Vijf brieven aan Frans Coenen

[p. 18]

2

Blijkens deze en de volgende brief hebben Carry van Bruggen en Frans Coenen, tussen wie inmiddels zeer nauwe banden waren ontstaan, gedurende enige tijd moeten afzien van persoonlijke ontmoetingen, waarschijnlijk vooral wegens de houding van Coenens echtgenote.

Het begin van deze brief, die een beeld geeft van het dagelijks leven van Carry van Bruggen uit die tijd, bevat enkele zinspelingen die niet geheel opgehelderd kunnen worden.

[Amsterdam], 20 Jan. '12

Amico mio, sta mij toe, je bij wijze van vroegpreek - want ik zie je wel aan voor iemand, die de morgenkerk verslaapt!⁴ - dit ‘pastoraal onderonsje’ te zenden onder de tekst ‘Hoe komt de trots in een varken?’, tot je stichting en vermaak, gelijk wij er ons mee hebben gesticht en vermaakt. Amen. Ik had erover gedacht, dezen ‘Christen’ op 's Lands kosten zijn huid eens vol te schelden - want het bloed kruipt toch maar waar 't niet gaan kan - doch bij nader inzien geloof ik dat ik het maar bij een Meibowl zal laten en beloften van beterschap, als ik door toedoen van den waardeerenden dominee (de ratio van dit vonnis is je reine gemoed) een herdrukje beleef. En waarom zou ik er geen hoofdstuk inlasschen met een zendeling (een gelaschte zendeling is wel aardig) en ‘zulks’ tegen een billijke finantieele tegemoetkoming natuurlijk, onder de zinspreuk ‘Gij Joden, bekeert u’?⁵

Ik ben door mijn medische schoonzuster⁶ tot 14 dagen lummelens verwezen, doch ik merk alreeds dat je een geboren lummel moet zijn om met zwier en succes te kunnen lummelen. En dan moet ik verder dagelijks wandelen [,] in aangenaam gezelschap liefst. Bezin je eens goed, old boy, sta jij misschien ook niet onder een dergelijk servituut? Ach, als ik aan de boorden van den Amstel denk en aan den Kalfjeslaan, waar het 's winters ook heerlijk is en aan een stijve drie-uurs of zes-uurs (wat let me!) wandeling en.. aangenaam gezelschap, hemel en aarde omver en het menschdom in de goot redeneerend, dan is het mij of ik ergens een vlag zie wapperen. Maar wat geeft het? Troosten wij ons met den apostel Gerrit. Slechts dit eene: ondergeteekende is bij voortduring beschikbaar voor den Amstel en den Kalfjeslaan en ongelimiteerde tochten in marschtempo en never mind waarheen[.]

Dit is dan de practijk van deze sloome zinsnede ‘ik kan je wel missen’. La blague ne coûte rien. En toch is het zoo. Het is heel prettig dat ik je schrijven kan, maar is het inderdaad absolutely safe? Ik zou niet willen, dat er nieuw

4 Coenen, die uit een rooms-katholiek milieu stamde, kon zelf allerminst ‘kerkelijk’ genoemd worden.

5 Hoe deze alinea geïnterpreteerd moet worden is door gebrek aan gegevens niet geheel duidelijk.

6 Carry van Bruggens broer Jacob Israël de Haan, die ook in Amsterdam woonde, was gehuwd met de arts Johanna van Maarseveen.

[p. 19]

[p. 20]

gehaspel van kwam.⁷ Ach God, dat ik het aan mezelf heb moeten beleven, iemand ‘miezerig’ te maken! Doch laat ik er niet verder op ingaan, jij kon niet anders doen, maar het leven, die komedie, is op zichzelf toch wel walgelijk onbillijk. Later kan ik over dit alles misschien denken en schrijven zonder bitterheid, nu nog niet.

Verbeeld je, gisteravond stond Arthur van Schendel ineens voor m'n neus.⁸ Ik zeg ‘heb jullie daar in Domburg geen kapper? [”] “Nee” zeit-ie, [”] wel een dronken schoenmaker.’ Dit helderde veel op. Hij had nog zijn pijp en zijn raadselachtige glimlach. We hebben geboomd ten overstaan van mijn vriend Zoethout⁹ en Kees¹⁰ vergat om mij op te halen en ik had natuurlijk geen sleutel bij mij en daar stond ik in 't holle van den nacht op den stoep en onze oude getrouwe sliep in de hanebalken als een marmot en ik belde als een gek en hoorde Mopje¹¹ boven schreeuwen. Het was haast een Poe-situatie. Had 't langer geduurd, ik had het bestorven, dans l'état où je suis. Vandaag de gansche dag met de jongen¹² op het ijs gezwabberd. Mops vanmorgen ‘ik heb Frans en Loekie gezien’.¹³ Heb je haar gezien met de klas? Ze vond 't bepaald heel gewichtig. Het is zoo raar, dat ik het boek¹⁴ niet meer heb, toch werk ik er voortdurend nog aan. Ik geloof, dat het tweede deel heel goed is geworden, met curieuze kleine stukjes. Luister 'ns, amico, is Tersteeg nog bij je geweest voor de Javabode?¹⁵ Hij sprak er nog over. Ik zeg ‘als je niet wilt, dat je krant op de flesch gaat, doe 't dan.’

