Logo DBNL
De gouden swipe (1985)

De gouden swipe

(1985)–Abe Brouwer–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Diel II

1.

As in steatlik kastiel leit it Frijhôf dêr yn Fryslân. Mânske iperen beammen rize om 'e grêft hinne de loft yn, hjir en dêr, benei om en om sprút in grouwe tûke mei omheech yn linkendewei finer wurdende dielen, ont hja útrinne yn in raaifine top, dy't yn 'e maitiidswyn sêft hinne en wer weaget. De roeken fan in lytse koloanje, dy't der húsmannet, fjochtsje yn dizze leafderite fûl om it wyfke en in nêstplak; it hat altyd sa west en komt altyd wer.

En mids dy rûnte fan beammen leit de pleats, it Frijhôf, breed en swier en mei syn fûneminten djip yn 'e grûn ferankere. It hôf oan de súdkant liket wol in lyts paradyske. Dêr bloeit en pronket it yn in wielde fan kleuren, mar it is der fredich en stil, krektlyk as efterhûs. De brede skuordoarren steane iepen, mar der is gjin minske te sjen. Yn it terskhús hinget de frjemde, ûnwennige rêst fan in skuorre, dy't leech en sûnder libben is. Boppe de tsjustere gollen wynderet wat spinreach; dat is alles. Nee, it libben is earne oars; it libben is bûtendoar! It is oer en boppe de lannen mei de groeiende fruchten! It wrakselet en tsjocht troch de mieden en de greiden yn tûzen lûden en dieden. It is yn 'e Sâne, dêr't de melke kij rinne te weidzjen, en it is yn 'e bou, dêr't it folk arbeidet. Libben en groei rûnom. It leit yn 'e stadich stappende wjudder mei syn foarútbôgjende houk, stjoerd en lutsen, al mar foarút, ont de man, op 'e foareker kommen, efkes op en om sjocht. It leit yn it sierlik fine flaaks, dêr't twa jonges, Sierk en Fetse, mei in fanke, Gelbrich, in âld want oan 'e hannen, hoasfuotling en foar 't lêst troch hinne geane om it túch derút te lûken. En it leit yn 'e miede, dêr't Gelf oan 't meanen is mei de Fos en de Bels foar de masine. Hy hat kile en festje útsmiten en syn sangen klinke mei yn it ritme fan 'e rikketikjende messen troch de stannen.

No en dan ropt er in wurdmannich tsjin Bouke, dy't mei in

riuwe yn 'e hannen de kearen bylâns giet en soms moat er in skoftke ho hâlde om it opstrûpte gers tusken de fingerbalke wei te klauwen.

Sa lizze dêr de pleats en de lannen en sa is it libben dei yn, dei út alle dagen itselde en dochs wer oars en dat allegearre hat lytse Ate al sa njonkenlytsen ûntdutsen.

Seis jier is er no en hy is alle dagen al wer oan yn in nije wrâld kommen, in wrâld, wêryn hiel wat te belibjen falt, safolle, dat hy hat der soms oan, dat er it byhâlde kin. In wrâld frjemd en wûnderlik soms, mar altiten wer nij en wêryn hy de ienfâldichste dingen yn himsels ferarbeidet.

Yn memme eagen hat er op in kear twa djippe, blauwe marren fûn en doe't er goed sjoen hie, hied er syn eigen byld der middenyn sjoen. Ek it dwaan fan de grutte minsken jout er in eigen betsjutting en hy beprakkesearret se lyk as se him oankomme.

Wêrom mei hy allinne op 'e lappebank sitte en der neat úthelje lyk as mem en Jouk? Wêrom meie hja wol wat yn 't fjoer smite en hy net? Wêrom kriget hy klappen, as er in tsiiskoarste yn 'e têst fan 'e plaatstove docht? No ja, it stjonkt, seit mem, mar sy docht der sels wol fjoer yn. Wêrom kin men wol tsjin in muorre oan leune en der net tsjin oan falle? En wêrom moat hy winterdeis op in kâld bêd en Gelf op in waarmenien yn 't bûthús?

Mei it âlder-wurden wurde de problemen ek oars en djipper: oan 'e iene kant ferjit er guods en oan 'e oare kant komme der wer slimmere by...

Sa hat er de grutte minsken, dêr't er mei te meitsjen hat, ferdield krekt as op in skaal, elts nei fertsjinsten en mear of minder tagedienens. En hy kin se datoangeande krekt en suver skatte en... dêrneffens mei har omgean.

Jouk bygelyks, de faam, ja, dy is by harres foar 't bushimmeljen, foar 't breasnijen en it wurk, mar tagelyk kin men by nimmen sa nôflik rêste as by dyselde Jouk, omdat hja altyd gelyk bliuwt en altyd krekt wit, hoenear't men wurch is en op in skurte krûpe wol.

En dan is mem der. Dêr moat men foar oppasse! Hja kin jin

soms oanhelje en op jin omtútsje as is men in lytse harte, mar it kin bêst beslaan, dat hja fuort letter stúmsk en koart is en jin net ienris sjocht, as men har nedich is. Ja en hy wit ek wol, hoe't dat komt; dêr sit omke Wilco efter, heite freon, mar it is syn freon net, ho mar! Hy mei him noch sa om 'e holle aaie of lekkere swietekou foar him meinimme, hy ferrifelet Ate net.

Heit is syn alles! Hy is grutsk op heit, grutsk, om't it dochs sa'n sterke reus fan in man is! As Jouk him jûns op bêd ien fan har wol hûndert nuverfrjemde skiednissen fertelt, skiednissen mei reuzen en ierdmantsjes en elfkes en tsjoensters, dan tinkt er him heit jimmer as de reus, dy't helpt, dêr't help nedich is en dy't fjochtet, dêr't fochten wurde moat.

Nammers ek mei heit moat men op jins iepenst wêze, hoe mâl oft men ek mei him is, ja, miskien wol, omdat men mâl mei him is. Men hoecht him moarns mar nei de eagen te sjen, dan wit men wol, wat men hat te dwaan: him by de hân krije en mei him gean te buorkjen of... mar neat sizze en him net foar de fuotten rinne.

Muoike Frouk mei er wol lije, jawol. Dat is de boerinne fan Hearema en de mem fan Doutsen, ja, dy mei er wol lije en Doutsen ek wol, dat is in klucht, dy kin sa mar ferskes meitsje. En dat binne noch mar in pear minsken - der binne noch mear, de arbeiders, de feinten, de froulju, tefolle om te ûnthâlden, en dochs moat men wat fan harren witte, oars kriget men fêst lijen lyk as lêsten ek. Doe hat er 't bestien en freegje Bouke, dy't krûm rûn, oft er soms wat weitôge hie... No, mar dêr is in waar op kommen! Bouke lulk en heit lulk, net in bytsje! Dêr hat er in wan bruien fan krige, dat hy fielt noch it plak, dêr't heit him doe rekke hat!

Gelf, dat is immen as Jouk! Dêr fielt er him ek by thús krektlyk as by de faam. As Gelf mei in hynder nei de buorren moat, kin men der fan op oan, dat er earst alles ôfropt om Ate te finen, want dy moat mei. Fan Gelf hat er ek alles leard, wat der op in buorkerij falt te learen, hynsteriden, skiepmelken, bargemoal-rieren, kowedriuwen en aaisykjen.

Gelf, no dat is ien!

Keimpe, ien fan de arbeiders ek wol, mar dat is wer oars: dy wennet net by harres, krektlyk as pake en beppe yn Tsjommearum. Dy hawwe him net foldien.

‘Nee, dêr kom ik net wer,’ seit er lûdop. ‘Beppe alle dagen pine yn 'e holle, pake bolderje en ik op bêd pisje, mar dat koe ek net oars; dat moast sa wol komme. Jouk hellet my der jûns noch ris út. Nee, dêr kom ik net wer!’

Hy is suver lulk en slacht mei syn lytse fûst tsjin 'e hinneloop oan, dat in reaweiten hin stoot lûd keakeljend en mei de flerken útinoar nei de hoanne.

Ate sjocht der efkes nei en prakkesearret fierder, want sjoch, hy sit der net sa mar fansels! Nee, der sil wat wichtichs barre yn syn libben: hy sil foar 't earst nei skoalle! Dat sadwaande.

Dan is 't út mei 't riden, út mei 't aaisykjen, út mei de molkrider nei Omke Ids! Hea ja, omke Ids, dêr is 't wol te wêzen! Omke Ids mei syn almeugend grut bosk hier en syn grutte hannen, dêr hat er altiten graach by wêze mocht, mar ja, it is no út mei útfanhûzjen! Nei skoalle ta!

‘Mar hoe't it hjir op 'e pleats komme sil, dat wit ik net!’ seit er lûdop, want it is tinken! Hy is der mei oan, it groeit him boppe de skouders, hy hat wat te folle noed foar sa'n lytse keardel, mar doch der ris wat oan. Heit is ek sa faak fuort. Hy sjocht op, draait him om en dan docht Ate syn allernijste fynst: dêr stiet lytse Janke fan 'e Soberhoek op 'e ein fan 'e leane mei in frou, mar dy sjocht er skraach; it is it famke, dat him lûkt.

Hy giet oerein, spijt ris oer 't hiem lyk as grutte manlju en seit sawat heallûd:

‘Dêr sil ik dochs wol hinne moatte!’

Hy triuwt de hannen yn 'e bûsen en rint it famke temjitte, dat allinne it hiem oprinnen komt.

As hja benei oaninoar ta binne, it jonkje âldmaneftich stiif en it famke mei koarte, lichte stapkes, bliuwe beide stean. Efkes wachtet Ate, mar dan seit er earnstich:

‘Dit is ús hiem!’

It famke ûntstriidt it him net, mar draait har om en wiist nei de frou.

‘En dat is ús mem,’ seit hja.

Ate sjocht it minske dêr wol stean, mar fierder taalt er net nei har en as hja tichter by komt en freget: ‘Do bist dus Ate?’ dan is 't him de muoite net en jou andert.

Wa soe ik oars wêze moatte? tinkt er.

Mar it famke stiet him wol oan, jawol, hy besjocht har fan boppen nei ûnderen en as dat nei 't sin útfalt, wol er har meinimme en lit har oan mem sjen.

Op dat stuit begjint der in klok te lieden en dat feroaret syn plan.

‘Hark ris,’ seit er en hy laket, ‘de klokken sjonge, it folk komt fan 't lân.’ Hy giet njonken har stean. ‘Moatst goed harkje! Dit is de Lytse Jouwer en it klokje is ek mar lyts: tingtang, tingtang, tingtang.’ - Hy hat syn fingerke omheech en de holle skean, sa giet er der yn op en as er in swierdere klok heart: ‘Hark, dat is Foudgum, dy is oars - mar no moatst harkje, dat is âld Hantum, swier en breed: Bim, bom, bam... bim...bom...’

‘En hoenear sil Ate nei skoalle ta?’ freget de frou.

‘Yn nije wike. Do ek?’ freget Ate it famke.

‘Ja, ik ek, n't mem?’

‘Do ek, leave,’ anderet de frou.

Ate betinkt: dan geane wy dus tegearre!

It famke har mem laket: hoe soe 't ek oars kinne, benei op 'e selde dei te wrâld kommen.

Op dat stuit fljocht it famke it hiem op en de manlju temjitte. Ien dêrfan, Keimpe, stekt syn earms út en dêr fljocht hja op ta, dat de jonge wit no foarfêst, wat er wol heal en heal tocht, mar net freegje wollen hat: Keimpe syn famke, fan 'e Soberhoek. No ja, dy Soberhoek dêr wit er net safolle fan ôf, dêr wenje arbeiders fan heit en sa, mar Keimpe kin er noch it bêste, dat hy seit, as dy njonken him is:

‘Is dat jo famke, Keimpe?’

Keimpe knypeaget ris nei syn wiif en seit dan:

‘Ja, dit is har. Meist' har wol lije?’

‘Jawol,’ anderet Ate.

‘O, soa, wol?’ Keimpe wer.

‘Wy sille tegearre nei skoalle ta,’ seit Ate earnstich.

‘Kom, soa, dan wurdt it feint en faam, tink,’ seit Keimpe.

Ate sjocht him earnstich oan, spijt dan wer oer 't hiem en seit: ‘Dat tink ik net, want Jouk is ús faam al, sjoch!’

Mei dy wurden draait er him ynienen om en, rûtsdy, fuort is er. Keimpe, mei Janke op 'e skouders, en syn wiif nêst him, sjogge ek, dat se thúskomme, mar ûnderweis prate hja noch wakker oer de jonge.

‘It is in biis, hear,’ seit Keimpe. ‘Ferline wike stied er mei stúdzje nei Bouke te sjen: dy syn eagen begjinne sa te rinnen. En ynienen begjint er te sjongen: ‘Rôlje, rôlje, wettereagen!’ yn pleats fan wetterweagen! Bern, wat in trelit: Bouke, nidich, die in raam nei de jonge, mar dy wie al fuort en doe begûn er tsjin Gelf op te spatten, dy soe 't him wol ynstutsen hawwe!’

Op datselde stuit sit Ate yn 'e koken op 'e bank, ek lyk as de oaren mei tee en iten foar him, mar hy yt net sa flot as oars en mem moat him faak oanpoene.

Hy sjocht faken de kant út nei de Soberhoek, hy kin de minsken noch krekt sjen en ûnderwilens harket er skerp nei it petear fan 'e oaren: hja prate ek oer de Soberhoek, oer de minsken, dy't dêr tahâlde, en benammen oer lytse Janke. As Jouk sein hat: ‘Wat giet de tiid al rêd, net, frou - it liket krektlyn, dat Keimpe hjir it hiem opfleanen kaam en no tegearre al nei skoalle,’ seit Ate rêstich: ‘Wy geane yn nije wike nei skoalle, Janke en ik!’

En, as is no foar him it praat út, draait er him fan 'e bank en giet der út.

Mei fêste, wisse stappen, dy't opbatse tsjin 'e muorre, stapt Ate it bûthús del en belânet wer op syn âld plakje, de boarnamer. Dêr sit er in skoftke hiel stil te sjen, de hannen tusken 'e knibbels. De sinne set him yn in gouden ljocht. Om him hinne is in skerpe rook fan jarre, mar ek fan groei.

Heech oan 'e loft sile wolkens; hy sjocht der earnstich nei en makket der fan alles út op: hynders, kij, minsken en allerhande kluchtige figueren. Elts amerij krije hja wer in oare foarm, dan

draaie en swimelje se yn en om inoar hinne, mar folgje, jimmer wer ferienige, de wei, dy't foar harren útlein is.

Op 'e neidei komt Jouk by him te sitten en dan begjint it jonkje te freegjen nei alles, wat him oan 't tinken brocht hat: oer 'e skoalle, it wêrom en it hoe, en hoe't dat yninoar sit mei dat like-âld-wêzen. Binne hja tagelyk út 'e Wâlden kommen? En hoe is dat om en ta gien? Yn in tilbry ôf in wein? En wêrom binne hja dan net broer en suster? En wêrom tikket Keimpe foar heit oan 'e pet en net foar Bouke?

Jouk makket har der wat ôf.

‘Do bist noch sa lyts, Ate jonge, letter sil Jouk dy alles fertelle...’

‘Wit Jouk dan alles?’ freget er.

‘Ja,’ seit Jouk, ‘alles...’

En djip yn har sels eanget it har, wat der dan te fertellen is... As hja him om sân oere op bêd bringt en sjocht, dat de jonge wachtet op har teltsje, is 't krekt as doar hja net. Hja sjocht him oan mei har trouwe eagen en út 'e keamer wei heart hja lûd laitsjen fan in boerinne en in boer - mar dy boer heart hjir net, dat wit hja.

Lytse Ate triuwt har oan 'e earm.

‘Toe dan, Jouk,’ trunet er, ‘toe dan!’

Dan leit hja him in earm om 't skouder en sjongt:

 
‘Skipke fan ús Jezus' hoede,
 
Heech de heilsbanier fan 't krús,
 
Bring as arke fan behâldnis
 
Al Gods earme doarmers thús.
 
En brûst de see mei weagebrân
 
En bilet wylde wyn,
 
't Giet op 'e blide haven yn
 
En 't riizjend ljochte strân.’

Hja wol 't winliken net wêze, mar dit liet sjongt hja mei opsetsin, krekt as is dat nedich foar de jonge en foar oaren.

En nei dat liet komme oare, mear wrâldske, mar dochs alle-

gearre swiersettich fan toan.

As hja fan 'e mûnersdochter sjongt, leit Ate al yn 'e slomme en efkes letter giet hja foarsichtich by him wei en dan rimpen nei de keamer mei in oartsens boadskip.

2.

Alle dagen geane der bern nei de Hantumer skoalle. Hja komme, waar of gjin waar, rûnom wei, modder- en púndiken en tsjerkepaden lâns of dwers troch de greiden. Ien fan dy bern is Doutsen Hearema en no binne der mear bykommen; Ate Wallinga en Janke Feikema ek.

Acht oere steefêst stiet Ate mei syn trompke iten, syn griffelen spûnsdoaze te wachtsjen. De earste kears hat Jouk him hinnebrocht, mar no hoecht dat net mear; no hat er syn maten al fûn. Hy soe 't net graach mear wolle, dat Jouk him brocht en it fanke fan Hearema noasket him ek net mear, sûnt er fernommen hat, dat dy baasspylje en him bemasterje wol. Hy giet syn eigen gong en ferarbeidet dat frjemde fan oeren-lang-stilsitten-en-learen op syn wize. Stilsitten is him in grouwel en benammen yn in skoallelokaal fan fiif by acht meter. Hy dy't thús in bûthús, in skuorre en twaëntachtich pûnsmiet lân ta syn foldwaan hat, hoe sil er hjir stilsitte kinne?

Neat dwaan te meien, neat sizze te meien, ek net as er oanstriid hat om wat te dwaan of te sizzen? Hy hat al ris freegje wollen, wêrom't juffer oars praat as de bern en de lju yn 't doarp. Dat hat him stutsen en it is noch minder wurden, sûnt er sels ek sa bryk prate moat. Tsjin in hynder sizze se fan ‘paard’ en tsjin in baarch fan ‘varken’. Healwiis is 't en net oars. En hja hawwe, wat dat oangiet, hiel wat tûkelteammen.

