Philips Willem. De Spaanse prins van Oranje

[p. 283]

Hoofdstuk XII
Het vertrek van Philips Willem naar de Nederlanden

Geschreven den eersten December 1602.

Het is reeds meer dan tien jaren geleden, dat ik op een nacht don Sebastian en don Pedro in de duisternis zag verdwijnen en dat mij het bange voorgevoel overviel, dat ik hen nooit zou weerzien. De jaren zijn voorbijgegaan en menigen avond, terwijl ik eenzaam zat te mijmeren over het leven dat achter mij ligt, hoopte ik, plotseling weer de stem van don Pedro te horen, zoals die zo vaak, plotseling, in de stilte van den nacht in mijn oor had geklonken. De maanden en jaren gingen echter voorbij, zonder dat ik enig bericht van den ongelukkigen, zwervenden koning van Portugal ontving en zonder dat mijn rusteloze vriend don Pedro de Cuellar weer voor mij verrees.

Hendrik van Navarre werd koning van Frankrijk en bracht rust in zijn, door een burgeroorlog van tientallen jaren lang geteisterd rijk, maar don Pedro keerde niet weer en ik hoorde evenmin, dat don Sebastian, geholpen door koning Hendrik IV, zijn rechten op zijn troon in het openbaar deed gelden.

Enkele jaren na het vertrek van don Sebastian en don Pedro, vertelde mij Philips Willem, dat de koning hem had toegestaan in het gezelschap van aartshertog Albrecht naar de Nederlanden te vertrekken. De koning wilde opnieuw proberen een beslissing in de Nederlanden te forceren, en aartshertog Albrecht kreeg troepen en ruime geldmiddelen, om het plan van den koning te verwerkelijken.

Philips Willem vergezelde den aartsbisschop, eenvoudig als vriend, zonder enige opdracht. Hij was bij zijn voornemen gebleven terzij te blijven staan in het leven, als toeschouwer, zonder aandeel te nemen in het grote schouwtoneel van de wereld.

Enkele jaren later kwam Philips Willem terug, en menigen avond hebben wij stil bij elkaar gezeten en over zijn indrukken en bevindingen gesproken. Philips Willem zei:

‘Het is me alsof ik een schijndode ben. Ik heb nu zovele jaren lang

[p. 284]

me geoefend in de bedwinging van mijn gevoelens en verlangens, dat er een soort van scherm, van nevel, tussen mij en de buitenwereld is gekomen. Ik ben slechts mezelf wanneer ik alleen ben, in mijn gedachten verzonken, of in de stille beschouwing van een kunstwerk. Zo spoedig ik met andere mensen tezamen ben, wordt alles rondom mij onwezenlijk. Ik beweeg mij tussen hen alsof een ander mijn ledematen bewoog, ik spreek met hen alsof een ander met mijn mond sprak. Mijn hoofd en mijn hart worden door hen niet meer in beroering gebracht. Ik voer onderhandelingen en houd besprekingen over de beschikking van mijn goederen, het recht van het dragen van mijn titels, maar het raakt mijn innerlijke wezen niet. Mijn aandacht wordt er niet meer door beziggehouden, dan door de zorg voor mijn kleren en mijn haar en baard. Het zijn de werktuiglijke verrichtingen van het dagelijkse leven, welke mijn diepste zelf niet raken...’

Ik vroeg hem naar zijn reis, naar de uiteenlopende indrukken welke hij toch moest hebben ontvangen in de steden met hun kunstschatten, het landschap met zijn afwisselend karakter, de mensen, die boeiend zijn door hun uiteenlopenden aard, de vrouwen, die ons ontroeren en telkens nieuwe verschieten in onszelf openen... Philips Willem zei, op weemoedigen toon:

‘Het reizen, waarnaar ik jarenlang heb verlangd, was als het bladeren in een boek met kleurige prenten... door een slaperig kind. Ik wilde mij wel inspannen om het alles in me op te nemen, maar mijn ziel weigerde er door gewekt te worden. Het bleef alles onwerkelijk. Ik bleef door dien nevel omgeven. Ik zag het, zoals een slaapwandelaar wellicht zijn omgeving ziet, onecht, als een decor, als een verstard droombeeld. Mijn ziel is loom binnen in mij. Zelfs levensgevaar schrikt haar niet op. De dood jaagt me geen angst aan. Ik zie den dood als een ruime, koele hal, waarin ik rust en vergetelheid zal vinden...’

‘En de vrouwen...?’

‘Gij weet, ik heb eens, als jongmens, hartstochtelijk liefgehad en gij weet hoe'n treurig verloop dat heeft gehad. Dat heeft me jarenlang onontvanklijk gemaakt voor een nieuwe liefde, een geheel vervullenden hartstocht. Als volwassen man is langzaam aan, uit een vriendschap, een tedere genegenheid in me ontstaan, welke ik, zoals zovele gevoelens en gedachten, heb moeten verzwijgen. De ontroering welke nu andere vrouwen in me kunnen teweegbrengen, de ene door haar stem, de andere door haar ogen, haar knap gezichtje, of welke bekoring dan ook, is kort van duur, zij strijkt langs mijn hart en zinnen.’

