door berghen baren zouden, daer nauwelickx een belacchelick muysken voor den dagh ghekommen is. Zulcke menschen werden zoetelick van Avsonio belacchen in zijn puntdichten. Dit zijn zijn woorden:

Emptis quod libris tibi bibliotheca referta est,
Doctum & Grammaticum te Philomuse putas.
Hoc genere & chordas & plectra & barbita conde:
Hoc die mercator, cras cithardus eris.

Laet ons de Duytschen niet benijden: want 't is voor haer dat wy schrijven. Dit is de meeninghe:

Om dat uw kas is vol van op-ghekochte boucken,
Ghy meynt, vriend, dat ghy zijt noyt geen geleerder man.

[p. 250]

 

Zoo meught ghy allezins veel snare-tuygh gaen zoucken:

 

Ghy zult nu koop-man zijn, die merghen spelen kan.

Maer wy danssen uyt den rey, en gheven de penne al te veel loops. Ons ghemerck slaet voor-nemelick op die ghene, die op deze letter-marct ghezonden werden, om alle deughd en wetenschappen te koopen, om haer eyghen ziele te ver-rijcken, en haer vader-land en even-naesten daer mede behulpigh te zijn: die in teghen-deel haer ghegheven talent niet alleen en begraven, op dat het zonder winste zy, maer het zelve quistelick en schadelick misbruycken tot schendinghe van haer eyghen lijf en ziele, en quetzinghe van haer mede-menschen, daer zy onder woonen. Hoe vele zijnder, die het bind-stuck en de ken-penningh van Minerva ontfanghen hebben, en die nochtans den Arend en de baniere van Venus en Bacchus naer-volghen? die als duystere licht-vlieders, den dagh en niet ghebruycken, als voor een toe-val, en by-hanghsel van den nacht: die onder ons verkeeren, maer leven naer de zonne van de teghen-voeters; diens morghen-stond beghint, als ons de voor-nacht tot ruste noodet. Dan ist, dat die ellendighe duysterlinghen, met op-zet, en nuchtere raed, (zoo eenighe nuchterheyd in zulcke menschen, jae on-vernuftighe dieren, ghevonden wert) naer de drinck-huyzen henen schoyen: de herberghen maecken zy haer leer-plaetze en academie: en daer zy nauwelicks eens des maends de lesse hooren, en zullen zy hier qualick een reyze verzuymen. Niemand en trecke dit aen, als die zich besmet vint. Daer beghint dan die wijn-strijd aen te gaen: de stuyf-reghen verandert allenghskens in stort-vlaghen; de roomers, in Herculis kroezen: tot dat deze luyden zoo over-goten nat zijn, dat de enghte van haer groote balghen de vochtigheyd niet meer vatten en kan. Een groot gheluck, zoo dan de vos zijn vel behouden magh. Maer ghemeenelick duert dit spel, tot dat

[p. 251]

de maghe, te veel gheverght en gheterght zijnde, haer banden beghint te lossen, en weder te gheven, dat zy, haers on-dancks, en boven haer vatzaemheyd, te veel ont-fanghen hadde. De hersens dan in de zode zijnde, werpen haer schuym en vuyligheyd uyt, tot last van der aerden, en lasteringhe van den hemel. De beenen, haer ghebruyck ont-zegghende, werden even dan gedwonghen, haer meester op straete te draghen, is het niet recht-gaens, het magh al kruyssende en draeyende, al vallende en op-staende wezen. 'T is een brouck-vuller, die dan zijn schee niet en derft ydelen: is het schroef-sweerd niet aen de zijde, het mes is by de hand, om vier te gheven: en als dit noch al ont-brack, de nacht-stilte wert met een ysselick ghemeeuw ghebroken; de Duyvel wert ghespeelt, daer hy ontrent is, jae van de Duyvel zelve, dewijl hy oock in haer is. Het waere zonder eynde in 't breede, en in 't kleyne uyt te meten de schendighe stucken, die hier door ghepleeght en in 't werck ghestelt werden; die ick alleenelick de Goddelicke wrake bevolen laete.