‘Wat is dat voor een dier, Ate?’

‘In raam!’ anderet hy.

De juffer laket.

‘Mis!’ seit hja. ‘Hier heet het een schaap en dàt daar is een raam.’

En hja wiist nei 't finster.

Mar Ate is lykwols net ferslein; hy laket ek.

‘It is in Ingelske raam mei hoarnen op 'e kop. Sokke ha wy hjir net, mar't is in raam!’

Sokke dingen binne earst wol wat frjemd en foar beide tige ûngemaklik, mar de jonge is net dom en ridlik gau past hy him by dat frjemde oan.

De earste deis hat er Janke wer metten en as er har de oare moarns de Noarderreed útkommen sjocht, freget er: ‘Is jimme mem der net?’

As it fanke skodhollet, seit er:

‘Kom dan mar mei ús!’

En sa is dat alle dagen troch gien.

By skoalle wolle de jonges neat fan 'e famkes witte, mar fan en nei hûs rint alles meiïnoar op.

It is Ate al ridlik gau, as hat er nea oars dien, nei skoalle leare, ite yn skoalle en jûns wer nei hûs. It ploechje wurdt dan stilwei lytser: by de Noarderreed trije der by wei, dan de oare kant út nei 't Heechhiem, dan nei 't arbeidershûs en op 't lange lêst hy en Doutsen tegearre oerbliuwend en dan hawwe hja benei oars gjin praat as oer hynders, kij en fruchten. It is winliken it selde as wat de âlden dogge: in opswetsen oer ‘ús’ lân, ‘ús’ hynders, ‘ús’ kij! En soms kinne hja har sa opwine. Dan is 't by 't krijen om't ôf. Ate syn lêste wurd is dan altiten:

‘Jimme heit hat noch nea in gouden swipe wûn en ús heit wol!’

Hy wit, dat er har, al hoe grutsk oft hja ek is, dêr mei ha kin en hy hat der wille om.

Lykwols as hja by it Frijhôf binne, liket de rûzje wer út te wêzen. Ate strûpt it trompke ôf, seit: ‘Goeie Douts’ en dan set er it op in rinnen. Mei in reade kleur en hymjend komt er de koken of it mulhús ynstoarmjen, docht it him net oan tiid om te iten, ferklaait him en fljocht it lân yn om te dwaan, wat der te dwaan is, krekt as mient er, dat alles op him wachte hat. It is syn pleats en hy moat der op passe. Hy wit alles en is de baas oer alles. Hy docht in steil wurd tsjin 't folk en yn 'e hûs en seit dingen, dy't syn jierren fier foarút binne. Lokkich feroaret dat mei de tiid. As er in jier nei skoalle rûn hat, is 't krekt, as wurdt

er dan earst in echt bern. It âldmantsje, dat al sa breed stappend troch de pleats trêdzje kin, wurdt stiltsjes wei en der komt in echt bern, in echte kweajonge foar 't ljocht.

Hy komt net mear op tiid en oere út skoalle wei, sjongt, boartet en fjochtet mei oare jonges en bekroadet him net mear oer bargen noch oer oar fee. Faker as ien en twa kear moat Jouk of Gelf him út 'e buorren weihelje. Dan is er hingjen bleaun. Op in jûn is er mei Janke nei de Soberhoek ta rekke. Och, hy sjocht der neat yn en wol wolris sjen, hoe't it dêr om en ta giet. Hy boartet mei Janke ta de dei út en dan docht Janke har mem gjin lichten, Keimpe moat him nei de pleats bringe.

‘Wêr, deale, komsto wei?’ freget syn heit.

‘Ikke? Fan 'e Soberhoek,’ seit er.

‘Soa, no, dan haw ik dy dit te sizzen: nei skoaltiid hearsto daliks thús te kommen. En yn alle gefallen: op 'e Soberhoek dêr hasto neat te meitsjen. Dyn plak is hjirre en oars kinst' nei Doutsen gean te boartsjen. Hast' dat ferstien?’

Ate knikt ja en fierder neat, want sjoch, sokken, dy't sa ûnhuerige sterk binne, hoecht men jin net iens tsjin te fersetten; it jout neat as lijen. En dan dy Doutsen, wat is dêr no oan? Folle âlder en de baas spylje ek noch. As er dit beprakkesearret, is er mei Gelf en Jouk allinne thús, want heit en mem binne nei de Hearema's op besite.

‘Wat tinkt jimme fan Doutsen?’ freget er ynienen. Gelf laket.

‘Wat kinsto der nuver bykomme,’ seit er. ‘Of soe 't syn faam wêze, Jouk?’

‘Wa wit?’ laket Jouk werom.

‘En 't soe jimme heit wol noaskje, tink ik,’ seit Gelf wer.

‘Stil, net fierder,’ warskôget Jouk, mar it is al te let. Ate hat it net allinne heard, mar ek begrepen.

‘Mar my net, Gelf!’ seit er. ‘Heit kin prate, wat er wol, mar ik gean der net wer hinne.’

‘Do giest op bêd, dat is better,’ ornearret Jouk. ‘Kom mar!’ En as hja him bestoppet, sit hy der noch fol fan.

‘Ik soe wol ris witte wolle, wêrom't heit en Wilco Hearema

sokke freonen binne. Ik mei dy man net lije, dy Hearema. Wit Joukit?’

It andert, dat Jouk him jout, hat er ek net safolle oan. Hja seit: ‘Ja, jonge, dat soe ik ek wol ris witte wolle.’

Och, hja soe him wol graach fertelle wolle fan dat ferskriklike, dat hjir om it Frijhôf hinget, mar it mei net, hy soe 't net begripe en der like min wat oan feroarje kinne. En as grutte minsken soks noch net iens útsprekke doarre, hoe soe sa'n lytse jonge...

‘Do moatst mar gau sliepe, Ate,’ moannet hja.

‘Ja, Jouk,’ seit er, ‘mar ik wol sa graach, dat Jouk noch wat fertelt. Ja? Toe mar, it ferhaal fan Wierumer muoike.’

Hy seit it skrutel en benei flústerjend en Jouk freget har omdôch ôf, hoe't dy jonge no krekt op dat skriklik ferhaal komt fan 'e frou, dy't by har libben safolle ferkeards dien hat, dat hja sels in minskelibben net telde.

En har lêste died, wêrtroch har man en bern de dea fûnen, in dea, dy't hja oaren tatocht hie, makke har sljocht mei de holle - en nei har dea spoeket hja noch yn tsjustere nachten...

Wêrom freget hy dêr om? Is 't tafal? Of moat it sa wêze?

Mar yn in oantrún om him, safolle as hja kin, te helpen, giet hja tichte by him sitten. De jonge skikt wat nei har ta; syn iene hân leit tichte by harres en sa begjint hja har ferhaal.

Wat fierder oft hja komt en wat skrikliker oft it wurdt, wat neier oft syn hân nei harres taskoot. Syn eagen binne wiid iepen en it is, as sjocht er alles foar him.

't Is neffens him moai, net moai yn 'e sin fan 't wurd, mar it komt sa ticht by him, hy belibbet it... en Jouk fertelt sa echt. ‘En as it stoarmwaar is,’ sa fertelt Jouk it lêste, ‘dan komt Willemke wer op 'en baan. Hja tôget it skynfet en beljochtet dêrmei de lijkant fan 'e dyk om har man en har beide jonges te sykjen...

En hja sil krekt sa lang rinne en sykje moatte ont de Heare alle boetejierren útskrast hat op Syn kalinder...

Noch binne bern bang, as hja hearre fan Wierumer muoike, mar hja docht gjin kwea mear...’

Dan is 't út. Jouk giet oerein en besjocht de lytse jonge. Syn eagen binne al sletten, mar syn hantsje leit noch op harres.

‘Do lytse keardel,’ seit hja sêft.

Wêrom is alles no sa tichteby en dúdlik?

De skiednis fan Wierumer muoike is dochs net wier bard? En al hat 't wier west, dan hat it dochs noch neat te meitsjen mei de frou hjirre? Of soene dit teltsje en oare sûnde- en spoekeferhalen krekt dêrom yn 'e wrâld kommen wêze? Wa wit, faaks hat dat ek syn doel en betsjutting.

As hja der oer neitinkt, wurdt hja suver oars. Grypt dan alles hjir yninoar? In spegel foar elts, dy't eagen hat om te sjen en earen om te hearren?

Hja bestoppet de jonge en giet nei de koken om, as it kin, noch wat mei Gelf te praten. Gelf kin, om't er de dingen oars en ljochter sjocht, jin faaks wat út 'e benearing weihelje. Mar Gelf is der net mear. Dy hat syn nocht en no't it wat te lang duorre hat, is er nei efteren gien en dêrwei op bêd: moarn is 't wer betiid dei.

Jouk hellet wat wurk en sa sit hja allinne noch in skoft te arbeidzjen en te prakkesearjen en as fansels komt hja wer op har útgongspunt werom: Lysbet, de frou - en har dwaan.

Wêrom docht in minske soks? Hoe kin it bestean, dat sa'n goede frou oars, ien, dêr't oars gjin ferkeard stee yn sit, dy't alles foar in oar oer hat... stil ris... soe dat hjir mei te meitsjen hawwe? Har goedens, har rynskens? En soe Hearema dat útmetten hawwe? Soe dy help oan Douwe op sa'n wize miskien...? Dat soe dan dochs ferskriklik wêze...

Lysbet, wa wit, wat hja op dit stuit ûndergean moat dêr by de Hearema's...

Ja, dat mei Jouk wol sizze. Lysbet hat it slim dêre by de Hearema's. Hja sit harsels yn 'e wei; hja skammet har sa bot en djip, dat hja doar benei neat sizze. En Douwe, har man, laket mar; dy hat it wol nei 't sin.

Op dat stuit giet er oerein, Douwe Ates. Hy sjocht de oaren stik foar stik oan en syn eagen laitsje.

‘Freonen!’ mei dat wurd freget er de oandacht foar syn wur-

den. Lysbet wachtet en hâldt har hert fêst. Wat sil der no wer komme? Hja wit, Douwe is net immen, dy't mei lang en breed beprakkesearre plannen komt. Hy is de man fan it amerij: wat er no sizze sil, is miskien krekt by himsels opkommen.

‘Ik freegje jimme,’ begjint Douwe, ‘wy moatte de bân, dy't der no al tusken ús is, noch fêster meitsje! De Hearema's en de Wallinga's binne byinoar en hearre byinoar te bliuwen!’

‘Wat woest' sizze?’ freget Wilco. Hy hat wille, hy hat ivich wille, as er dy eigenwize Douwe praten heart. ‘Wat kin der tusken ús noch fêster? Witsto it, Lysbet?’

Lysbet skodhollet. In dûnker rea komt by har op.

‘Witsto it, Frouk?’ freget Wilco, mar dy lûkt laitsjend oan 'e skouders en skrept om de romers fol te krijen.

‘Dan sil ik it sizze,’ seit Douwe. ‘Sjoch ris, minsken, jimme hawwe in dochter Doutsen, in kreas en himmel fanke en wy’ - hy sjocht nei Lysbet -‘wy hawwe in iennichste jonge ek net ien fan 'e lilksten - en no woe ik it útstel dwaan om dy beiden, as hja de jierren hawwe en inoar lije meie, foarinoar te ornearjen.’ Wilco giet oerein. Hy komt mei syn romer yn 'e hân nei Douwe ta, laitsjend.

‘Wel,’ seit er, ‘wy kinne fansels de dingen net foarútrinne, mar as se inoar oansteane aansens, de bern, no, dan bin ik der flak foar! Hjirsa, Douwe! Wy klinke!’

En hja stjitte oan en drinke op dit útstel.

Lysbet sjocht fan har breidzjen op. Ien foar ien sjocht hja harren yn 't antlit, har man en... dy oare, mar hja seit neat en hat in gefoel, as wurdt hja oan 'e kant skood.

It is Frouk, Wilco syn boerinne, dy't in wier wurdt seit:

‘Ja, dat is no wol goed en bêst allegearre, mar it is gjin fee, dat jimme ferkeapje. As jimme dat mar begrepen hawwe!’

Wilco makket in beweging.

‘Och,’ seit er, ‘it giet net om ferkeapjen, it giet net ienris om it doel, 't is allinne mar, dat wy it oanfiele! Do altiten mei dyn grutte mûle!’

‘Hawar,’ seit Douwe, ‘de froulju moatte mar sizze, hoe en wat. Lysbet, bist' der foar of der tsjin?’

Syn frou sjocht him oan en fielt har djip illindich.

‘Ik wit it hast net,’ anderet hja, ‘meie wy der no wol al oer beslute? Se binne noch sa jong. Lit ús noch in jiermannich tiid dwaan.’

Douwe wurdt suver lulk om dy wurden. Dat ivige opkearen en tsjinarbeidzjen ek.

‘Och, do mei dyn beswieren!’ falt er út, mar Froukje falt har by: ‘Lysbet hat gelyk; de bern binne noch te jong!’

‘As Douwe en ik it iens binne,’ begjint Wilco, mar syn wiif jout net ta.

‘Douwe en ik?’ freget hja. ‘Jitteris, it is gjin fee, dêr't jimme oer gear binne; nee, dêr kinne jimme mei dwaan, wat jimme wolle, mar...’

‘Wa is hjir boer?’ falt Wilco har yn 't wurd, mar syn wiif is net ferfeard.

‘Boer bisto hjir, mar ik bin dyn frou en de mem fan dyn dochter. Wolsto dyn spul, dyn fee en alles ferkeapje, dat is dyn saak, mar sa giet it net mei myn fanke! It liket wol, dat soks Lysbet kâld lit, hja seit der net safolle fan, mar it is my allegearre net gelyk!’

‘No stil!’ anderet Wilco. ‘Do soest, ferdeald, in oar hjir noch misledigje! En wat dyn bern oanbelanget, der is gjin minske, dy't dy dat bern ûnthelje sil, mar Douwe en ik liket it goed ta en dêrom, Douwe’ - hy keart him nei Douwe - ‘ik bin der foar en dat is genôch! Kom hjir, ik sil noch ris yntaapje.’

En hja drinke wer.

De froulju sizze net folle mear, mar Frouk hâldt it yn omtinken, wachtsje mar - en Lysbet doar benei net iens te tinken en as hja op wei nei 't Frijhôf binne, liket hja alle hâldfêst ferlern te hawwen. Mei gjin stokken kin Douwe mear wat út har krije, it is no sa fier, hja doar him n't iens mear oan te sjen.

Hja is wis, dat der foar no gjin rêst mear te finen wêze sil. As de ivige sûnderes sil hja fuortoan ompakke moatte mei har dea-sûnde, dêr is gjin ferwin op. Hja mei net iens mear fjochtsje foar har jonge. Hja is oergeunstich op frou Hearema: dy mocht foar har bern opkomme en dat rjocht hat hja ferspile.

‘Ik bin mem,’ hat Frouk sein en yn wierheid, dy is mem, mar wa bin ik, tinkt hja, wa bin ik?’

Douwe, nêst har rinnend, hat in skoan sin. Hy laket yn himsels, as er it petear jitris oereidet. Dy Frouk dat is in bekstik, hear, dy deale, en hy uteret datoangeande in wurdmannich tsjin Lysbet. As er gjin andert werom kriget, giet er fierder.

‘Dochs mei ik har wol lije; hja flapt alles der mar út en dan is 't ek dien! It is gjin eamelder lyk as in hiele bulte - hja wit, wat hja seit.’

Yn har sels freget Lysbet: ‘Douwe, hâld dochs op, jonge!’

Mar hy praat troch. Wêrom ek net? Hy hat ommers in goede jûn belibbe en sil hy dan net bliid wêze?

As hja thúskommen binne, rint Lysbet daliks troch nei it bêd fan 'e jonge. Hy leit rêstich te sliepen en wit neat fan 'e wrâld ôf. Hiel foarsichtich bûcht Lysbet har oer him hinne, tutet him sêft op 'e foarholle en flústeret:

‘Myn leave jonge, mem bliuwt by dy, hear...’

It hat, hoe sêft ek dien, dochs te lûd west faaks. Of is der yn dy beiden wat, dat as in wûndertrie fan 'e iene nei de oare rint? Ate slacht ynienen de eagen iepen, wiid iepen en dan sjocht er mem. Hy stekt beide hannen nei har út.

‘Mem,’ seit er, ‘ik haw sa dreamd. Jouk hat ferteld fan Wierumer muoike en dêr haw ik fan dreamd, sa nuver...’

Hy laket, krekt as skammet er him, dat er sa lyts is.

Mar Lysbet laket net... Lysbet ken de skiednis fan Wierumer muoike ek...

3.

De jierren komme en ferdwine, ien foar ien, mei izeren needwindigens. Ate ûntwaachst de bernejierren, hy is earst juffer ûntwoechsen, doe master en op 't lange lêst de skoalle sels.

It hat wol wat fuotten yn 'e ierde hân om him fan it learen ôf te krijen, want der ha trije west, dy't him trochleare litte woene. Foarearst master sels, dy hat mei syn âld jas en lang burd faker as ien en twa kear by heit-en-har yn 'e keamer sitten om oer de

jonge te praten. It soe ivich sûnde wêze om de jonge fan 't learen ôf te dwaan en hy woe him oer alle boegen wol helpe... En de twadde dat wie Lysbet. Hja hie har jonge sa graach in oare wei op hawwe wollen, in wei, dy't fier fan it boerelibben ôfwike soe en dy't har, wa wit, noch op 't lange lêst de rêst weromjaan koe. Dûmny moast er wurde, immen, dy't tusken har en God stean soe as in help.

Mar alles is op Douwe en op Ate sels ôfketst.

‘Myn jonge,’ sei er, ‘sil wurde wat ik bin: boer!’

En mei dat sizzen hat Ate bliid west. Hy wol ek boer wurde, mar dan in oare boer as dat heit is, dêr is er oertsjûge fan. Hoe en wat, dat kin er net ûnder wurden bringe, mar like goed wit er it.

En sa is besletten.