‘Wat zijn je plannen?’

‘Ik vertrek weer naar de Nederlanden, nu met de prinses en den aartshertog tezamen. Dat is voor mij slechts een verandering van

[p. 285]

omgeving. Het klimaat in de Nederlanden is behaaglijk. Het leven in Brussel is aangenaam. Spanje is... mijn gevangenis geweest en ik wil in de illusie der vrijheid sterven. De prinses en Albrecht worden zelfstandige souvereinen...’

Het voornemen van den koning om de Nederlanden onafhankelijk te verklaren, onder de heerschappij van zijn dochter, had enige jaren geleden minder indruk in Spanje gemaakt, dan zijn besluit zijn dochter uit te huwelijken aan den kardinaal, wiens benoeming tot aartsbisschop van Toledo in Rome reeds was bekrachtigd... Aartshertog Albrecht, die van een kind van twaalf jaar af in Spanje was opgevoed, volgens een, door den koning eigenhandig geschreven, opvoedkundig plan, de ‘Regla de educacion’, was geheel verspaanst. Op zijn zestiende jaar was hij in den geestelijken stand getreden en een jaar later was hij tot onderdiaken gewijd. De paus benoemde hem tot kardinaal. Enige jaren lang was hij de vertrouwde raadsman van den koning geweest en daarna was hij onderkoning van Portugal geworden, toen dit land bij Spanje was gevoegd. Al bleef hij jarenlang op dezen post gehandhaafd, toch was het voor niemand een geheim, dat de kardinaal-aartshertog bestemd was voor het aartsbisdom Toledo, zo spoedig Quiroga - die langer leefde dan men gehoopt en verwacht had - zou komen te overlijden.

Na den dood van Quiroga waren alle toebereidselen gemaakt om den kardinaal-aartshertog met zijn nieuwe, hoge waardigheid te bekleden. De kostbare gewaden, met goud en parels bestikt, en de mijter lagen gereed. In de kapel van de ‘Ongeschoeide Carmelietessen’ zou de nieuwe aartsbisschop worden gewijd en zou hij zijn eerste mis lezen...

Op het laatste ogenblik was daar verandering in gebracht. De kardinaal-aartshertog vertrok als landvoogd naar de Nederlanden, en terstond deed het gerucht de ronde, dat hij uit den geestelijken stand zou treden en met prinses Isabella zou trouwen. De grote menigte zag daar een ergerlijke zonde in, ondanks alle pauselijke beschikkingen, en een uitdrukking van die ergernis is de woordspeling welke als een profetie van mond tot mond gaat: ‘Die op weg was om Eerwaarde Vader te worden, wordt geen vader’.

Indien deze volksprofetie vervuld wordt, hetgeen mij niet zou verwonderen, want de prinses kon ook wel dit huwelijk als heiligschennis beschouwen, waardoor zij naar ziel en lichaam onontvankelijk zou worden - de volkswijsheid kent deze geheimen al doorgrondt zij ze niet - dan zou de beschikking des konings omtrent de souvereiniteit der Nederlanden, binnen enkele jaren weer komen te vervallen...

Herhaaldelijk is reeds vroeger overwogen de Nederlanden tot een onafhankelijken Staat te verklaren. Keizer Karel heeft een van

[p. 286]

zijn dochters de Nederlanden als een vorstendom ten geschenke willen geven, en na Alva's mislukking was verscheidene malen zulk een plan weer ter sprake gekomen. Het is nu dus verwerkelijkt, prinses Isabella is met haar gemaal tot heerseres over de Nederlanden gemaakt en ik heb Philips Willem met het prinselijke paar zien vertrekken.

Het is nu eenzaam geworden rondom me. Ook voor mij heeft de dood zijn verschrikking verloren. Zou mijn zoon met evenveel ongeduld naar mijn sterfbed uitzien, als ik bij wijlen naar den dood van mijn vader uitzag, om zijn titels en waardigheden te erven en eer en roem deelachtig te worden?