Interesseert het je, dat het ons aller vriend Eduard¹⁶ zeer goed gaat in Indië. De G.G. is in de komedie geweest¹⁷ en de kranten hebben (ongeloofelijk stomme)

7 Er waren moeilijkheden ontstaan tussen Coenen en diens echtgenote, naar aanleiding van zijn betrekkingen met Carry van Bruggen.

8 De romanschrijver Arthur van Schendel (1879-1946), die door Carry van Bruggen zeer bewonderd werd, verbleef in 1911 en 1912 met zijn gezin geruime tijd te Domburg.

9 Vermoedelijk is hier W. Zoethout bedoeld, een bekende Amsterdamse onderwijzer; vóór haar huwelijk was Carry van Bruggen enkele jaren te Amsterdam als onderwijzeres werkzaam geweest.

10 Carry van Bruggen was gehuwd met Kees van Bruggen (1874-1960); het echtpaar woonde nog steeds in de Valeriusstraat, maar nu op nr. 73 (een bovenhuis).

11 Het dochtertje van Kees en Carry van Bruggen, Bertha (1905-1965), werd ‘Mop’ of ‘Mops’ genoemd.

12 Behalve een dochter had het echtpaar Van Bruggen ook een zoon, Kees (geb. 1908), die momenteel in Engeland woont.

13 Coenen en diens vrouw: Louise Sophia Visscher, die toen 42 jaar was.

14 Carry van Bruggens roman Heleen; vgl. ook noot 26.

15 Het dagblad de Javabode, dat toentertijd in moeilijkheden verkeerde, stond onder leiding van H. Tersteeg.

16 De toneelspeler Eduard Verkade (1878-1961) en diens vrouw Enny Vrede, met wie Carry van Bruggen nauwe contacten onderhield, maakten met een klein gezelschap een tournee door Nederlands-Indië. (Voor de informaties omtrent deze tournee zijn we veel dank verschuldigd aan Mevr. Dr. E.F. Verkade-Cartier van Dissel.)

17 Bij de eerste voorstelling van Eduard Verkade en de zijnen (Een huwelijk onder Lodewijk XV, naar A. Dumas) was de gouverneur-generaal A.W.F. Idenburg aanwezig, die nooit schouwburgen placht te bezoeken.

[p. 21]

maar zeer waardeerende kritieken. Mejuffrouw Mien Schuilenburg,¹⁸ alias Helen Desmond is echter op den loop, ik geloof dat ik wel weet waarom, in verband met de passagierslijst van den ‘Prinz Ludwig’. Nu heeft ‘mea culpa’ een telegram gekregen om een andere juffrouw¹⁹ als ijlgoed op te zenden. Dat had hij Mijnssen²⁰ toch maar liever moeten vragen.

Misschien zie ik je vanavond in de komedie.²¹ Zit ik niet echt te zagen als iemand die vrijen tijd te veel heeft? Ik ga maar weer aan m'n Italiaansch, ik heb immers nog altijd Michel Angelo van je. Ik kom het je wel eens terugbrengen over een paar maanden! Want eerder heb ik het zeker niet uit. Herinner je je, dat ik om het renaissance boek²² bij je kwam? Toen zou ik immers een historisch-Joodsch verhaal gaan schrijven. De ‘intrigue’ had ik al, maar ik zag de kleur niet. Ik geloof dat ik er in groei.²³ Ook heb ik, al schrijvende, nog drie kleine ‘amoureuze vertellingen’ bedacht. Misschien schrijf ik ze ook wel.²⁴ Stel je een zijden zakdoek voor, zoo een roomkleurige, groote, soepele, niet geparfumeerd, maar welriekend, die je tusschen je handen beweegt, terwijl je zit te spreken - b.v. over monisme of de onsterfelijkheid der ziel - totdat je ten leste een aangenaam gevoel hebt tot in je teenen en het monisme plus de o.d.z. [= onsterfelijkheid der ziel] je niet meer schelen kunnen. In dien toonaard moet het worden. Als mijn lummeldagen om zijn, ga ik weer aan den slag. Geef me geen goeden raad om nog langer te rusten, bitte, want dat kan ik toch niet.