‘Gelearde lju is ferlet fan,’ hat Douwe sein, ‘mar goede boeren kinne wy fêst net sûnder. En in goede boer sil ik fan him meitsje, master. Hy kin de earste winter nei de jûnskoalle en letter nei de Lânbouskoalle en dan hawwe wy beide ús sin.’

 

Sa wurdt Ate yn wierheid in jonge boer! En hy giet sa folslein yn syn wurk op, hy ferjit syn skoalkammeraten, hy ferjit winliken de hiele wrâld, want alles, wat it libben foar moais en goeds foar him hat, leit yn 'e pleats en yn 'e lannen! Dat is syn begjin en syn ein. Al syn tinzen en dieden hingje wer lyk as eartiids gear mei it Frijhôf, mar no is hy gjin âldmantsjebern, mar in jongfeint mei in iepen each foar fee en bedriuw. In hiele wike arbeidet er as de dreechste arbeider, neat is him te hjit en te swier en hy is net grutsk tsjin it folk. Hy waachst yn dy jierren op ta in sterk jongkeardel; hy kriget in sûne brune kleur en hy wit syn paad skjin te meitsjen.

Nammers ek oare dingen hawwe syn omtinken. Hy tinkt djip nei oer de dingen, dy't it libben him opjout, en faken dat er studearret yn boeken, dy't er mar amper oan kin, mar dy't hy dochs yn him opnimt. Benammen de Bibel, dat wûndere boek, lûkt him en dêr sit er wit hoe faak yn te studearjen. Hiele skoften kin er yn it âlde testamint lêze en eltse kear wer oan

lêst er him der yn sêd oan dy brede wurden, dêr't sa'n kleur yn sit en dêr't al de earbiedigens en de oerjefte yn lizze fan 'e minske foar en oan it godlike.

Al daliks yn Genesis I begjint dat.‘Yn it oanbegjin skoep God himel en ierde en Syn Geast wie sweevjende oer de wetters.’

Al hoe faak oft er dat lêst, it grypt him jimmer wer op 'en nij en dêr komt noch by, dat der yn dyselde Bibel safolle stiet, dat werom te finen is yn harren eigen libben, dêr op slacht of dêrhinne wiist. En hy kin nea oan dy tsjoen ûntkomme.

De sneinen yn tsjerke binne him in geniet. Net om dûmny, nee, dy seurt him tefolle en preket de minsken yn 'e sliep, mar der is wat oars! Yn tsjerke is 't sa rom en sa heech, dêr komt men fansels ta tinzen, dy't men oars net hat. Nammers de hiele plechtichheid fan it nei-tsjerke-gean is om fan te hâlden.

It begjint al mei it opgean. Hja litte de wein stean by de kastlein en dan kuierje hja de iperen leane lâns nei tsjerke. De klokken liede en men komt al daliks ûnder in frjemde bekoaring.

Foar de doarren steane de jongfeinten en wat troude manlju en benei lyk as yn âlde tiden giet ek no al dat folk oan 'e kant om harren troch te litten. Yn 'e midsieuwen sil men yn twa rigen stien hawwe, mar dit is benei itselde.

Yn 't portaal stappe hja op 'e brede, blauwe, sarkene stiennen, rêstplakken fan eallju en harren sibben. Op 'e hoeken binne noch dielen fan wapens en kertieren útbeitele, de âldsten fan 'e Frânsken skeind, doe't dy yn in wylde rite de Nederlanners de frijdom bringe soene. Benei it hiele skip moatte hja trochrinne om yn 'e Wallinga-bank te kommen, dy't foar de stoel oer boud is.

Hoefolle Wallinga's sille hjir al wol sitten hawwe en hoefolle sille der wol net ûnder de flier rêste?

Sa begjint it. En de hiele moarn hâldt dat frjemde him yn in tsjoen. Der hinget yn de âlde tsjerke, boud yn Romaanske styl om tolvehûndert hinne, sa folle dat him fêst hâldt, út it ferline en ek út it hjoed, dat soed er foar noch safolle net misse wolle. Ien kear hat er sjoen, hoe't in sinnestriel troch it finster as in rjochte, ljochte balke oer de âlderlingebank en de froulju hinne

op syn mem taskeat. It sette har holle en hier yn in frjemd en hel ljocht. It wie sa wûnderlik, hy wie suver by steat en gean nei har ta en doch wat leafs, hy wist net wat. Men koe soks net dwaan fansels, mar dochs hied er syn hân yn har skurte lein en mem hie 't begrepen fêst, hja hie har hân op sines lein en dy aaid.

Mem, ja. Doe't er noch nei skoalle gie, hied er har nea net folle acht slein. Hja stie wol altiten foar him ree en sa, mar it hie nea net ynlik west, mar no, no't er thús is en mear tiid en ferstân hat om har op te nimmen, no sjocht er syn mem oars. Hja wurdt rêstiger en moaier, tinkt him, lang sa útlitten en ûngeduerich net mear as eartiids. It mei him noch heuge, hoe oerdwealsk oft hja wie, as hja mei heit fuort west hie en letter, yn 'e tiid, dat Hearema benei eltse dei op 't Frijhôf wie. Ja, dat wie in frjemde en rûzige tiid, syn bernetiid, en hiel folle fan doe begrypt er no better en sjocht er no oars.

Mem is feroare, en dêr is er bliid om. Allinne heit is noch deselde; dat is in boer en in man fan hurddraven en dat sil wol sa bliuwe ek. Hy wol Ate dy kant ek út hawwe en al hoe jong oft er noch is, Ate, hy hat ek al in hynder.

Op in sneintemiddei binne hja tegearre de pleats yn en yn dy middei, ien fan dy rêstige simmersneinen, wêryn alle grime en ferkeardens fan jin ôfgiet, hat Ate syn heit kennen leard yn syn leafde foar hynders.

‘Ate,’ seit er, ‘ienris silsto alles fan my oerkrije en dêr heart myn hertstocht foar hurddraven ek by, dat sit ús yn 't bloed, jonge, en dêrom moatst' earst de hynders kennen leare. Hynders, jonge, binne de grutte helten fan it libben! Hynders binne de bringers fan de grutte flecht. Do kinst fan 'e âldste skiednis ôf ont hjoed de dei de hynders weromfine as de dragers fan it libben, bringers fan goedens en krêft - wat minsken net of mar skraach begripe kinne! Hynders binne ferstanniger en suverder as wy, minsken, tink dêrom! Werst' ek telâne komste yn dyn libben en hoe fier ofsto ek yn 'e ûnderwâl weisinkste, al is 't sa fier, dat gjin minske mear fan dy witte wol, slút freonskip mei in hynder en do silst nea allinne wêze! Hynders hawwe ús

safolle te learen en te sizzen. Kom mei!’

Tegearre komme hja yn 'e greide, dêr't Wardy rint mei in fôle, Hisk, in heech en skruten ding mei itselde bestek as de mem. Heit begjint tsjin beide te praten en stadichoan mei al lytsere bôgen draait Hisk om him hinne, ont hja benei tsjin him oan stiet. Ate tinkt: wat moat dy man fan hynders hâlde om der sa mei omgean te kinnen. Deastil bliuwt Douwe stean, allinne syn lippen bewege en as de fôle tsjin him oan stiet, seit er:

‘No, jonge, dizze fôle is no fan dy. Sjoch, datst' him grut krigeste en ûnthâld myn wurden.’

Dat is wat gruts foar Ate, want hy wit, hoe mâl oft heit der mei is. Heit hat him al safolle dingen jûn, mar dit, in dochter fan Wardy, spant de kroan!

Hy sil it opweidzje, it draven leare, der mei ride, alles mei heite help, want yn dat stik fan saken wit er heit in master, is heit noch jimmer, wat er altiten west hat, de reus.

Hy laket noch wol ris om syn dwaan fan foarhinne, dêr't Jouk mei har ferhalen in grut oandiel yn hân hat, en dochs inkelde dingen binne der, dy ferjitte him nea, benammen dy frjemde freonskip tusken heit en de Hearema's dêr sit er no noch wol oer yn. Hy wit like min as doe in ferklearring, alhoewol't der hiel wat dingen, meidat er âlder wurden is dúdliker wurden binne, mar it krekte wit er net.

Al dy fragen oer de Hearema's en heit, dêr moat in andert op jûn wurde en it is him op 't lêst nea liker as moat hy dat jaan, krekt as wachtet alles op him.

Yn 'e buorren en hjir thús ek wol heart er wol ris wat oer heit en Hearema, en al ridlik gau fielt er, dat se Hearema net sa botte heech ha, en tagelyk, dat se heit min of mear beprate, om't er sa grut mei him is. Mar it rjochte wurdt er net gewaar, noch net - hawar, dat komt wol. Hy wol net earder ophâlde as hoenear't er alles wit. Krekt sa lang fjochtsje, ont er alles wit. Hea, wa hat dat ek al sein? Dat hat er ris heard. O ja, no wit er it wer, âlde Waling Dykstra fan Holwert, in freon fan Omke Ids. Doe't hy ris op Medwert útfanhûze, hawwe hja him wol ris troffen yn 'e buorren. It wie in eigenaardich man, iterlik de stûfe kant

neist, mar koartswilich genôch, as men him mar koe.

Doe't hy en omke benei oan him ta wiene, frege omke:

‘Hoe, deale, sit dat mei jo, Dykstra? Ik miende, dat jo nei Hollân soene te wenjen!’

‘Ja,’ andere dy doe droech wei, ‘slûge soe ek, mar dy stoar earder!’

En omke mar laitsje.

‘Hokker jongkeardel is dat?’ frege Dykstra doe en wiisde op him, en Ate seach, hoe'n wille oft se hiene.

‘Dat is in soan fan Bearn Poep,’ sei omke, ‘dêr sil 'k mei nei Hylke snider; der moatte mar sylbeagen fan.’

‘Soa,’ sei Dykstra, ‘sylbeagen!’ En hy seach Ate sa earmoedich oan, dat dy net wist, oft er it miende, ja ofte nee.

‘Sylbeagen? Nee, dat begruttet my om dy jonge...’ En doe gong er skodholjend fuort. En omke, krekt as wie dy der mei oan, rôp him nei:

‘Mar wat moat ik der dan mei? Witte jo it, Dykstra?’

En doe draaide Dykstra him om en rôp:

‘Ryd in pear huzen fierder nei Pier Bakker en lit der in boffert fan meitsje, dan ite wy him tegearre op, as ik kom te jûnpraten!’

Doe boldere omke syn laits troch de buorren en Ate lake ek mei. ‘Sa'n âld rôt,’ sei omke doe, mar efkes letter: ‘Dyselde man, Ate, dy hat foar Fryslâns takomst mear dien as dat party lju begripe! En ynpleats, dat hja him meiïnoar earje, litte hja him ek noch skreppe en klauwe om de ein te krijen! Mei him sil 't ek gean lyk as mei hiel folle: do moatst dea wêze, dan wolle se dy earje!’

Ja, en dêr hat omke gelyk yn krige ek. En it is troch dy man, dat it wurd, dêr't Ate faak mei ompakt hat him no ek wer sa dúdlik foar eagen stiet! Fjochtsje. ‘Mar ik sil stride, sa lang't ik stride kin!’

 

Op in jûntiid yn 'e hjerst, hja sitte te brea-iten, Ate is klaaid foar de jûnskoalle, seit heit:

‘Do moatst aansens foar my nei baas timmerman.’

‘Goed,’ anderet Ate, ‘wat moat ik sizze?’

‘Him freegje, oft er it moarn ek efkes oan tiid hat om te kommen. Ik haw mei him te praten: ús skuorre moat nij tek hawwe en de bûthúsmuorre wurdt ek minder!’

‘Wy kinne op 't heden dochs gjin timmerlju oan 'e bûthúsmuorre hawwe, wol?’ freget Ate. ‘De kij binne al op 'e stâl en...’

‘Nee,’ anderet Douwe, ‘dat kin wis net, mar ik haw ek in oar doel: ik wol ris krekt witte, wat my dat kerweikespul kostet, en as it my te heech is, dan kin 't bêst wêze, dat ik de hiele boel fan boppen smite lit!’

Op dy wurden komt in ferheardens, dy't him by allegearre wer oars oppenearret. Ate docht benei in sprong omheech! De hiele boel fan boppen, alles nij! Dy deale!

Mar syn mem seit:

‘Douwe?’ Mar yn 'e goedichheid, wêr sille wy fan bouwe? Do seist it mar maklik, mar...’

‘Dat binne myn dingen,’ seit Douwe koart.

Ate sjocht fan 'e iene op 'e oare - hy hat altiten it gefoel hân, dat heit jild hat, net smoarryk, mar dan dochs wol sa folle, dat er foar sa'n bouwerij syn hân net iens om hoecht te draaien, mar hoe kloppet soks dan mei memme wurden?

Hy wol der nei freegje, mar syn heit seit:

‘Do witst dyn boadskip?’

‘Ja, heit,’ seit er en giet oerein. Yn 'e gong kriget er de nije fyts en riidt nei de buorren.

Lyk as jimmer komt de fyts by baas smid ûnder dak en dan steane de jonge bazen noch op in heap byinoar te praten krekt sa lang, ont it tiid is.

It praat hat net sa folle om 'e hakken, mar no en dan, as ien wat seit, dat oaren net witte, wurdt it oars. Dêrfandinne komt der ek hiel wat los, as Ate sawat los-grutsk seit:

‘Us heit wol oan 't bouwen: as it der wat op liket, komt it spul fan boppen en dan krije wy in nije pleats!’

Soks heart moai - en it kostet neat, allinne, hjir komt in reaksje op, dy't Ate ferwachtet noch oan kin. Want ien fan 'e jonges

laket lûdop en seit lûd en rimpen:

‘Jimme? Do hoechst dy neat te ferbyldzjen, jonge, jimme heit hat like min wat oer it Frijhôf te sizzen as ús heit!’

It is Ate, as kriget er in klap foar de kop! Noch net ienris om 'e wurden sels, al hoe mâl oft dy ek binne en wat hja ek betsjutte, mar noch mear, omdat er dit, hoe dan ek, al tiden ferwachte hat!

Hy wurdt sa wyt om 'e holle as in deade en rint nei de jonge ta. ‘Wat mienst' dêr mei, Knilles?’ freget er en de oaren hearre, hoe't er him ynhâldt.

‘Och, ja,’ seit de jonge, dy't al spyt fan syn wurden hat, mar der net mear foarwei kin, en hy lûkt oan 'e skouders, mar wer freget Ate:

‘Wat mienst' dêrmei?’

Dan anderet de oare:

‘Freegje dêr Hearema mar ris nei, dan witst' it!’

Fierder komt er lykwols net, want as Ate dy namme, dy't er hatet en hiel syn libben hate hat, heart, slacht er Knilles mei de oprôle fûst sa tsjin de holle oan, dat it bloed him út noas en mûle spat. En jitris tilt er de fûst omheech, mar dan is 't Knilles, dy't taslacht en in amerij fjochtsje de jonges sa fûl en razend, dat de oaren doare der n't iens tusken komme. Knilles is sterker as Ate, mar dochs kin er op dit stuit lang net tsjin him út. Ate slacht en trapet en hy gûlt der oer, sa lulk is de jonge. Allinne it is net Knilles, tsjin wa't er fjochtet, nee, it is tsjin Hearema, Hearema, tsjin wa't er hiel syn libben al in wjeraksel hân hat, en dy't no mei dy wurden fan Knilles flak foar him stiet, sa't it him taliket.

It is foar beiden in gelok, dat baas smid krekt bûtendoar komt om de krante fuort te bringen, oars hie 't wol mâl gean kinnen. Dy kriget de jonges fan inoar en mei in draai om 'e earen en in swier wurd stjoert er harren elts in kant op. Noch gûlend fan lulkens rint Ate de grutte stege yn en nei skoalle. Hy skammet him winliken, dat er himsels sa gean litten hat; it hat nammers noch neat jûn! De man, dy't it hawwe moat en fertsjinne hat, dat stiet by him fêst, dy is der ommers net.

Op it skoalleplein faget er him jitris it bloed fan 'e holle ôf. Dus dat is it geheim: heit sit ûnder dy keardel! Dy is baas oer it Frijhôf, hat Knilles sein - hawar, dêr sil er jûn daliks mei heit oer prate.

Ynienen heart er in skruten famkeslûd. Hy draait him om.

‘O, Janke,’ seit er ûnferskillich, want hy wol 't net wêze. ‘Docht it noch sear?’ freget Janke. ‘Och hea, do blettest alhiel. Kom efkes mei nei de pomp.’ En hja lûkt him benei mei. Sa, mei de tippe fan har skelk, wasket hja him it bloed fan it antlit. Ut skoalle wei rinne hja tegearre nei hûs, mar Ate seit net folle. Hy hat gjin nocht oan praten. Yn skoalle is alles, wat master sein hat, him glêd foarbygien en sa is 't no ek. Hja besiket faker as ien en twa kear om him oan 't praten te krijen, mar it is om 'e nocht. Sels syn iepene holle wol er gjin praat oer hearre, ek al ferbyt er him fan 'e pine.

‘Nee, ik fiel der neat mear fan,’ graut er. Der binne wol oare dingen! Dy man dêre! No ja - it kin ek noch tafalle, as er der mei heit oer praat. Hy sjocht net ien kear it fanke oan, dat nêst him rint, en hy wit net, hoe't hja oer him ynsit.

By de Noarderreed seit hja:

‘Goeie, Ate!’

‘Goeie, Janke!’ seit er, oars neat.

Sa'n smoarge stiifkop, tinkt hja, ik sjoch him noait wer oan, as er dat mar wit!

Ate stapt it lêste ein, ek al hat er de fyts oan 'e hân, en dêrtroch wurdt it letter as oare jûnen. Hy komt yn 'e hûs en it earste wat Jouk seit:

‘Och hearken, wat no? Hy sit ûnder de plakken, frou!’

Lysbet komt by him en sjocht him oan. Ien amerij is 't, as sil er lyts wurde, mar hy ferbyt it en seit:

‘Och, neat, wy hawwe wraksele. Wêr is heit?’

‘Heit? Wêrom... o, mei 't boadskip fan baas timmerman. No, heit is yn 'e keamer,’ seit Lysbet.