Titels en waardigheden! Ik heb den koning zien sterven. Week aan week heb ik aan zijn sponde doorgebracht, en de aanschouwing van het, bij het leven reeds, in den letterlijken zin des woords, wegrottende lichaam van den machtigsten koning van de wereld, heeft mij wel een zeer diep besef van de nietigheid van titels en waardigheden gegeven. Zolang ik leef, zal dat met zweren overdekte lichaam, waar het ongedierte reeds bij zijn leven in krioelde, mij voor den geest blijven, en bij God, ik kan mij niet weerhouden in dien vreselijken doodsstrijd van wekenlang een zinnebeeld van Spanje te zien, dat door innerlijk verderf is aangevreten en binnen afzienbaren tijd zal ineenstorten. Don Martin de Padilla mocht, misschien onder de suggestie van zijn naam die eens een leuze voor de spaanse vrijheid was, kort na den dood van den koning beweren, dat, nu de dwingende macht van den monarch was gebroken, Spanje in het besef van zijn eigen kracht zou herrijzen en de wegen tot herstel vinden, ik betwijfel het. Spanje zinkt weg... Wij kunnen onze kusten en eigen grondgebied al niet meer beschermen tegen vijandelijke invallen, en land en volk zijn uitgeput. Don Pedro de Cuellar heeft de fouten van ons bewind, en de treurige gevolgen daarvan, goed ingezien. Wij zijn te gronde gegaan, uit gemis aan werkelijkheidsbesef. Wij hebben hersenschimmen nagejaagd, en ons van de werkelijkheid afgekeerd. Waar vroeger vruchtbare akkers lagen, is nu een dorre woestenij; waar vroeger duizenden weefgetouwen stonden, hanteren nu nog slechts enkelen klos en spoel; bloeiende dorpen en steden zijn vervallen en armoede teistert het land.

Don Pedro de Cuellar! Wat zou er van u zijn geworden? Hebt ge den dood gevonden in Frankrijk of in de Nederlanden?

En don Sebastian? Enigen tijd geleden doken hier geruchten op, dat in Italië een man, die beweerde koning Sebastian van Portugal te zijn, was gevangen genomen en naar Spanje was overgebracht en daar in het geheim was terechtgesteld...

Zou dat het einde van don Sebastian van Portugal zijn geweest, omgebracht te worden, als een misdadiger, in de stilte van een

[p. 287]

kerker? Zou hij daartoe, als uit den dode, zijn opgewekt en in het geloof van zijn hogere bestemming een leven vol smartelijke wederwaardigheden hebben aangedurfd, alleen om, na jarenlange omzwervingen, tenslotte een smadelijken dood te vinden?

Ik heb deze dagen, in het besef van mijn eigen naderend einde, in dit manuscript gebladerd, waarin ik, nu sinds bijna veertig jaren, mijn bevindingen heb neergeschreven. Moet ik nu ook, als de Prediker, tot de slotsom komen: ‘Het is alles ijdelheid en kwelling des geestes?’

Mijn grote vriend Juan de la Cruz, die wellicht een even bitter einde heeft gevonden als don Sebastian, schreef me, kort voor zijn dood, ‘God verhoede, dat ik sterve als een verachter van mijn eigen ziel’. Zoals steeds, was het moeilijk te gissen wat hij met zijn eenvoudige, maar met vele betekenissen geladen woorden wilde zeggen. Don Sebastian had geleefd en geleden, omdat hij in de wederoprichting van zijn koninkrijk geloofde. Fray Juan streefde naar een ander rijk, de broederschap van de mensen, doorstraald van het besef van het kindschap Gods. Doch de mensen zijn hem als wolven tegemoet getreden, niet de boosdoeners van den groten weg, maar zij die door habijt en stand zijn woorden hadden moeten verstaan en de verwerkelijking van zijn idealen hadden moeten bevorderen...

Zij zijn mij bijna gelijktijdig ontvallen, mijn vrienden Juan de la Cruz en Luís de Leon, en beiden schijnen hun laatste levensdagen het gevoel te hebben gehad, dat de strijd welken zij hadden gestreden, vergeefs was geweest. ‘Todo es afanar y morir’, het is een al maar zich aftobben en tenslotte komt de dood, schreef Fray Luís, en als ik mijn leven overzie, zou ik hem gelijk willen geven. Maar toch...! Wij hebben den neergang meegemaakt. De wederopgang moet na ons komen. En hoe hoog rijzen zij boven de mensheid uit. Theresia van Avila, Fray Luís de Leon, Fray Juan de la Cruz, figuren welke den neergang van onzen tijd hebben willen stuiten! Zij houden de belofte in voor de toekomst. Wat er ook met hun werken moge gebeuren, of zij verminkt worden, dan wel vergeten onder het stof in archieven en bibliotheken blijven liggen, er zullen altijd wel weer enkelen door hun woorden bezield worden en gereed zijn om, met de vastberadenheid van een don Pedro de Cuellar en het visionnaire geloof van een don Sebastian, naar een nieuwe, verbeterde samenleving te streven, een samenleving van broederschap en gerechtigheid, van vrede en een veredeld streven naar inzicht, naar wijsheid, naar welvaart.

Dan geve God, dat men nooit meer aan een mens de misdaad begaat, welke men ten opzichte van Philips Willem heeft bedreven, door in hem het geloof in zichzelf, zijn besef van eigenwaarde en de bron van alle geestkracht en vertrouwen te doden.