Nu ik aan dat boek van Söderhjelm²⁵ denk, herinner ik me precies den dag, dat ik het haalde. Het was in de bibliotheek, ik bleef maar even en je vertelde mij,

18 De actrice Hermine Schuijlenburg (toneelnaam: Helen Desmond) was even na Eduard Verkade en diens vrouw in 1911 te Batavia aangekomen; de rest van het gezelschap arriveerde een paar dagen later met de ‘Prinz Ludwig’. Wat Carry van Bruggen over haar suggereert, moet waarschijnlijk als een toneelroddel beschouwd worden. Helen Desmond heeft tot 15 april 1912 deel uitgemaakt van het gezelschap; daarna keerde zij terug naar Nederland, omdat zij niet tegen het klimaat kon.

19 De plaatsvervangster van Helen Desmond, Toetie Wessels, vertrok pas in maart 1912 naar Indië.

20 Frans Mijnssen (1872-1954) was een centrale figuur in het Amsterdamse toneelleven; hij regelde ook allerlei zaken voor Eduard Verkade. Dat Carry van Bruggen hem persoonlijk gekend heeft, blijkt uit enkele (overigens onbelangrijke) brieven aan hem.

21 Zowel Coenen als Carry van Bruggen woonden vaak toneelvoorstellingen bij. Coenen verzorgde onder meer een dramatische kroniek in het tijdschrift Groot Nederland, Carry van Bruggen was onder meer bij het toneelleven betrokken door haar relaties met het echtpaar Verkade en doordat haar man toneelcriticus bij het Handelsblad was.

22 Dit ‘renaissance boek’ is niet het boek over Michelangelo, maar een verzameling studies over de Renaissance; zie noot 25.

23 Carry van Bruggen heeft haar plannen voor een ‘historisch-Joodsch verhaal’ nooit verwezenlijkt.

24 Ook de hier genoemde ‘amoureuze vertellingen’ zijn nooit verschenen.

25 Torsten en Werner Söderhjelm, De Italiaansche Renaissance, Litteratuur- en kultuurstudies; uit het Zweeds vertaald door D. Logeman-van der Willigen; Utrecht, 1909.

[p. 22]

dat je een ‘passielooze lelie’ waart! Dat weet ik nog heel goed. Toen ik weg ging, dacht ik ‘wat zei hij dat grappig’. Voilà.

Veel genoegen met het ‘pastoraal onderonsje’, en alles liefs van,

tt

Carry

Zoo juist je briefje ontvangen. Ben je heusch ziek geweest? poor boy! Wandelen is goed, dat hardt, dan wordt [word] je niet verkouden.

Addio, ik zal je de schriften zenden, zoo gauw ik iets hoor en 't terug vragen kan.²⁶ Van drukken nog geen sprake. Ook dáár zit de heer De Meester mij in 't vaarwater met den roman, dien hij in de W.B. gaat uitgeven.²⁷ Op z'n vroegst November. Ik zal stille wegen [Stille wegen]²⁸ lezen en je schrijven hoe ik 't vind.

26 Carry van Bruggen had het manuscript van Heleen eerst naar de redactie van het tijdschrift De Gids gestuurd en vervolgens naar de Wereld-Bibliotheek.

27 Fragmenten uit Heleen werden pas in De Gids (1912, deel IV) opgenomen, toen De Zonde in het deftige dorp van Johan de Meester in zijn geheel in hetzelfde tijdschrift gepubliceerd was. Bij de verschijning van hun werk in boekvorm zaten beide auteurs elkaar wéér op de hielen; De Zonde in het deftige dorp verscheen in 1912 in een reeks van de Wereld-Bibliotheek, Heleen in 1913.

28 Dankzij een aanwijzing van Harry G.M. Prick hebben wij kunnen vaststellen, dat het hier gaat om het boek Stille wegen (Haarlem, 1898), gepubliceerd onder het pseudoniem E.S. (= Klazina Christina Boxman-Winkler, in 1924 op 67-jarige leeftijd overleden). Coenen zal Carry van Bruggen dit werk ter lezing gegeven hebben, omdat het overeenkomsten vertoont met haar eigen boeken (Enkele bladen uit Helene's dagboek, Heleen). Stille wegen werd door L. van Deyssel op een genadeloze wijze besproken; zie Vijfde bundel verzamelde opstellen, Amsterdam 1900, blz. 51-86.