De jonge draait him om en giet der út. Beide froulju sjogge him nei; it leit harren by, dit is net fansels kommen...

‘Sil ik jo ris wat sizze?’ begjint Jouk. ‘Dat is net troch wrak-

seljen kommen. Hy hat fochten!’

En hja freegje harren ôf, tsjin wa en yn 'e goedichheid wêrom, mar nimmen kin harren anderje.

Ate stiet op dat stuit foar syn heit - net ien fan beiden seit wat. Douwe sit yn ien fan 'e grutte stuollen en hy past der wûnder goed yn, tinkt Ate by himsels.

‘No?’ freget de heit. En as hat er dêr op wachte, begjint Ate:

‘Heit, wêrom hat Hearema wat oer ús pleats te sizzen?’

Hy wit net, oft er it wol goed sein hat; hy hat der oer neitocht, hoe't er it sizze sil, mar it is der sa mar útflein.

Douwe giet oerein. Ien amerij liket it, as sil er op Ate tafleane, mar dan betinkt er him wer. Der komt in hurde laits om syn mûle. Efkes sjocht er nei Ate, dan rint er him foarby en nei it kammenet en dêrwei nei de oare kant, mei grutte, swiere stappen. Ate sjocht him nei. Wêrom seit heit no neat? It is dus wol wier? Yn alle gefallen...

Dan giet Douwe wer nei syn stoel ta.

‘Ate,’ begjint er. ‘Do wiest noch mar sa'n beukerke, doe hat it ris faai stien mei it Frijhôf. Hoe en wat krekt, dat docht der no net ta, mar it gie hjir om, ik moast in protte jild brûke en ik wist net, wêr't ik hinne soe en doe hat Hearema my holpen, sjochste? Ik fertel dy dit, omdat ik wit, datsto Hearema net lije meiste, want dat is net sa't it heart, Ate.’

‘Ja mar...’ Ate wol noch mear witte.

En dan ferfettet Douwe, as wit er, wat de jonge freegje wol:

‘Nee, dêr is noch neat fan ôflost, mar dat hoecht ek net. As it in frjemd wie, dan hie dat moatten. Dy soe, as er ferkeard woe, jin de boel ûnder de hannen wei ferkeapje litte kinne, mar soks docht in freon net. Hearema praat nearne oer en wol net in sint rinte hawwe.’

Ate giet oerein! Hy sykhellet djip en wit net, wat er sizze moat. ‘Nacht, heit!’ winsket er en giet nei de doar.

Douwe sjocht him nei, mar ynienen springt er oerein. Mei in pear stappen is er by him. Hy tilt syn holle op en sjocht de wûnen, dy't glei en fjurrich binne. De jonge besiket him los te draaien, mar dat slagget him net.

‘Hoe komst' dêr oan?’ freget Douwe.

‘Och - sa mar,’ anderet Ate.

‘Hasto - fochten?’ Douwe syn lûd is skerp.

‘Ja, heit,’ anderet Ate en de heit hoecht no net mear te freegjen: hy kin no wol begripe, wêrom't er fochten hat. Efkes sjocht er him rjocht yn 'e eagen, dan seit er en syn lûd is wûnder sêft:

‘Do bist in flinke keardel! Do bist myn keardel!’

Dan lit er him los, mar lang neidat Ate al fuort is, stiet er noch stil op itselde plak. Der is in grutsk gefoel yn him.

‘Foar my fochten...’ seit er sêft.

4.

De lêste helt fan novimber is tsjuster en deadsk. Hiele dagen hinget der in feale dize oer it Fryske lân en alles leit der kâld en ferstoarn hinne. Dan slacht ynienen it waar om. De wyn rint nei 't easten, it begjint mei in opgeande moanne te friezen en it pakt sa fûleindich oan, dat it duorret mar in deimannich, dan ride de jongbazen al op 'e flakten.

De feart is noch net fertroud, mar lykwols besykje hja dy alle dagen. Ride op 'e flakten is net folle oan, it Fryske hert wol de fierte.

Op in moarn weagje hja it de feart del nei Dokkum, trije jonges, Ate, Tsjerk en Wiger. Alhiel fertroud is 't noch wol net, mar men moat op 't lêst ek wat weagje doare.

Net ien fan harren hat der thús in wurd fan sein; dêr witte se net better, as hja binne nei de flakten yn 't leech. As hja de moarns om in oere of tsien opbine op 'e nije feart, is 't prachtich moai waar. Ate hat in foarbine om 'e mul bûn, Wiger hat in pols en Tsjerk in heakje. Wiger kriget de oare ein fan 'e foarbine om 'e mul en Tsjerk mei 't heakje is efterste man. Faken weagje hja 't mar en ride mar raak - in jellen of fiif útinoar, mei lange, lichte streken, mar der binne ek einen yn 'e bochtige, âld feart, dy't lâns de wyn lizze, dy moatte hoeden prebearre wurde, dêr sitte soms fan dy ferriederlike wekken yn mei in lyts flueske iis der

oerhinne om jin te ferrifeljen. Ate giet dan foarop: hy is de lichtste. Hy klunet, de redens dwers, stap foar stap stadich foarút. Wiger, de pols dwers foar 't liif en de eagen op Ate, folget him en as hja dan in jellen of tsien foarút komme, sûnder dat der wat bart, ride hja wer fierder, ont it wer mis is of ont hja, lyk as by brêgen, klúnje moatte.

Trije oeren hawwe hja wol wurk, mar dan binne se ek yn 'e stêd en it heltestik is folbrocht - hja hawwe it rjocht op in ieuwenâlde ûnderskieding: yn it weardshûs de nammen oan 'e balke en frij fertarren.

Foar de ‘Altena’ bine se harren ôf en al ridlik gau komt Klaas, de feint, op harren ta setten.

‘Wêr komme jimme wei, feinten?’ freget er.

‘Fan Hantum,’ sizze de jonges.

‘Soa, Hantum, alhiel op redens?’

‘Jawis, allinne ûnder de brêgen wie 't net fertroud.’

‘Kom mei!’ seit Klaas. ‘Nei de jachtweide.’

En dêr geane hja, de redens om 'e hals, Klaas efternei, dy't oan elts, dy't it hearre wol, it keunststik útleit, krekt as hat er it sels meidien.

Grutsk stappe hja de jachtweide yn, dêr't hja fan 'e âld kastlein opheind wurde. As hja wer it hiele ferhaal dien hawwe, no mei alle aventoeren derby, moatte hja om 'e rûne tafel sitte en krije om te begjinnen in kop hjitte molke. Dan set de kastlein in stoel ree, klatteret der boppe op, nimt it kryt yn 'e hannen en freget, nei Tsjerk wizend:

‘Do, dêre, hoe is dyn namme?’

‘Tsjerk Rimersma.’

De kastlein skriuwt mei sierlike krolletters de namme oan 'e dûnkere balke.

‘Nûmer twa, do dêre?’

‘Wiger Blanksma is myn namme.’

‘Wiger Blanksma... ja klear. No de lêste?’

‘Ate Douwes Wallinga,’ anderet Ate en de man set ek dy lange namme derop. As er oan 'e fan ta is, bûcht er him nei ûnderen, syn âld kop mei de bril op 'e noas deun by Ate.

‘Bisto in soan fan Douwe Ates?’ freget er.

‘Ja,’ seit Ate, ‘dat is myn heit. Kenne jo him?’

De kastlein anderet net daliks. Hy skriuwt earst de namme op en dan komt er fan 'e stoel ôf en lêst mei de jonges lûdop: ‘De 22-ste fan Slachtmoanne binne dizze trije fan Hantum oer iis nei Dokkum riden. De kastlein Sikke Dykstra.’

‘Sjochsa, dat stiet,’ seit de âlde. ‘En no, jongkeardel, do fregeste niis, oft ik dyn heit koe. No, dat sis ik dy! Dy diveker!’

Hy giet der ris goed foar sitten, stekt de piip op 'en nij oan en stekt fan wâl:

‘Jimme heit, seiste! Dat is in hynsteman, sa'n twadden komt der net gau wer! En as de kastlein fan 'e Altena soks seit, dan kinst' it mar oannimme foar wier!’

Hy laket wat foar him út, krekt as tinkt er hjir of dêr oan.

‘Wêrom laitsje jo?’ freget Ate.

‘Ik moat ynienen tinke oan in keninginnedei, jonge, hearken, hearken! Jimme heit hie mei Kol en Wardy it tugen op 'e Breedstrjitte wûn en de jûns, ja, ik mei wol sizze: de nachts, belâne it hiele stel hjir yn 'e jachtweide! Dêr soe 't spul noch ris oereide wurde. No, och, der kaam aardich wat wyn yn 't gelach, de koppen rûnen wat oan. Hoe giet dat? En ynienen springt der in keardel oerein en dy seit: ‘Ja, mei de kont op 'e tilbry of in wein, dan bist’ wat mânsk, mar dat neam ik gjin riden! Dat kin in bern wol! ‘Jimme heit liet soks der net by sitte fansels en hy dage dy man út om op 't bleat hynder tsjin him te riden! Ik woe der in sulveren doaze tusken sette, mar jimme heit sei: “Neat allegearre, ik set myn libben der tusken en in flesse wyn! Nimst' it oan, Harke?”-“Ja,” sei Harke. En dêr gie 't hinne. Alles bûtendoar en njonken de wei stean. Harke smiet al syn boppeklean út, sa gysten wie de man, mar jimme heit die allinne de jas út.’

De kastlein laket noch, as er dat toaniel wer foar him sjocht en dan ferfettet er wer:

‘Alde Klaas moast foarút de minsken warskôgje en by Bange syn mûne moast er stean bliuwe. Dêr moast omswaaid wurde. Dêr gie Klaas. En ik hear him noch roppen: ‘Oan 'e kant,

minsken, twa dronkene boeren op in kolderjende guds! 't Giet om dea!’ Doe soe 't hawwe. De smid soe telle. Ien, twa, los! Hearken, hearken, wat naaide dat der in koers út. Ik haw in bulte hynders fleanen sjoen, mar sa hurd as jimme heit op Kol nee! In spoek gelyk! En hy siet al wer rêstich en wol op 'e stoel, doe kaam Harke oankroadzjen mei syn guds! Der gie in gegei op. Tsjonge, tsjonge,’ de kastlein skodholle - ‘sok fleanen!’

Hy sjocht de jonges nei, as hja de stêd yngeane.

‘Dus, dat is in soan fan him! No, dy sjocht der ek wol nei út, dat er de boel los krije kin. Tink om myn sizzen!’

As de jonges út 'e stêd weromkomme, krije hja in flink miel iten en as dat behimmele is en hja de freonlike kastlein tanke hawwe, stekke hja wer ôf. Hja bine har op en dêr ride se hinne, no grutsk en bliid en mar raak streekjend: hja kenne it iis ommers!

Underweis hawwe hja gjin wurden genôch om dit aventoer te betinken en hja hoopje, dat dit begjin de ynset wurde sil fan in bêste rite riidber iis, in âlderwetske winter.

En dat komt ek sa. De winter hâldt mar oan en alle dagen weroan binne hja de wrâld út op redens. It wurk kriget in slach foar 't gat en de wille stekt harren ta de eagen út.

Op in middei rydt Ate mei Doutsen Hearema. Hy hat it der wol net op oanlein, mar ja, hoe giet dat, en it is in leaf ding om mei op stap, no ja, en op 't iis moat men nimme, wat jin foar de hân komt.

Doutsen rydt eptich en foars en har streek is suver. Har hân leit yn sines en sa no en dan fielt er har deun tsjin him oan. In krudich pearke, wurdt der fan sein en dat is wier. Doutsen is wol in jier of wat âlder, mar och, dat seit neat. Hja binne like grut. It is al aardich let, as er har thús bringt. Hy rint deun neist har, mar seit net folle, wat Doutsen net fan him tafalt. Op 'e feart prate hy mar raak. Ate hat no en dan in oanstriid om wat te dwaan, mar it is krekt as doar er net. En dochs is dat net, om't er in hekel oan Hearema hat, nee, 't is oars - hoe, wit er net. Lykwols as er har op in stuit oansjocht, sjocht hja ek en dan begjinne beide te laitsjen en fansels dan is 't klear. Wa sil,

as sok in leaf fanke nêst jin rint en men de waarmte benei fielt, dy't fan har ôfstrielet noch skrutel wêze. Foardat ien der om tinkt, hat er har yn 'e earm en rinne hja stiif tsjin inoar oan. Ynienen slacht er har de hân om 'e hals en tutet har - en as er dêr de smaak fan te pakken hat, wit er fan gjin ophâlden mear. Sa rinne hja de púndyk del, twa jonge, waarmbloedige minsken; nimmen sjocht harren en hja sjogge oars neat as inoar... Wilco en de frou sitte yn 'e koken, as hja de doar hearre. De boer stekt de holle omheech.

‘Myn dochter,’ seit er, ‘en mei in thúsbringer, as ik it goed haw. 't Sil my ris nijdwaan, oft it deselde is fan juster of wer in oaren ien.’

‘Hoe soe 't wer in oarenien wêze?’ freget syn frou.

‘Omdat it in duveltsje is, dy dochter fan ús,’ seit Wilco, ‘hja hat se oan in lymprikke!’

‘No ja, iendeisfeinten. Op 't iis kin 't wat lije,’ mient Frouk.

Dan giet de doar iepen en Doutsen har kopke, mei laitsjende eagen en in frisse, sÛne kleur, kipet de koken yn. Hja hat wille, dat flarde. Wilco sjocht it, mar wêrom, wit er net.

It fanke, dat fan it praat tusken de âldelju oer har en Ate ôfwit, seit fyntsjes laitsjend:

‘Jûn, minsken, en no moatte jimme ris riede, wa't ik hjir by my haw?’

‘Dus dochs in nijkeap!’ seit Wilco. ‘No, fanke, sis it mar, der draaie safolle om Doutsen Hearema hinne.’

Dan laket it fanke helderop en triuwt Ate troch de doar.

Wilco springt op. Hy rint op Ate ta en seit:

‘Dy deale, jonge, do? Dat stiet my oan!’ En hy stekt him de hân ta.

Ate stiet efkes yn bestân, mar hy jout syn hân net. Dit is net echt, sjit it troch him hinne. Dit kin net echt wêze! Wat moat er no? Men mei jins faam dochs ek net leechlizze, omdat de heit jin net oanstiet? Mar in hân kriget er yn der ivichheid net, dat stiet sa fêst as in hûs. Hy sjocht fan 'e iene nei de oare en it liket wol, as fielt frou Hearema de saak dúdlik oan. Hja giet oerein en seit, tagelyk Wilco ôfwarrend:

‘No, mar, jonge, gean sitten!’

Ate tanket har en giet sitten. Salang as Doutsen lykwols yn 'e gong is, seit er net folle, it is krekt, as is er der mei oan, mar as hja no, sûnder mantel oan en mûtse op, mar mei in skelkje foar, njonken him komt te sitten, dan wurdt it him wer wat rommer. En as hja tegearre binne, jout er him alhiel oan har waarmte oer; hy kin neat en wol neat mear as allinne har ticht tsjin him oanlûke.

‘Do, leave,’ seit er.

Doutsen jout, wat hja him jaan doar, en as er ôfskie nimt, is Ate alhiel yn har opnommen.

‘Moarn helje ik dy wer op,’ seit er. ‘Goed?’

‘Jawol, Ate, ik wol wol,’ flústeret hja.

Sa giet er by har wei en rint benei yn 'e sûs nei hûs. De jonge waarmte en de frjemd swiete rook fan 'e faam binne noch om en by him en hy is noch alhiel wei, as er op it Frijhôf komt. Hy komt yn 'e hûs en seit: ‘Goejûn!’ Lûd, krekt as wol er noch mear sizze en hy hat mear sizze wollen, mar docht it net. Mem sit te lêzen en wer yn it boek, dat benei altiten iepen foar har leit: de Bibel. En heit is oan 't skriuwen, sjocht er. De Kofje prottelet op it stoofke en syn iten stiet ree. Beide âlden sjogge him oan en it liket wol as ferwachtsje se wat.

Lysbet seit:

‘Wat is der, jonge?’

‘Wat soe der wêze?’ freget Douwe, mar hy sjocht him ek skerp oan.

Ate giet sitten en begjint te iten. No en dan sjocht er omheech. Heit giet wer troch mei syn wurk, mar mem kin 't net litte en sjoch him no en dan oan. Ynienen seit er, sûnder dat immen him dêrom freget:

‘Ik haw mei Doutsen Hearema riden. Moarn giet it wer oan!’

As Douwe dat heart, komt er oerein en nei Ate ta.

‘Mei Doutsen!’ seit er. ‘Wel, Ate, dat docht my goed, wier! Ja, dat stiet my oan!’

Nuver, tinkt Ate, sokssawat hat Wilco ek al sein - en soe mem der ek sa oer tinke? Hy sjocht nei har, mar bestjert it benei, as

er sjocht, hoe't dy reagearret.

Hja wurdt sa wyt as in deadenien, komt heal oerein, mar sakket fuort wer op 'e stoel del; har wite hannen binne ôfwarrend nei him útstutsen. Ate springt oerein en giet nei har ta. ‘Mem,’ seit er, ‘mem dan dochs, wat is der oan? Rop Jouk, heit,’ seit er, ‘fluch, ik wit net, wat der mei mem is!’ Douwe docht dat, mar sels komt er net werom. Hy stiet yn 'e koken, as Jouk de keamer ynfljocht mei it klonjefleske yn 'e hân. De faam wasket de frou de sliepen mei klonje en njonkenlytsen komt dy wer wat by. Nammers de jonge kin neat út har krije - allinne no en dan seit hja: ‘Dêr is 't al sa!’ Mar as Ate freget: ‘Watte, mem?’ dan jout hja gjin andert. ‘Ik sil jo op bêd helpe,’ seit Jouk dan, ‘dat liket my it bêste ta foar jo.’ En tsjin Ate, dy't noch wat sizze wol: ‘Lit har mar gewurde, jonge, it moat fansels wer bekomme. Gean mar nei jimme heit, dan sil ik har op bêd helpe.’

Groatfol tinzen komt Ate yn 't bûthús en by syn heit. Hja steane in skoftke stil byinoar, mar op 't lêst seit Ate:

‘Hat hja wol faker fan dy setten?’