Maer ick en onthoude my niet van zommighe burzelinghen en houd-scholieren, die van haer Maecenates en voester-heeren, met groote kost en zorghe ter studie gehouden werden, op dat de kercken steeds mochten verzien werden met bequame en Godvruchtighe leeraeren, dat die even de roer-vincken van zulcke schroevery en straet-schendinghe bevonden werden. De on-goddelickheyd van de zommighe, die belijdenisse van de rechten doen, heeft oorzaeck tot dit spreeck-woord ghegheven, Iuristen Quae' Christenen; maer zeker zulcker leven in-ghezien zijnde, wat on-recht zoud' hy hebben, die zegghen zoude, Houd-studenten, quade teer-renten? Ick weet, datter oock vele ghevonden werden, die de Godvruchtigheyd met haers moeders zogh in-ghetrocken hebbende, en daer in zorghvuldelick op-ghevoedet zijnde, tot

[p. 252]

voor-beelden van stichtinghe, en levendighe bestraffinghen van zulcke en dier-ghelijcke feylen, verstrecken moghen; (en wee ons, zoo ons de hemel zulcke lichten ont-zeyde!) maer dit is oock middagh-klaer, dat, ghelijckerwijs eertijds gheen offerhande zonder zout en placht te gheschieden, weynigh van die duyvelsche nacht-missen plachten gehoort te werden, daer niet eenighe van die ghewijde Priesters by en waeren. Wat schrickelicker gestelte van menschen kan-der ghevonden werden, als die ghene, die daghelicks in de letteren der godvruchtigheyd ghestijlt en ghevormt werden, evenwel de kracht en de gedaente thoonen van den arts-vyand van Godes in-stellinghen! En drinckt u niet droncken in wijn, daer in overdaet is, maer wert vol des gheestes, zeght de gheest des Heeren. Maer deze vol van most, en stercken dranck, en werden niet alleenelick niet vol des gheestes, maer over-vullen haer met den duyvel, en alle on-reyne begheerlickheden. Bequame woon-steden van die swarte gheest: die ghelijck hy zich behaeght ontrent de graven en vuyle stinck-plaetsen te ont-houden, oock deze on-reyne zielen in-neemt, en met volle macht bezit. Want deze zijn, daer van onze Meester zeyde, Laet de dooden hare dooden begraven. Horum licet in limine ipso nomen marmori in scribas: mortem suam antecesserunt.

Die in de sonde dood, versmacht daer henen ligghen,
Begraven voor haer dood: die als on-reyne bigghen,
In slijck, in dreck, in stanck, van wijn belast en krom,
In wel-lusts vuyl morrasch zich wenden om end' om.
Diens ziel in 't natte woont, jae die een ziele derven,
Maer die, in plaets van dien, een ziltigh lichaem erven,
Altijds met drooghe zucht, en heete korts belaen,
Tot dat zy, t'eynde loops, in vuyle lust vergaen.

[p. 253]

Maer dit is de eerste oorspronck, daer alle tranen uyt-rijzen: dat daer weynigh keure ghemaeckt wert, wat verstanden en natueren daer toe op-getrocken werden. Alle dinghen en passen allen niet. De zadel en sluyt niet wel op den osse; en den hengst en voeght de ploeght niet. Hier van zijn onder ons zoo veel ghetoomde ganzen, en gezadelde enden, die anders niet uyt en krijten, als dat zy in de Predicatien van Bvllingervs, of dier-gelijcke Ezels-brugghen ghevonden hebben: diens maghen zoo weeck en verkout zijn, dat zy niet verdouwen en konnen, als dat hun te vooren gekauwt en bereyt is. En noch zijn dezulcke verdraghelick, als zy maer de onwetenheyd met het ware kleed der godvruchtigheyd bedecken: maer die in de hooghe scholen zoo wagheloos en uyt-spoorigh henen loopen, dat zy de vastigheyd van haer ziele ont-schroeven, en alle haere krachten verwringhen, en evenwel om dat haere nood zulcks vereyscht, of dier-ghelijcke redenen, op de kerck-stoelen ghepalmt, en gedronghen werden, hoe konnen die de voor-waerden vol-doen, die de Heere, deur zijn Apostel, af-eyscht? Doch zulcke feylen konnen nuttelick gemijdet werden, zoo de prove-zucht uyt-gherouyt, ende een naerstighe uyt-lezinge in 't werck ghestelt werde, van zoodanighe slagh van jonge luyden, diens zielen aen-vanghelick gedoopt en gheverwet zijn met de kennisse Gods, en verghezelschapt met een boetvaerdigh en stichtigh leven. Het welcke zoo voor-valligh en noodigh is om te doen, als de vruchten groot en on-waerdeerlick zijn.