‘Soms,’ anderet Douwe.

‘Dan meie wy dokter wol ris komme litte, heit,’ seit de jonge. Douwe sykhellet.

‘Och,’ seit er, ‘ik bin bang, dat it net folle jaan sil. Do moatst tinke, jonge, jimme mem is net sterk-ik mien: sterk yn 'e holle - en ik bin bang, dat hja tefolle prakkesearret.’

‘Mar wêroer dan? Of...,’ en Ate doar it benei net iens út te sprekken en syn heit, dy't wol fiele en taaste kin, wat er sizze wol, giet der op troch.

‘Ja,’ seit er, ‘dat sil 't wol wêze. Mem hat it nea net op myn freonskip mei de Hearema's hân, hoe of wat, ik wit it net, mar dêr pikert hja oer. Doesto der niis mei dyn nijs ynkaamste, dat my, sis ik jitteris, tige oanstiet, foel dat har wat kâld op 'e lea en doe besette it har wer.’

‘Dêr kin ik net by,’ seit Ate. ‘Hat hja dan wat mei dy lju hân? It mei my noch bêst heuge, dat hja tige grut mei Wilco wie. Dat wit ik noch skoan. Ik wie doe wol lyts, mar dat is my noch net

fergetten.’

‘Ik begryp it ek net, jonge,’ anderet Douwe en dat is yn wierheid sa: hy begrypt it like min as Ate. In hiel skoft seit er neat en dan, as is dat ek noch mûglik, seit er:

‘En dan de Bibel, dy hat har ek yn 'e macht. Dêr sit hja benei hiele dagen yn te lêzen. It is bêst mûglik, dat dit har ek sa te pakken hat, dat hja it net mear foarinoar hâlde kin. Mar hoe en wat ek, Ate, do giest dyn gong mar. Wy binne der allegear tige mei op 't skik, dat Doutsen en do inoar fûn hawwe. It is in bêst fanke en der stiet jimme neat yn 'e wei. Do stieste nei wat ik dy fan Hearema ferteld haw, oars foar him oer as eartiids, n't wier?’

Sa geane hja yn 'e hûs en Ate dreamt dy nachts fan syn faam Doutsen Hearema.

Yn 'e sliepkeamer fan 'e âldelju stiet it der oars by. Dêr leit in frou op bêd, mar hja kin de sliep net krije. De eagen yn 't wiidst iepen en in herte fol illinde, sa leit hja dêr.

No komt it kwea dan yn har bern werom. Hja hat tocht, as hja har sûnde alhiel oan God útseit en eltse dei in boete is, dan sil foar har ek ferjouwing wêze. Mar no wit hja it wol oars. Dy man, yn waans earmen hja lein hat, dy't har alles ferjitte litte koe, man en bern en fatsoen, dy man is in beest. Hy hat 't sa foarsteld, dat hja dêrtroch har man helpe koe, him in stipe wêze, en dêr hat hja fiif, seis fan har bêste jierren foar weismiten. Hy hat in dief west en mei opset sin hat er it dêr hinne stjoerd. En no sille dy beide bern oaninoar keppele wurde en dan hat er it hiele Frijhôf yn syn macht... En lyk as doe, sil hja no ek wer te lef wêze om har der tsjin te fersetten en dat piniget har.

Oeren en oeren leit hja dêr mar stil hinne; de holle slacht har; hja wurdt benei gek fan alles... En tsjin 'e moarn docht hja de hannen gear en bidt, benei lûdop:

‘Leave Heare, ik bin net wurdich, dat Jo my helpe, mar bewarje myn jonge dochs! Lit him net straft wurde foar myn grutte skuld.’

5.

It is nei dy jûn omgoarjen bleaun mei Lysbet. Hja wurdt net folle minder, mar ek net better. Op Jouk har en Ate syn oanstean is dokter kommen, mar it hat net folle jûn. Hy hat har alhiel ûndersocht en wol sa goed, as er wat oan it lichem út oarder west hie, dan hie hy it fine moatten, mar it hat om 'e nocht west.

Hy hat har in senuwdrank foarskreaun, mar yn 't bûthús hat er tsjin 'e boer sein:

‘Ik wit net, Wallinga, ik sjoch it net bêst yn. Jo frou pakt mei wat om en dat ûnderminet har.’

‘Ja,’ hat Douwe doe andere, ‘ik leau it wol, dokter, en it sil de Bibel wêze. Hiele dagen siket hja dêr yn om en lêst der yn en hja wurdt ús ûnder de hannen wei.’

‘Dan kinne myn drankjes net helpe, boer, it sit djipper.’

Mei dy wurden is er fuortgien. Douwe docht alles, wat er kin om Lysbet te helpen, it begruttet him mear as er sizze kin, mar hy wit gjin útwei. Wat er ek docht, it jout him neat. De boerinne fan it Frijhôf wurdt net better. Hja leit soms hiele dagen op bêd en se kinne har benei ken noch drinken takrije - allinne Jouk is by steat en hâldt har dochs noch wat yn 't libben. Dy jout it net op.

Ate giet alhiel yn syn earste leafde op. Hy tinkt nearne mear om en ferjit mem sels foar Doutsen. Hy libbet op dat stuit sa fel, dat hy wit skraach de tiid fan 'e dei. It waarme bloed jaget him en it fanke mei har gleone eagen lûkt him; mei hiel syn jong, opbrûzjend manwurden smyt er him op dat libbene, dat waarme, dat foar him weilein liket.

De libbenswille, de krêft en it fjoer moatte der út en komme der út, wurde der útjage op it iis yn fêste, rjochte streken deun efterinoar; wurde der útdûnse yn hjitte, fjoerige dûnsen op 'e boppesealen ta de nacht út - ont hja fier yn 'e nacht de earms stiif ominoar hinne en deawurch thúskomme. It is as ien geweltige rite fan feesten, dêr't men net iens út wekker wurde kin, om't se jin fêsthâlde yn in machtige tsjoen - en dat duorret

de hiele lange winter troch, ont de maitiid komt!

O, nee, hy komt net fansels, de maitiid, de winter fjochtet taai om it masterskip, mar op 't lêst moat er krimp jaan. De wyn, dy't hiele skoften út it easten waaid hat, draait nei 't súdwesten en dan rekket it los! Mei in krêft, dy't net te stuitsjen is, raze de stoarmen oer de lege lannen en sa wurdt de ierde losbrutsen út 'e bannen fan iis en froast.

Sluzen wurde iepenset, der komt libben yn it bûtenwetter; it iis falt yn, wettermûnen begjinne te meallen, snije de wyn yn fjouweren en ferdiele de sinne oer it lân.

Mei de earste mylde dagen wurde de doarren al iepensmiten foar it jongfee en de hynders. En sa begjint de ûnrêst yn Fryslân. Ek de minsken feroarje: sa sitte se noch by de kachel en sa fleane se it lân út om te heakkeljen, te greppeljen en te sjen, wêr't de fûgels fleane.

De âldste arbeiders wurde yn 'e skuorre oan 't wurk set mei de poaters; de oaren geane it lân út, jarje en dongje en folle net genôch.

Iepen no, yn 't wiidst iepen de doarren fan 't bûthús, dat de broeierige wazem fan de hynders en kij der út komme kin! Nee, it sit no net smûk en noflik mear op 'e bûthúsbanken. Hjir no mei de gripen en de healep en nei de rûchskerne, sjen om dy almeugende heap dong te plak te krijen. De weinen smarre en yninoar en dan der foar. De hynders út 'e stâlen en yn 't dûbele span ride nei de lannen, de Krûme Seize, de Njoggene. Gelf ride yn 't lan mei de Fos en de Bels en Ate yn 't steal.

Sa begjint it nije libben ek op it Frijhôf. De maitiid! Mar men moat dizze dagen earen en eagen iepen hawwe! Ek foar de hynders is 't maitiid. Dy't sokke dagen de leie net as in fjochter yn 'e hân hâlde kin, dy hoecht him net mei in span hynders op 'en paad te jaan. Ien amerij, dat men de kop der net by hat, en fuort binne se al.

Dei oan dei ride de heech opladene dongweinen nei de noch keale lannen - mei de heakkel wurde se leechklaud en de wazem stiet boppe de heapkes, dy't wachtsje op flugge, linige hannen om it sa fyn as it kin, oer de ekers út te struien.

Yn 'e skuorre wurde de poaters al ree socht en yn 't bûthûs te broeien set, wurde de setbeane jitteris oer it sou helle om de siken der út te heljen, want as de grutte oanfal begjint, dan moat alles ree stean.

Op it Frijhôf binne alle minsken yn 't spier, op ien nei, âlde Bouke, dy hat de lange winter net úttsjinje kinnen en is foar in wike of fjouwer ferstoarn. Douwe hat der hinne west en sels hat er de kiste mei nei it rêstplak brocht en syn trouwe help de eare jûn, dy't dy mear as fertsjinne hie.

Mar it libben giet troch en rûnom is de wrâld ta nij libben roppen en de minsken fan it lân binne, om't hja sa tichte by de natoer libje, de earsten, dy't it ûndergeane.

Sa is 't mei Ate en sa is 't ek mei Janke, dy't fan 't jier foar 't earst op 'e pleats komt te arbeidzjen. Op in moarntiid komt hja, tagelyk mei oaren, it hiem fan it Frijhôf op. Hja rint earm yn earm mei Bet, in dochter fan in los arbeider, ek fan 'e Soberhoek, en Ate moat harren wol sjen. Bet is in fanke mei grouwe kûten en in reafallich uterlik, mar Janke liket dêrneffens in jonge, slanke fûgel. Hja laket ek wol sawat as Bet, mar dochs wer oars, mear as fan sinnige, ljochte blidens. Ate liket efkes betsjoend. Hy fielt it wol as in ferrie oan Doutsen, mar hy kin net oars, hy kin him benei net sêd sjen.

Lykwols hy slacht it yn 'e gek, it is te raar.

‘Hawwe jimme der sin oan, froulju?’ freget er. ‘Wêroan?’ freget Bet en stompt Janke oan.

‘Mei my fuort te riden,’ anderet Ate en wiist efter nei de ierdkarre, dêr't alles op leit foar it beansetten.

Bet stompt har wer oan.

‘Dy soe ek leaver mei in oarenien te riden wolle,’ seit hja en skatteret it wer út.

Janke laket lykwols al net mear. Wat giet har winliken dy grutske Ate en syn noch grutskere faam oan? As er yn need sit, lyk as dy jûns mei dy fjochterij, dan is er lyts en dan doar er ek wol mei in arbeidersfanke te gean - mar neitiid hat er ommers nea wer nei my taald!

En wat Ate ek docht yn dy earste dagen, hja kin der net ta

komme en sis him mear as de tiid fan 'e dei, hiel oars as Bet!

Dy hat jimmer de grutte gaffel iepen en is ek net fij fan wat rûch praat; dy hâldt har ek net stil, mar jout alle manlju beskie, Ate ek. Nammers dat moat elts mar mei himsels útmeitsje, tinkt Janke en bliuwt lyk as de earste dagen. De manlju, dy't graach ris gekje meie, besykje har wol ris oan 'e gong te krijen, mar it slagget net. En as Bet har dêroer ûnderstiet, makket hja har der ôf: ‘Ik bin, sa't ikbin.’

‘Mar lyk as no bisto net,’ seit Bet, ‘dat wit ik wol oars! Ja, Janke, fan 't winter mei Tsjerk, doe wiest' net stil en bestindich, o hea nee!’

Ate is net fier fan harren ôf oan 't gattetichteidzjen - hy kin dat lêste wurd foar wurd hearre en it docht him suver wat steurend oan; ûnsin fansels, wat hat hy mei dat fanke nedich! Fan 'e weromstuit begjint er te fûterjen op it hynder en dat wol sa lûd en wreed, dat allegearre sjogge se nei him-Janke ek. Lykwols mar hiel efkes, dan sjocht hja wer foar har en bûcht har djip oer har wurk - nimmen hoecht te sjen, hoe read oft hja om 'e holle wurdt.

Mar Bet lit har soks net ûntkomme! Hja laket lûdop en seit: ‘Net sa mâl, Ate, it hynder wurdt âlder en do hast no ek in faam, ho ho!’

‘Hâldt dy wat stil, fanke,’ beskrobbet Keimpe, Janke har heit, ‘do moatst net ferjitte, wa't it is!’

‘Ei, wat soe 't,’ laket Bet, ‘it dochs de wierheid?’ En hja giet der noch op troch, as Ate al wer nei de pleats is. En dat praat bliuwt net op 'e begiene grûn, ei nee, dat naait der op 't lêst sa út, dat sels Keimpe skatteret it út. Mar Janke harket der net nei, jout yn alle gefallen gjin andert, ek al is it har wol yn 'e wei, dat opspatten tsjin it hynder, krektlyk as it Ate sels yn 'e wei is. Hy begrypt noch net iens goed, hoe't it kommen is - no ja, om Bet har praat fan Janke en Tsjerk, mar wat giet him dat oan?

Noch lulk op himsels, komt er op it hiem, mar as heit, dy't him opwachtet, seit: ‘Do soest mar ris mei Hisk oan 'e gong,’ dan is him alles wer fergetten. ‘Graach heit!’ seit er bliid. Hy rint nei it hok, dêr't it jong hynder omdûnset en springt. Mei in lang tou

oan 't helter lit er de koalswarte twinter op it hiem en hy laket lûd om 'e brike en healwize meneuvels fan it bist. Dan stiet it wer op 'e efterste, dan wer op 'e foarste poaten, efkes letter docht it in sprong foarút, bûcht de kop nei ûnderen, trapet fan siden en grânzget dêrby as in grou hynst.

Mei help fan heit krije se it hynder op 't lêst in team yn 'e bek en dan giet it de wei út, de manlju hurd rinnende en Hisk dûnsjende as in juffer fan it ballet.

Njonkenlytsen begjint it al wat te wennen en nei in skoftke rint it hapke noch wol mei muzyk, mar dochs rêstich foar de leie út. ‘Fan 'e middei moatst' har mar ris yn 'e lange leie hawwe en wat om dy hinne draaie litte. Ik leau, dat kin wol lije,’ seit Douwe, dat as it folk om efkes foar twaën it hiem opkomt, sjogge hja Ate drok oan 't rûnjen. Sels bliuwt er op ien plak stean, draait allinne om syn eigen as en Hisk rint yn in wide bôge om him hinne. Dit is wer krekt wat foar Bet.

‘Sa dogge hy en Doutsen ek,’ flústeret hja tsjin Janke, ‘allinne dan hâldt Doutsen de leie.’

‘Och, wat kin my dat skele,’ seit Janke, ‘do mei dyn praat altiten oer dy fint.’

Mar hja fielt al wer, dat se in kaam kriget; hja skammet har der om.

‘Bist' oan 't krijboartsjen, Ate?’ freget Bet en hy, ek mei har laitsjend, ropt werom:

‘Dat hast' krekt ret Bet, ik bin daliks mei Hisk klear dan kinsto de team yn 't bekje krije!’

Bet laket mei lange halen.

‘Tankje stichtlik,’ seit hja, ‘hjirsa!’ en se triuwt Janke nei foaren, ‘nim dizze wyldepûst mar!’

Dy skuort har rimpen los en seit:

‘Hâld op mei dyn kluchten, faam, do likest wol n't wiis!’

Hja rint it lân yn en Bet giet der laitsjend efteroan. No en dan sjocht hja efterom nei Ate, mar dy sjocht net mear. Syn goed sin is fuort. Wêrom? Och dat fanke ek. ‘Nim dizze mar...

Om fjouwer oere begjint er mei Gelf en Keimpe te fuorjen. It is broeiend near yn it bûthûs, benei net mear te hâlden; it spul

moat der nedich út! Lykwols as hja der ien kear trochhinne binne, giet it ek al wer.

As Ate ûnder in ko sit te melken, kin 't net oars, of hy eidet alles jitteris oer en sa fan 't iene op 't oare kommende, tinkt er oan mem en har tastân.

Wat har doch ris mankearret? Nimmen wit der it rjochte fan; heit net, Jouk net en sels dokter net. Mar alles, elts hat der ûnder te lijen. Allegearre, net ien oars, hâlde fan syn mem en ek al hinderet it har net, feint en faam en elts passe op, dat se net te lûd beare yn praat en laitsjen. It is krekt, as hat it hiele Frijhôf mei mem te dwaan.

En der is winliken neat oan op 't heden. Men kin jin yn 'e hûs net uterje en bûten is ek de rjochte wille net. Sels as der besite is, moat men jin ynhâlde.

Jûn ek, jûn sille de Hearema's komme en alhoewol't heit der mei mem oer praat hat om it oergean te litten, dochs sil 't mar wêze.

‘Ik bin dochs op bêd,’ hat mem sein, ‘en ôfsizze jout neat, Douwe - better wurd ik dochs net wer.’

En dochs leit it Ate sa by, dat mem, ek al is hja der net by, in tsjinsin yn dy besite hat. Hy is skerp fan omtinken en dat hat him net mist. Nammers dy hiele frijerij mei Doutsen stiet har min oan, dêr is er wis fan. Hy moat der dochs ris efter sjen te kommen! En sa gau mûglik! Mar hoe? Ja, freegje mar! Dan tinkt er ynienen oan Jouk! As der ien is, dy't him alles sizze wol en kin, dan moat it dy wêze! Dy hat alles meibelibbe. Dy wit mear fan 'e Wallinga's ôf as hysels! En beret as er is, giet er nei 't melken daliks nei har ta. De faam is yn 'e koken en sjocht om, as hy der yn komt.

‘Ate?’ freget hja. ‘Och hea, is de tiid my ûntkommen?’

‘Nee,’ anderet de jonge. Hy giet flak foar har sitten - leit syn hân op it mês, dêr't hja mei oan 't breasnijen is. ‘Ho ris efkes, Jouk,’ seit er - ‘ik moat dy wat freegje.’

Jouk laket earst, mar as hja him oansjocht, laket hja net mear. Der komt in frjemd binend gefoel oer har en hja wachtet. Dan freget Ate:

‘Jouk, do hast my noch nea foarleagene en dat moatst' no ek net dwaan. Wat bestiet der dochs tusken ús en de Hearema's?’ Jouk wol har gesicht ófdraaie, mar hja doar net. No wit hja it, it is gjin bern mear, dizze Ate, dy't hja benei út de widze wei grutbrocht hat. Dit is in man - achttjin jier, mar wiis en befetlik.

Wat moat hja no? It sil lijen jaan, as hja de wierheid seit; lijen foar allegearre en it feroaret der dochs neat mear oan. Fyftjin lange jierren lizze no al efter dat ferskriklike en wat jout it, ek al wit Ate it? Dan besiket hja it mei wat Ate wol wit, de jildlienerij fan Hearema oan Douwe, en hiel foarsichtich behellet hja Lysbet der yn. Hoe tankber oft dy wie en wat hja fan Wilco syn died tocht hat... mar dêr komt hja net fier genôch mei, wit Jouk.

‘Goed en bêst, Jouk, en ik wist der ek wol wat fan, mar it taast djipper! Wêrom, as mem doe sa tankber wie, is hja yn lettere jierren dan safolle feroare, dat hja op Doutsen en myn ferkearing mei har tsjin is? Hoe is dat sa kommen?’

‘Och, Ate,’ smeket Jouk him benei, ‘jimme mem is ommers siik, jonge, en al witte wy net krekt, wat har skeelt, dat hâldt der ferbân mei.’

Ate sjocht har oan, mar seit neat - en Jouk mient al, dat hja it diskear wûn hat, hy liket wol tefreden mei har andert - mar ynienen giet er oerein en by har wei.

Hy seit neat, mar rint de gong troch nei it keammerke, dêr't syn mem leit. Hiel sêft docht er de doar op, mar hja heart him wol, lyk as hja alles heart - it liket wol, as hat hja op him wachte, sa ûnwezenlik wiid binne har eagen, dy't djip yn it meagere, úttarde antlit lizze. Hja besiket om oerein te kommen, mar mei in pear stappen is Ate by har.

‘Stil lizze bliuwe,’ seit er, ‘stil lizzen, bliuwe, mem, ik kom allinne mar efkes by mem te sitten.’

Hy giet by har sitten en wit net, wat er sil. Hy is hjir mei in doel hinnegien, dat wit er sekuer: hy hat har planút freegje wollen hoe en wat. Der heart noch wat by Jouk har praat en dêrom -mar hoe kin men ien, dy't dêr hinneleit, krekt as libbet hja al n't

iens mear, hoe kin men dy fergje op útlis? Hy aait har wat skruten oer 'e hân en wit net, wat er hjir noch moat. En Lysbet tinkt: ‘Krekt Douwe, mei syn hege foarholle, syn sterk boarst, krekt Douwe... en dochs is 't ek myn jonge, hy moat ek wat fan my hawwe, ik fiel it!’

Och, it is har sa ynmoai him efkes ticht by har te hawwen.

Mar ynienen seit Ate, sa sêft as er mar kin, mar it heart Lysbet, as tongeret it oer har hinne:

‘Hoefolle skuld hawwe wy by Wilco Hearema, mem?’

‘Hoe... folle skuld?’ Hja seit dy wurden as wurde se der útskuord. Hja kriget it benaud en wol oerein. ‘Skuld...!’ seit hja jitteris, ‘o myn God, Ate!’

‘Stil mar, mem,’ seit er fluch. ‘Ik hie it net freegje moatten.’

Lysbet skodhollet. Har hân wart him ôf, as er har delbêdzje wol. Hja liket wol alhiel fertwivele en wat Ate ek besiket, hy kin har net stil krije.

‘Ate,’ seit hja, ‘ik sil it dy sizze; ik moat it dy sizze, ik kin hjir sa net wei mei myn grutte sûnde. Do moatst alles witte...’

Sa begjint hja mei har bycht - en it heart wol, as wurdt hja ûnder it fertellen rêstiger, krekt as jout it har ferromming. Alles seit hja him. Har leafde foar syn sterke heit, har libben fan de earste jierren, feesten en merken en stadichoan it ferfrjemdzjen. Douwe, opgeand yn syn hynders en dy machtige langst nei de heechste priis fan Fryslân. Dan de freonskip mei Wilco, syn helpen mei it wurk op 'e pleats, syn jimmer ree-stean, en hoe't hja ûnder de tsjoen kommen is - in tsjoen, dy't aloan mear macht oer har krige hat, ont it allerslimste kommen is, doe't der in hypotheek opfrege is.

Hoe't Wilco har mei duvelske streken it byld sjen litten hat lyk as it doe wie: it Frijhôf ferkocht, Douwe Ates, eartiids boer, syn lêste jierren as arbeider libje moattend en dêrfoaroer, hoe't hja dat alles tsjinkeare koe - hoe't hja winliken troch in lyts bytsje genegenheid in man syn pleats en in bern syn plak hâlde litte koe.

‘Doe hie ik gjin kar mear, Ate, ik seach gjin útwei. Ik hâlde sa fan jimme heit en fan dy en doe haw ik de grouwélichste sûnde

dien, dy't in minske mar betinke kin...

En ik seach doe net yn... ik wie der noch bliid mei ek... As ik noch mar fan him hâlden hie, dan hie it miskien noch ferantwurde west, mar dat wie sa net - ik wie fan jimme heit en dêrom bin ik sa slim skuldich...

No wit ik, dat it jimme heite fijân wie en noch is, mar ik doar it net sizze...’

Sa fertelde Lysbet - soms hertstochtlik en fel en dan wer benei flústerjend, ont hja alles en alles sein hat en wurch efteroer yn 'e kjessens falt, wachtsjend op Ate syn wurden. De jonge hat neat sein. Yn 't earst hat der in oantrún yn him west om har de hân foar de mûle te dwaan, har te tútsjen of wat ek om har mar net mear sizze te litten, mar hy hat it dochs net dien, want benei ûnbewust fielt er, dat alles, wat hja seit, har ferrommet en oan 'e oare kant him belêstiget. En dat is goed sa - dat moat sa...

Hy sit noch deastil, as hja útpraat is, mar hy is kâld ont yn 'e fingerseinen; hy slokt, as kin er gjin siken mear krije en syn eagen sjogge nei mem, dy't leit te gûlen as in bern.

Hawar, no is dat frjemde, dat him al jierren pinige hat, dan oplost. En no kin de rekken ôfsluten wurde, de rekken mei Wilco Hearema!

Stadich en swier giet er oerein. Hy set de stoel tsjin 't lewant en giet dan nei de doar, fuotsje foar fuotsje - as in âld man. Lysbet yn har bangens, folget him mei de eagen.

Dêr giet er, tinkt hja, miskien sil er har wol nea wer oansjen wolle...

Hja set de hân yn 't bêd en komt oerein...

‘Ate,’ seit hja. Oars neat.

Dan is 't krekt, as brekt der wat yn Ate, har soan. Hy draait him nei har om, ien amerij sjocht er har dêr lizzen yn har jammerdearlikens; de triennen rôlje har oer de wangen en as in fertwivele sjocht hja him oan. Dan is er mei in pear stappen wer by har bêd en as fansels falt er op 'e knibbels en slacht beide earms om har hinne.

‘Stil mar, leave,’ seit er, ‘gûl no mar net mear.’

Lysbet klampt har oan him fêst; hja wol sa graaeh wat sizze, mar hja kin net. Ate fielt har skouders en holle stiif tsjin him oan en dan flústeret er:

‘Ik hâld noch like folle fan mem en... heit ek, as er it earst mar wit...’ Dan leit er har sêft wer del.

Efkes stiet er noch te sjen, dan draait er him om en giet de doar út, nei bûten en yn 'e romte!

6.

Wat fierder oft Ate rint, wat klearder oft it him wurdt: der binne dingen yn it libben, dy binne net te ûntrinnen; men moat se ien fan beiden: manmoedich ûndergean of der dwers tsjin yn gean.

Benei ferbjustere fan syn memme wurden, dêr't hja har hiele sûnde yn útsein hat, is er fuortrûn, de pleats yn, it iene stik lân yn, it oare út, mar hy rekket it dochs net kwyt, dat wit er sa sekuer as wat.

En aansens sille dêr yn 'e grutte keamer de Hearema's komme, ja, miskien binne se der no al: Doutsen, de frou en... hy! En ek al muoit it him, dat Doutsen der by wêze sil, hy wit, dat er, as er dêr al hinnegiet, him der net oer bekroadzje sil, mar sizze, wat sein wurde moat. En dy't der net oer kin om soks oan te hearren, dy kin der dan mar út gean. Ja, mar, ho ris, kin 't him dan neat skele om har? It is dochs syn faam? Hy is dochs fan 't winter... ja, fan 't winter, dat is sa, doe hat er sljocht op har west - doe hat er alhiel yn har tsjoen west, mar de lêste tiden is 't allegearre oars wurden en hy komt by har mear út sleur as út leafde. Hy bliuwt stean by in hikke en sjocht om him hinne. Hy wit benei net iens yn wat stik lân oft er is, it is poer tsjuster; dat kin him lykwols neat skele.

‘Sleur,’ seit er lûdop, ‘sleur, mar it hiele libben bliuwt in sleur. Wy meitsje alles ta sleur, allinne...’ Dan draait er him om: ‘Dit sil gjin sleur wurde!’

Mei fêste stappen giet er syn wei: foar him út sjocht er it ljocht yn 'e keamer fan it Frijhôf en it liket wol, as ropt it him. Hoe't

it allegear sil, dat wit er noch net en it kin him ek neat skele; dat wiist him fansels de wei.

Wat neier oft er by de pleats komt, wat frjemder gefoel oft der oer him komt en hy hat suver muoite him yn te hâlden. As er mei syn gemoed te wurk gie, dan fleach er der hinne, rjochtút, rjochtoan nei de foarkeamer, mar dat kin net bêst; dat is net goed. Nee, gewoan dwaan, kâld leafst, en neat blike litte. Nimmen hat der mei nedich, dat men bysteat is in moard te dwaan! Hy byt himsels op 'e lippen en knypt de neilen yn 'e hannen.

Sa komt er, himsels yn betwang hâldend, yn 'e koken. Hy heart de lju al. Dus hja binne der al. Hawar, hy is der ek. No efkes sitte en himsels earst folslein yn 'e macht... Dan komt Jouk yn 'e koken, laitsjend.

‘Hea,’ seit hja, ‘sitsto hjir, Ate? Wêrom bist' net ferklaaid en...’

Dan sjocht hja syn antlit: it is sa wyt as in teekopke.

Hja set de kanne, dy't se yn 'e hannen hat, op 'e tafel. En yn dat lytse amerij sjit it troch har hinne: der is wat mei him.

‘Toe, jonge,’ seit hja dan en har lûd is sêft, ‘wat skeelt dy dochs?’

De jonge sjocht har oan.

‘Der is neat, Jouk,’ seit er, ‘no ja, sa goed as neat. Allinne do haste my jûns de wierheid net sein, witst' wol? Jildkwestjes wiene der tusken heit en Wilco..., mar der wie mear, Jouk, en dat witsto ek wol!’

De iene kleur giet Jouk op en de oare ôf. Wat moat men no yn 'e goedichheid? Dan seit hja:

‘No, ja, do hast gelyk, Ate, der wie mear, mar ik woe 't dy net sizze, it is al safolle jierren lyn ommers. Wat jout it soks no noch op 'en baan te heljen?’

‘Do begrypst it net, Jouk.’ Mei dy wurden giet Ate oerein en nei de doar, Jouk efterlittend.

Hja sit efkes stil te tinken, mar de jonge liket sa kalm as wat; hy sil wol gjin spul meitsje. Hja docht in doek om en skrept nei bûtendoar - om in boadskip nei it arbeidershûs ta, mar hja sil

der net lang bliuwe, dat stiet fêst.

Ate giet de gong lâns nei de keamersdoar en krekt, as beide manlju drok beare oer eat, dat hja belibbe hawwe en de froulju der laitsjend nei harkje, triuwt Ate de doar op en bliuwt op 'e drompel stean. De fjouwer lju sjogge op en nei de doar en Doutsen komt heal oerein; in gefoel fan ûnrêst komt by har op...

‘Jûn,’ seit Ate kâld en Douwe sjocht de ferachtinge yn syn eagen.

‘Asto sa jûn seiste, op dy toan, dan kinst' dy better stilhâlde!’ seit er.

Mar Wilco laket.

‘Ei, kom,’ seit er tsjin Douwe, ‘neat allegearre. Wurden hân mei de faam, tink?’ En tsjin Ate seit er: ‘Net oan steure, jonge, se draait wol wer by. 't Komt bêst wer yn oarder.’

‘Der binne dingen, dy komme nea wer yn oarder,’ anderet Ate, ‘dy binne al fierstente fier hinne!’

‘Dy deale, is 't sa slim?’ freget Wilco wer. ‘Wat hast' út 'e wei set, fanke?’

‘Neat,’ laket Doutsen, ‘oars soe 'k hjir dochs net wêze, wol?’ En heit en dochter hawwe de measte wille.

Mar Frouk en Douwe laitsje net. Frou Hearema fielt, dat hjir wat slims efter stiket en Douwe ken it lûd fan syn soan sa njonkenlytsen wol.

Hy giet stadich oerein en seit:

‘No, ik soe mar iepen kaart spylje! Tsjin wa hast' it en tsjin wa giet it?’

‘Tsjin Wilco Hearema!’

As in klokkelûd sa klear komme dy wurden der út. Douwe freget fierder, wylst Wilco oereinspringt: ‘Tsjin Wilco Hearema, goed. Sis op: hoe en wat? Der net omhinne helje en neat bynefter hâlde!’

‘Soe 't net better wêze, dat de froulju?...?’

Mar syn heit lit him net iens útprate.

‘Nee!’ seit er en Frouk falt him by:

‘As it tsjin myn man giet, hear ik der by te wêzen.’

‘Mar ik wol nimmen sear dwaan, dy't der neat mei te meitsjen hat,’ seit Ate noch, maar hy kriget gjin andert. Hy makket in earmbeweech, krekt as wol er sizze: ‘Dan moatte jimme it mar witte.’

‘Heit en jimme allegearre,’ begjint er, ‘jimme witte, dat ús mem siik is, mar oan no ta wit net ien, wat har winliken skeelt. Mar no, sont jûn, wit ik it. Heit hat al ris sein, mem siet tefolle yn 'e Bibel te lêzen en heit wie bang, dat har holle soks net ferneare koe, mar wat wie heit dêr in ein mis mei...’

Der is in grutte spanning ûnder dy fjouwer minsken kommen en Douwe is yn 'e stilte, dy't der is, bysteat en spring oerein, mar dan giet Ate fierder:

‘En no sil ik it jimme ek fuort mar sizze: ‘Dy man, Wilco Hearema, wit wêrom't ús mem der sa hinne leit!’

‘Wel alle...!’ Wilco docht in stap nei Ate ta. It liket wol, as wol er him..., mar Douwe is him foar.

‘Ho ris efkes!’

‘Ja, mar dat giet my te fier! Do mei dyn: ‘Ho ris efkes,’ raast Wilco.

‘My ek,’ seit Douwe, ‘mar dochs moatst' efkes tiid dwaan.’ En tsjin Ate seit er kâld en stadich: ‘Soa! Doar myn jonge it bestean en kom mei bakerpraatsjes op it aljemint?’

Ate sjocht ien foar ien de lju oan en it sjit troch him hinne: wat er no sizze sil, dat sil in spjalt foar altiten bringe tusken de Hearema's en de Wallinga's, dus... ek tusken Doutsen en him. Nammers hy kin en hy wol ek net werom. Hy komt in stapmannich de keamer yn en seit:

‘Myn hiele libben haw ik in wjeraksel tsjin Hearema hân, fan bern ôf oan hjoed de dei ta en wêrom, ja, ik wist it net, ik koe der net efter komme. In jiermannich ferlyn miende ik, dat ik it wist. Heit fertelde my doe fan de hypoteek en dat Hearema heit holpen hie...’

‘Do, aap, asto biste...!’ spat Douwe op, mar Ate giet fierder:

‘Ja, dat wie yn oarder, mar no wit ik, hoefolle rinte oft dat jild die!’

Wilco fljocht nei Douwe ta.

‘Lit him de bek hâlde!’ barst er út. ‘Der is nea oer rinte praat, wol? Douwe, hawwe wy ea oer rinte praat? Hawwe wy ea lijen hân?’

‘Nee,’ seit Douwe, ‘en dêrom, Ate, hâld dy stil!’

‘Ik kin net, heit,’ anderet Ate. ‘Dêr leit immen yn it keammerke dy hat har stilhâlden om heit en om allegear, mar ik kin en ik mei my net stilhâlde!’

Minsken, it is wol swier. It draait him suver foar de eagen, mar as mei in stielen lûd seit er:

‘Dy man, Wilco Hearema, hat ús mem easke as rinte foar it jild, dat er heit liende!’

As wie der in tongerslach fallen, sa stil is 't, ien stuit; dan brekt de stoarm los. Der springe twa keardels op him los, heit en Wilco! Heit is foar! As in driigjende, swarte reus stiet er foar him.

Frou Hearema fljocht nei har man, mar dy reaget har oan 'e kant.

‘Gean der út mei 't fanke,’ seit er hymjend.

‘En jimme dy jonge hjir ôfmeitsje?’ Hja giet nei Douwe en smeket: ‘Wallinga, doch gjin ferkearde dingen, toe, lit him der út gean, it is noch mar in bern ommers...’

Mar kâld komt Douwe' lûd:

‘Hjir sil rjocht dien wurde! Ik lit nimmen hjir misledigje fan myn jonge,’ en dan tsjin Ate: ‘Do witste, watst' seiste?’

‘Ja,’ anderet Ate, ‘en ik doar der foar te stjerren ek!’

Dan springt der wat los yn Douwe Ates; syn lulkens lôget as in felle flam yn him op en makket him dûm! Ien, twa stappen docht er fan siden, mei syn sterke fûst slacht er de glêzene doar fan de swipekast yn gruzels en grypt in swipe, de goudene, mar hy fernimt it net iens...

As in wjerljocht skittert de gouden swipe troch it lampeljocht, as er him heech boppe de holle tilt; mei in skrille toan giselt it slach troch de keamer en kletst tsjin Ate syn wang...

Doutsen jout in gjalp en slacht de hannen foar de eagen; frou Hearema wol Douwe behinderje, mar Wilco hâldt har beet.

‘Lit my no los!’ bidt hja.

‘Hâld dy stil, it binne ús dingen net!’ seit har man.

En de swipe dûnset op en del. Doutsen fljocht gûlende de keamer út - hja kin 't net langer oansjen.

‘Binne dat ús dingen net?’ freget Frouk. ‘Mar, man, sjochst’ dan net, dat it om dea giet dêre?’

En de swipe dûnset, de slaggen kletse en Ate biet. - Douwe syn rjochterhân giet aloan omheech en dan, de foet foarút, feecht er him wer nei ûnderen en wer en wer...

Swijend wachtet Ate de slaggen ôf. Net in wurd wol er sizze, net in hân útstekke, salang't dy keardel yn 'e keamer is. It waarme bloed rint him by de holle del, it rjochtereach sit him benei ticht, mar hy byt op 'e tosken.

Toe mar, heit, tinkt er, slaan mar ta...

En dy slacht ta en wol sa fûl, dat de swipe knapt. Mei in gnoarjend lûd kriget Douwe him, brekt him midstwa en, tichterby kommend, slacht er de jonge mei it ûnderste ein, wêr't er him mar reitsje kin. En it is net allinne mear lulkens, mar ek in fûleindige, felle pine, dy't him sels fan binnen fernielt. By eltse slach op Ate is it, as kriget er dy sels dûbeld werom...

Hy sjocht neat mear; hy sjocht net, hoe't de Hearema's der útnaaie; hy sjocht gjin Ate mear, mar dochs slacht er... Stadichoan bejouwe Ate de krêften; earst hâldt er him stiif; dan wol dat ek net mear: der komt him in swarte wale foar de eagen en ynienen draait er in heale slach om yn 'e rûnte, de flier komt op him ta en dan falt er as in blok hout tsjin 'e grûn oan...

Douwe hâldt op. Syn eagen binne skriklik ferlutsen, de hân tilt de stikkene swipe noch wol omheech, mar hy slacht net mear. As immen, dy't dwilet, sjocht er om him hinne, dan nei de jonge en dêrop nei de doar.

Dêr stiet lyts, meager en ynwyt, Lysbet, syn frou. Hiel efkes sjogge hja inoar oan, dan geane har eagen nei de jonge en hja seit:

‘Do hast de ferkearde slein, Douwe, hy hie dy helpe wollen.’

Hja knibbelet by Ate del en besiket syn beblette holle op har skurte te krijen.

‘Leave, sterke jonge,’ flústeret hja.

Douwe stiet der by en wit net, wat er moat. Ynienen dêr fljocht Jouk by him lâns mei in kûm mei wetter.

‘Boerinne,’ seit hja, ‘kom, jo moatte op bêd. Ik sil de jonge wol helpe. Och, hearken, wie 'k mar net fuortgien... Toe, boer, bring jo de frou op bêd...’ -dan, as kin hja it net ynhâlde, smyt hja der út: ‘As de hannen jo alteast net lam binne. In jonge as Ate sa te mishanneljen, beul, dat jo binne!’

Douwe makket in beweging, mar Jouk jout der neat om.

‘Ja, wis, beul! En ik sil 't sizze, al soene jo my der ek om fan 'e pleats ôfjeie! In beul binne jo! Dy oare is ek ien. Dy is der gau útnaaid mei syn dochter en syn boerinne! As ik hjir mar west hie!’ - En dan wer mei in hiel oar lûd: ‘Toe no, boer, help jo de frou no op bêd..., dan kinne wy de jonge helpe.’

Dan kriget Douwe syn frou fan 'e grûn op.

‘Kom mar, Lysbet,’ seit er.

Hy bringt har op bêd en helpt dan Jouk om Ate op it pronkbêd del te lizzen. Hy seit net ien wurd, mar syn eagen lykje wol brutsen. Efkes stiet er te sjen, hoe't Jouk mei har wrede fingers de jonge syn wûnen útwasket, dan giet er de keamer út. Yn 'e gong bliuwt er in amerij stean, as wit er net, wat er sil, dan stapt er nei 't keammerke fan Lysbet en giet stil by har sitten.

Fier yn 'e nacht op wurdt Ate wekker. Earst kin er him neat yntinke, mar njonkenlytsen wurdt alles dúdliker. De holle slacht him, as sieten der hûnderten spjelden yn... En noch net holpen, tinkt er, heit wit it noch net... Hy lit him fan 't bêd glide, stekt syn holle yn 'e kûm mei kâld wetter en giet de keamer út. Foar memme keamer bliuwt er stean, mar net lang; hy wol fuort. Wêrhinne, och, wat komt dat der op oan? Hy giet it bûthús del en sjocht no en dan nei de stâlen... as is 't foar 't lêst. Dan rint er de wei út nei Brantgum, mar net mei in sin, it giet sûnder erch. It hiem, de leane, de wei... stappen, stappen, fuort, fuort!

 

Op Hearema's pleats is 't no al stil, mar noch net rêstich. Hja binne jûns thúskommen, Wilco lulk en de froulju feralterearre en yn 'e keamer hat Wilco sein:

‘Fan no ôf is it út tusken ús en de Wallinga's!’

Mar syn wiif is him it andert net skuldich bleaun.

‘Ei soa, is it no ynienen út. No't alles op 'en baan kommen is? Ja, jonkje, ik wie der al bang foar. Do, smoarge stjonkert dysto biste, bah! It is my te lang ferlyn en ik wol der net iens mear oer prate, mar yn pleats fan dy jonge hiesto mei de swipe hawwe moatten! En begjin mar net mei dysels frij te pleitsjen of te ferûntskuldigjen, oars bin 'k by steat en meitsje it noch iepenbier!’

Wilco hat de wiiste wei keazen en neat mear sein en tsjin Doutsen hat hja sein:

‘Do begrypst wol, dat Ate hjir net wer komt?’

‘Jawol, mem,’ hat Doutsen andere en hja sjocht altyd dat byld mar foar har fan dy moedige, sterke jonge.

Lang neidat Wilco al op bêd is, hawwe mem en dochter noch byinoar sitten en der oer praat, sa as allinne mem en dochter oer soks prate kinne en op 't lêst seit Frouk:

‘Sa is it libben, fanke, en ik doar net iens te freegjen, hoe en wat, sa bang bin ik om de wierheid te hearren. Ik woe wol, dat wy ek mar in kromke fan Ate syn moed hiene.’

Doutsen hat neat mear sizze kinnen fan smerte om Ate en skamte om har heit en hja wit no, dat Ate út har libben ferdwine sil.

 

Ate... op 'e trijesprong, dêr't ien wei opdraait nei de Fjildbuorren, dêr stiet er en sjocht foar it lêst nei it plak, dêr't er it Frijhôf wit te lizzen yn syn krânse fan beammen.

De nacht is tsjuster en kâld, mar Ate fielt it net. Der komt sa mar ynienen in tins by him op, benei krekt gelyk as doe't er foar 't earst nei skoalle soe, mar de betsjutting is no djipper: ‘Hoe soe 't no op 'e pleats komme?’

As er stadich fuortstapt, heart er ynienen syn namme roppen. Hy bliuwt stean. Ut it tsjuster komt in hymjende, yn nachtjak klaaide Jouk op him ta.

‘Ate,’ seit hja, ‘leave jonge, wêrom kinst' no sa dwaan? Kom mei werom!’

De jonge sjocht har oan en fielt syn grutte leafde foar har, de faam, dy't har hiele libben yn noed sitten hat om him. Hy leit syn beide hannen op har skouders. ‘Joukje,’ seit er, ‘moatsto no sa op 'e dyk rinne?’

Och, hoe minlike graach wol er, lyk as earen, treast en oanhâld by har sykje, mar it kin net, no net mear.

‘Gean werom, Jouk,’ seit er, ‘ik..., do hoechst net bang te wêzen, ik gean nei omke Ids en dêr bliuw ik. Toe no, Jouk, do moatst op mem passe...’

‘Kin ik dêr fan op oan, Ate?’ freget hja.

‘Ja,’ seit er, dan draait er him om en giet mei fêste stappen by har wei.

Jouk sjocht him nei, sa fier as hja kin. Dan giet hja skodholjend nei hûs.

7.

Reade Ids Wallinga, boer op 'e net grutte, mar poerbêste pleats Medwert, smyt mei syn folk, de bienbitige Ipe en de grouwe fêste arbeider, stâl foar stâl, de kij de lêste biten foar. Der wurdt net folle praat; it is fierstente betiid en Ids hâldt der ek net fan. Allinne hat Ipe niis sein:

‘Se romje aardich op, ús biten, boer.’

En Ids hat andere:

‘Dat is ek mar goed: de hiele donderske boel giet fan 'e wike noch it lân yn.’

En in hiel skoft skreppe hja stil om yn it bûthûs, dêr't it benei net mear út te hâlden is, sa near. Alles wurdt jin glysterich en glêd ûnder de klompen, tinkt Ids. En ynienen, dêr is 't al sa, sil er benei útglide! Hy kin it noch krekt op fuotten hâlde, mar de koer mei biten fljocht it bûthús oer. Ipe gniist sawat fyntsjes, dat heart Ids wol en hy wurdt poer. ‘Do moatst, ferdeald, gnize, ast' op 'e rêch yn 'e kiste leiste, skeinspruterige foarkestôk,’ ropt er lûd, mar Ipe, ek net fan juster, seit:

‘Ik sil der om tinke, hear, boer!’

In skoftke letter sit Ids op 'e bank en wachtet op amers en

bussen. Hy stoppet de piip en stekt dy oan. Dan komt de arbeider mei de môlkamers. Hy giet oerein, siket syn tuolle, nimt in amer en krekt sil er op 'e stâl stappe, of dêr heart er de bûtendoar.

‘Wa, deale, is der no al?’ bromt er. ‘De dage is, ferdeald, noch n't iens oan 'e loft, of dêr hast' al wer in hantsjekiker.’ De doar giet stadich op. Ids wachtet en wachtet - en dan sjocht er - hy sjocht jitteris.

‘Ate, ferdeald noch ta!’

Wat soe dy moatte sa ier en betiid? Hy lûkt de foet tebek, set de amer wer del, lit de tuolle falle en giet de jonge temjitte.

Ate komt stadich, krekt as hat er lêst, fierder it bûthûs yn en as Ids benei oan him ta is, wurdt de âlde kjel.

Dy jonge skeelt wat! Syn holle is skeind en hy kin benei op 'e bonken net stean.

Hy seit neat, mar stekt syn earm ûnder Ate sines en bringt him troch it bûthús hinne nei de húshâldster, dy't drok skrept mei de moarnsbrogge en mei de tee.

‘Och, hea noch ta, yn 'e goedichheid, wat krije wy no?’ begjint hja te bearen, mar Ids seit:

‘Net eamelje! Jit tee yn! Jou him iten en dan op bêd! Oars neat! Begrepen? Gjin gefreech en gjin lamentaasjes!’

Nei dy wurden giet er wer nei 't bûthús ta. Hy nimt, as is der neat bard, amer en tuolle wer op en begjint te melken, mar it wol net lyk as it oars wol. Hy sit oer de jonge yn! Jitteris sjocht er om 'e ko hinne nei de útdoar, as seach er Ate der wer ynkommen mei syn mishannele holle! Fjoerige streken rinne der oerhinne; hy koe, ferdeald, wol omseame wêze mei in lear of't ien of oar!

Der hat fansels wer wat west!! Hoe en wat, wit er net, mar it sil wol wer op syn Wallinga's tagien wêze! No ja, aansens of yn 'e rin fan 'e moarn sil hy der wol efter komme.

As it wurk yn 't bûthús ree is en hja sitte te breaiten, is de boer uterlik neat oars as oars. Hy freget net ienris nei de jonge en Gepke sjocht him mar frijwat brimstich oan. Krekt wer wat foar de Wallinga's: gjin krom meilijen, sjochdêr!

Nammers hja en net ien praat oer Ate. As de boer der net oer begjint, past it harren allikemin, mar allegear witte derfan en ek, dat de jonge yn 'e slach west hat; hja hawwe de eagen ek net yn 'e bûse!

De boer hat fan 'e moarn net folle tiid. Hy hat de lêste krommen noch n't iens oppikt, of hy giet al oerein - slacht syn klean of en seit:

‘Ipe, do giest fan 'e moarn mei de kroade efter de bosk. Ark, peallen en trie meinimme en it stek neisjen: hjoed of moarn moatte de kij deryn. De oaren witte harren wurk.’

De manlju binne noch net iens ta de doar út, ôf Ids seit tsjin 'e húshâldster:

‘Myn oare klean, koker mei sigaren, bûsdoek! Ik moat fuort.’ Dan rint er nei de opkeamer, dêr't Ate op bêd leit. Hy tinkt: de doar mar sêft iepen en om 'e hoeke kypje, mar dat hoecht net, want Ate sliept net of hy is al wer wekker.

Ids rint nei 't bêd.

‘Hoe liket it?’

‘Bêst,’ anderet Ate, ‘ik kom derôf.’

‘Soa,’ seit Ids, ‘derôf. No, dat kin wol, mar dan mei yn 'e tilbry en nei Hantum, nei 't Frijhôf.’

Sjen, hoe't er dat opnimt, tinkt Ids. Hy sit yn spanning, mar dat hoecht net lang, want Ate seit fêst:

‘Nee, dêr kom ik net wer. Ik woe hjir wol bliuwe, as it kin om omke?’

De âlde hat sokssawat ferwachte, mar dochs wol er, mei er daliks net tajaan. Hy rint in pear kear troch de opkeamer hinne, sjocht ris ta 't finster út, mar wit net rjocht, hoe't er hjir op antwurdzje moat. It begruttet him om 'e jonge, ja, dat is no wol bêst allegearre, mar wat is der bard? Dêr komt it op oan. Ynienen draait er him om en giet foar 't bêd stean.

‘Hasto neat dien, wêrst' dy foar hoechste te skamjen?’

‘Nee!’ Fêst seit Ate it andert.

‘Hm. Wa hat dy slein?’

Ate sjocht him oan, mar anderet net. En wer freget Ids, noch lûder: ‘Wa hat dy slein, stiifharsens?’

As Ate him wer net anderet, is er oan 'e iene kant by steat en gean by him wei, mar oan 'e oare kant is er grutsk, dat Ate it net sizze wol.

‘No,’ seit er op 't lêst, ‘dan wit ik it wol! Ast' fan 't bêd ôf en wat dwaan wolste, dan daliks mar, want dan giest' mei Ipe nei de Seize efter de bosk te triedspannen en sa en ik sil nei Hantum!’

As Ate en Ipe ree binne om fuort, komt de âld boer ferklaaid fan 'e foarein. Ipe sjocht jitteris nei de peallen en it trie en freget:

‘Kinne wy de boel net op in wein smite en der hinne ride?’

‘Nee,’ anderet Ids. ‘Op 'e kroade it spul. Jimme binne noch jong en fluch! De bek ticht en net mâl sjen, Ipe!’

‘Ik sjoch net mâl, man,’ anderet dy.

‘Soa, net? No, dan sjochst' aansens wol mâl: 't is in healoere rinnen! En pak no mar op, oars kinne jimme wol thúsbliuwe, dan is 't skoft om!’

En sa rekket Ate mei Ipe en in kroade fol ark nei de Seize efter de bosk. It is hiel wat oars as dat er wend is by harres thús, mar it jout ferdivedaasje en dat is ek wat wurdich. Hja slane hjir en dêr in nije peal foar de stikkene en begjinne de trie te spannen. Efkes letter sjogge hja de tilbry fan omke Ids mei de âld swarte der foar spand. Hja kinne him krekt riden sjen en Ids stekt syn read burd om 'e hoeke fan it reau hinne en hâldt de swipe omheeeh, as wol er sizze:

‘Tink derom!’

‘Toe mar,’ tinkt Ate, ‘ryd der mar hinne, omke, mar oft it omke wat jaan sil, betwivelje ik.’

Lykwols Ids tinkt net nei oer sokke dingen, hy hat it yn 'e kop en dan giet it ek troch!

As er it hiem fan it Frijhôf opriden komt, sjocht er oars n't ien as Keimpe, dy't efter yn 't steal stiet te dongladen, Ids stapt út, bynt de swarte oan 'e ring en stapt op de arbeider ta.

‘Moarn,’ seit er, ‘wolle jo in eachje op it hynder hâlde? Ik haw him al fêst set, mar men kin 't net ris witte.’

‘Wis wol,’ anderet Keimpe, ‘mar sil ik net efkes útslaan?’

‘Dan hie 'k it wol frege!’ seit de âlde en syn burd hipt op en del. As er it bûthús yngiet, moat Keimpe wol laitsje. ‘Sa'n âld helt!’ tinkt er.

Mei swiere stappen trêdet Ids by de stâlen lâns en komt sa yn 'e koken, dêr't Jouk en de boer tegearre sitte te Kofjedrinken.

‘Moarn! Dêr wie ik!’ seit er.

‘Ek moarn!’ anderet Douwe. ‘Ut iten hjoed?’

Ids makket in beweging mei de hân en anderet:

‘By dy, tink ik? Ik soe gjin ierpel troch de kiel krije kinne! Nee, ik kom hjir om ris te freegjen, wat jimme hjir mei dy jonge útheefd hawwe!’

‘Is Ate by jo, Wallinga?’ freget Jouk.

‘Ja,’ anderet Ids, ‘en dêr bliuwt er ek!’ - Syn mûle klapt ticht, as er dat seit. - ‘No, hoe sit it, krij ik andert, Douwe?’

Douwe anderet noch neat; hy sit stil foar him út te sjen en dat swijen makket de âlde noch lulker. Hy giet flak foar him stean.

‘Lit my ris efkes mei de boer allinne, faam,’ seit er.

Mar Jouk falt fuortdaliks út:

‘Nee, ik bliuw derby. Ja, sjoch my mar net sa ferheard oan.

Ik wol soks fan justerjûn net wer, wat tinke jo wol?’

‘Wel, do spin,’ seit de âlde, mar hy is net lulk; oarsom.

‘Ja, dat kin my neat skele, wêr't jo my foar útmeitsje wolle! Jimme binne Wallinga's en as der by jimme wat mis is, dan brekke jimme it daliks sa goed ôf, dat der neat mear oan te ferhelpen is!’

‘Jouk,’ begjint Douwe, mar hja lit him net ienris oan 't wurd komme.

‘Jouk, ja, Jouk - hen, dy't juster mar in pear tellen út 'e hûs wie, mar krekt langernôch foar jo om immen benei heal dea te slaan! Unferstannen dat jimme binne! No binne der wer twa Wallinga's byinoar en ik wol soks net wer belibje! Ik bin hjir benei âld wurden en ik hoopje myn lêste jierren hjir te bliuwen, mar stjoer my dan mar fuort!’

Hja is der suver oerstjoer fan, dat sjocht Ids wol en hy giet nei har ta.

‘No, no,’ seit er, ‘sa mâl net, wol? Kom, do bist in tige

soarchsume faam, mar... eh... do kinst dizze beide Wallinga's rêstich allinne litte, hear - elkoar slaan is der hjir net by!’

‘No, dan sil ik nei de bussen,’ seit hja en giet oerein en nei 't stalt.

Ids sjocht har nei. ‘Trou fanke!’ tinkt er.

‘No, Douwe, no binne wy tegearre. Bist' ek fan doel om my te sizzen, wat der bard is? Hen?’ - En as Douwe noch net anderet: ‘Of moat ik it Lysbet soms freegje?’

Dat lêste liket wol te helpen: Douwe giet oerein en as hat er muoite om in wurd te sizzen, wachtet er earst noch in setsje. Dan seit er:

‘Lysbet hat al genôch te dragen... Ik sil 't wol sizze. Wy hiene besite en Ate bestie it en misledigje in freon fan my. Hy woe him net stilhâlde; fan 't iene kaam it oare en doe haw ik him, ik wie bûten mysels, omseame...’

‘En dy freon wie Hearema, tink?’

‘Ja, dat wie Hearema.’

‘Ja, dat tocht ik wol! No, myn brave omkesizzer, dan kin ik dy wol sizze, datst' de ferkearde rekke haste! Dy “freon” haw ik dy al ris earder foar warskôge, jierren ferlyn al, mar doe woest' ek net hearre! Do, grutte stommeling datste biste. Hawar, do silst wol wiis wurde, mar mei skea en skande en as it te let is!’ As er dat der sawat útstjitten hat, giet Ids nei de doar. ‘No sil ik noch efkes by Lysbet sjen, en dan riid ik wer nei hûs, nei Medwert, dêr't dyn soan is. Hearst' my?’

‘Hy is noch ûnder de jierren; ik kin him werom helje litte,’ seit Douwe. Och, hy mient soks net; it is better, dat Ate dêr mar in skoftke bliuwt, mar hy is rekke fan omke syn wurden. De âlde laket grimmitich.

‘Weromhelje litte? No, dan besikest' dat mar,’ seit er en dan giet er nei Lysbet. As er by har foar 't bêd stiet, is 't earste, wat hja freget:

‘Hoe is 't mei him, omke?’

‘Mei Ate? Och, fanke, bêst, ja dy is al drok yn 'e skrep. Nee, meitsje dy der mar gjin soargen oer, Lysbet. Ate is jong en

sterk; in deimannich, dan is der neat mear fan te sjen!’

‘Omke,’ freget hja, ‘witte jo, wat der bard is justerjûn?’

‘Ja,’ anderet Ids, ‘en ik moat dy sizze fanke, ik bin grutsk op him.’

‘Mar Douwe?’ seit hja.

‘Douwe, ja - Douwe. Sjoch, Lysbet, mei Douwe komt it sa - hy wit, dat er mis wie en goed mis, mar hy sil it daliks net tajaan en dochs silst' it hjoed of moarn fernimme. Ik ken Douwe en, och, do kenst him ek. Meitsje dy no mar gjin soargen, ik sis it jitteris, en sjoch, datst' der wer by komste, fanke, hen? Dyn bêst dwaan! Douwe kin net sûnder dy! Hjoed of moarn dan komst' der wer út en dan komt alles wer lyk as it heart te wêzen. No, it bêste, hear...’

‘Do, leave, lytse lijer,’ tinkt er, ‘ik wit net, do seachst der wol helder út, mar ik bin bang...’ - en dan is er bûtendoar en bliuwt stomferheard stean.

Dêr stiet Douwe, nêst syn arbeider, yn 'e rûchskerne! Kile en festje hat er út en de mouwen opstrûpt. Syn swarte, sljochte boppebroek sit al ûnder 'e spatten, mar hy taalt der net nei.

In grutte fjouwertine-gripe yn 'e hannen en dy fljocht hinne en wer mei almeugende fjouwerkante stikken dong nei de wein en dan wer nei ûnderen en wer en wer!

Hy sjocht net op of om en Ids giet fuort sûnder moarn te sizzen. Wat hat er niiskrektsa ek sein tsjin Lysbet? ‘Do silst it hjoed of moarn fernimme kinne, dat er mis west hat...’ En sjoch no ris, dêr is 't al sa!

Bliid riidt de âlde fuort en Douwe wrakselet troch, in hiel skoft efterinoar en nei iterstiid stiet hy der wer. De rêch pipet him en it swit hat gjin tiid om te droegjen en Keimpe, dy't earst besocht hat om 'e boer by te bliuwen, hat dat al lang opjûn. Hy hat al ridlik gau fernommen, hjir is net tsjin te arbeidzjen; dy man arbeidet net om wat te dwaan, om't er him ferfeelt, nee, dit giet om hiel wat oars. En op 'e neidei docht er benei oars neat as splitte, sa giet it der om wei.

Ien kear seit de boer wat datoangeande.

‘Do moatst mar net nei my sjen, Keimpe, gean do dyn eigen

gong mar.’

‘Ja, dat seit bêst,’ anderet Keimpe, ‘mar al soe ik wolle, ik kin jo ek net byhâlde, jo bealgje om dea!’

‘Ja,’ seit er, ‘en dochs, Keimpe, it giet om it libben, jonge. As ik net op myn iepenst bin, dan gliidt it my troch de fingers hinne.’

Hjir moat Keimpe wol oer neitinke. Och, hy wit net, wat der bard is, mar like goed kin er in bulte begripe. De boer hat wer wat, dat er kwyt moat, dat him piniget. Eartiids gie dat wol ris oars, dan socht er 't yn sûpen en fuortfleanderij.

Ja, 't is in wûndere man, mar Keimpe mei hjir lykwols wol wêze. Jier op jier hawwe hja it akkoart wer op 'en nij oangien, soms foar itselde, mar faken foar better lean. En Auk, syn wiif, kin hjir no ek wol bankje, better as it earste jiers, doe woe hja alle dagen wol fuort. Al dy dingen komme jin sa'n dei wer yn 't sin, frjemd dochs, tinkt Keimpe.

As it hjeljûn is, it folk nei hûs is en Douwe him yn 'e koken stiet te waskjen, seit Jouk:

‘Jo omke hat it boadskip efterlitten, hjir moast immen yn 'e hûs. De frou mocht sa hiele dagen net allinne wêze en ik bin 't mei him iens; dat is net goed. Ik kin ek mar op ien plak tagelyk wêze.’

Douwe jout der gjin andert op, mar dochs prakkesearret er der wol oer en nei iten giet er op stap nei de Soberhoek. Hy hat syn tinken ris gean litten oer de froulju, dy't op 't lân arbeidzje en dêrfan liket him dat fanke fan Keimpe noch it gaadlikste ta. Hy ropt: ‘Folk!’ by de doar en rint dan fierder de keamer yn.

‘De boer noch?’ seit Keimpe en giet oerein om him in stoel te jaan.

‘Ja, ik noch,’ seit Douwe, ‘ik hie in boadskip oanjimme fanke.’ Auk en Janke ek sjogge ferheard op. In boadskip.

‘Der is dochs neat, wol?’ freget Keimpe syn frou.

‘Nee,’ anderet Douwe, ‘allinne dit: Janke moat moarnier al komme, mar hja hoecht net nei 't lân. It wie it doel om har yn 'e hûs: de frou leit no hiele dagen en dan is hja tefolle allinne. Dat is dus wol goed ferstien: it fanke bliuwt op 'e kost en giet jûns

wer nei hûs...’

Nimmen seit earst wat. Keimpe kloppet syn piip út, stoppet wer op 'en nij, mar dan wit er noch gjin wurden te finen. Allinne, hy fielt wol, dat men dit sa mar net hookstrooks oannimme kin. Douwe seit dat no wol sa mar - krekt as hat nimmen der wat oer te sizzen, mar... eh... en dan seit Douwe en dat heart hiel oars:

‘Mar ja, hoe tinkt Janke der sels oer, hen? Dêr meie wy ek wol ris nei freegje. No, fanke?’ freget er har.

Janke kriget in kleur, sa ferlegen is hja, mar dochs seit hja:

‘Ik hie der wol sin oan, mar ik haw noch nea tsjinne.’

Douwe laket.

‘Dan is 't wol yn oarder,’ seit er, ‘ik ken jimme mem wol sa goed, do silst dyn paad wol skjin meitsje. Dus dan litte wy it sa mar: moarnier sân oere op 'e pleats. Drok is 't by uzes net en Ate is yn Holwert.’

‘Ate yn Holwert?’ It falt der samar út en Janke skammet har der om. Lokkich giet de boer der net op yn.

‘Ont moarn!’ seit dy en giet oerein om der út.

Keimpe giet mei de boer om dy by te ljochtsjen en as er werom komt, seit er:

‘Der is wat mei de boer. Ik wit net, wat, mar it hat him yn 'e macht en bêst ek! Dus ús Janke wurdt moarn húsfaam by de boerinne, no, no, net? Wat sil hja no eigenwiis wurde, Auk, wolst' wol leauwe?’

Aukje laket mei Keimpe en op 't lêst laitsje se alle trije en meitsje gekheid oer wat Janke dêr hat te dwaan.

‘Yn alle gefallen minder as op 't lân. Do dochst in goede ruil, fan 't lân nei de pleats, fanke.’

‘Ja, ho ris, der is in sike,’ seit syn frou.

‘Sike, wat praatsto fan sike?’ bromt Keimpe. Hy begjint de klean út te dwaan en seit ûnderwilens: ‘It begruttet my folle mear om 'e boer! Dy hat my dêr hjoed stien te dongladen, dat it mear as mâl wie! Ik bin gjin bongel yn 't wurk, al sis ik it sels, mar ik hie gjin hanwetter oan him! En stikken op 'e gripe as kroadfollen! Nee, der is wat bard, minsken! Justerjûn soene de

Hearema's komme, mar Ate wie alhiel net bliid; dy seach ûnder 't melken al as in ûle. En fan 'e moarn wie der gjin Ate mear! No sit er yn Holwert, mar hoe, deale, komt er dêr? Dan moat er ien fan beiden: justerjûn of fannacht ôfreizge wêze. En Ids fan Holwert om njoggen oere al by ús op 't hiem en lulk; nee, 't is bêst út oarder! Der is, jandoarje, wol in boek fan op te meitsjen. Mar' - hy gappet - ‘Keimpe begjint der mar net oan -dy sliept der mar ris in oeremannich oer; ús Janke sil moarntejûn wol mear witte. Nacht, minsken!’ Enfuort is Keimpe: efter de doarren.

Janke skrept noch in skoft mei mem om, want men kin net bêst by sokke lju ferskine mei in lânskelk foar en klompsokken oan. Nee, der moat noch al wat yn oarder foar moarn en it wurdt sadwaande ek noch let. Mar de oare moarns stiet hja om healwei sânen al by Jouk yn 'e koken.

‘Mar net te stoef daliks mei it fanke,’ hat de frou sein. No, dat is Jouk wol tabetroud; dy wit, wat it ynhâldt, as men foar 't earst by frjemde lju oer de flier wêze moat.

Dochs, in pear dagen neitiid is 't al wûn. It liket wol, as hat Janke der al jierren west, nee, dat is goed troffen en Lysbet en Jouk binne mâl mei har: der is har neat te hjit en te swier en mei har leaf kopke is hja dêr as in heldere blom op in dûnkere eftergrûn.

Want dûnker en melankelyk is 't op 't heden yn 'e foarein fan 't Frijhôf; benammen mei Douwe Ates liket it net bêst. Hy seit benei gjin wurd en hat it tige swier, want ek al siket er it allerswierste wurk út, al stiet er ek hiele dagen oan 'e gripe of oan 'e lep, al dat bodzjen jout him neat. Hy kin mar net oer dy swiere berch hinnekomme. Jimmer sjocht er dat toaniel wer foar him fan dy ferskriklike jûn en benammen Ate syn bleek en skeind antlit riist hieltiten wer foar him op. En hy kin 't net wer kwyt wurde.

By de dei lâns wurdt syn smerte fûlder en syn selsferachtinge grutter en hy piniget himsels mei fragen: wat en wêrom? Fragen, dêr't er dochs gjin andert op kriget.

Dat in minske net alles wit! En dat men net bysteat is en hâld jin

sels yn 'e macht! Hy ferwyt himsels wyt en swart, mar njonkenlytsen stiet ien ding by him fêst. Ate syn wurden: ‘Hy hat myn mem easke as rinte foar it jild, dat er heit liende,’ dat is it, dêr't alles om draait. Dat is de skuld, de grutte skuld, miskien foar in part fan Lysbet, mar fêst foar in grut part fan Wilco Hearema! En dêr sil er mei ôfweve, sa gau't it fee der út is!

Dy swiere slaggen fan him op Ate sille útsoend wurde!

8.

Dan geane yn dy dagen de doarren fan Fryslâns pleatsen wiid iepen en minsken noch bisten binne mear te hâlden! Yn dy dagen wol alles derút, it liket wol, oft der in machtige driuw is, dy't harren it bloed fûler troch de ieren jaget: it is in jachtsjen, fleanen en mâltjirgjen.

De boeren hawwe op dit stuit wol wat fan legeroanfierders: fan moarns ont jûns binne hja yn spanning en yn 'e wapens, hjir in gleon wurd sprekkend, dêr oanwizings jaand, want alles moat op ien betrouwe kinne.

De lêste skoften noch is alles op deugdlikens en reeëns neisjoen en dan komt de grutte dei!

De barte komt oer 'e groppe, strie der oerhinne foar 't knoffeljen en fan boppen ôf wurde se fan 'e stâlen ôfswaaid, de bûnte, swiere kij. Hja hoarte en stroffelje, lûd âljend, de bûthuzen del, bliuwe, bûtendoar kommend, efkes pal stean, as binne hja ferbline fan it grutte ljocht, mar dan stoarte hja foarút, de koppen leech, mar de sturt omheech.

Der is hâlden en kearen mei sokke tiden en de arbeiders hawwe in hûd fol wurk. Mei hurde slaggen fan it biezemriis of in eintsje foarkestôk wurdt dan wol besocht om se wat yn 'e macht te hâlden, mar der is gjin hâlden oan! De driuw is te grut!

It bêste is mar mei te fleanen troch de hikke en yn it lân te besykjen om it hoarntou dûbelgear te krijen, it ein troch it each en lit se dan mar los. Fuort mar! In feest om nei te sjen! Hja stoarmje foarút en nimme besit fan hiel dy griene wrâld foar harren en men moat laitsje om de healwize meneuvels, dy't der

by makke wurde.

Efterpoaten omheech, sturt yn 'e loft en dêr giet it hinne. Fleane, dat de grouwe jaren der fan hinne en wer dideldeinje! En ynienen, mei de poaten skrep sykjend, snuvend stean bliuwe foar in pôle gers of in protsje rûchte. Dan komme der wer oaren en dy moatte wer ophelle wurde - oei - oei! - it lân yn - it lân fan gers, blommen en klaver. It jongfee en benammen de keallen, dat is noch moaier. Kij en rierren, dy hawwe earder bÛten west, dy witte wat ôf fan gers en koweblommen; dy witte, dat men net allinne op it lân rinne, mar der ek fan frette moat - dy witte, dat in sleat ien grutte boarnamer is, no ja, men docht earst wat bolbjirken, mar dat bekomt al ridlik gau.

Mar de keallen! Dy binne yn 'e winter út it waarme, mar tsjustere memmeliif kommen en yn 'e golle brocht; dêr hawwe hja opsluten sitten tusken hea en strie en witte dus oars neat fan it libben ôf as dat der twa kear deis immen komt mei moalspul, oanret mei molke earst en letter mei sûpe of waai. Mar no wurde hja meinommen nei dat gat, dêr't in almeugend grut ljocht gappet; dêr wurde hja yn treaun; dat streaket harren oer de kop, oer de rêch en bringt in huver fan 'e maitiid oer harren.

Yn 'e kamp steane hja in amerij stil en mankelyk te sjen, de kopkes healwiis draaiend, krekt sa lang ont in boltsje mei in frjemd ge-âl der útnaait. Dêr stowe se dan allegearre efteroan, boeh, boeh, ont hja by de sleat sa bot ynhâlde, dat de efterste poaten opteare ûnder 't liif. En ferwûndere steane hja dan te sjen nei it eigen byld, dat harren út it wetter wei yn 'e mjitte blinkt.

Hynders, dy keninklike bisten, nimme fuortdaliks it hiele lân yn beslach, smite de foarste bonken wit hoe heech en drave mei de sturt yn in bôge it lân yn 't rûn.

Dit is it grutte feest fan minske en dier, dit is de maitiid. Fan 'e weromstuit lizze de bûthuzen der smoarch en ûnhuer hinne, krekt sa lang, ont de grutte himmelderij oangiet en arbeiders mei amers en bjinders de smoargens te liif geane. As de faam

dan wer skjinne gerdinen ophongen hat, as de lege stâlen wer ynnommen wurde fan nije fytsen, poepekeammerkes en boartershokjes foar de bern, dan is de rêst weromkeard.

Sa is it yn it hiele lân en sa giet it ek op it Frijhôf. Under al de bedriuwen is it libben syn gong gien. Janke is alhiel thús yn 'e foarein en Jouk hat in bêste help oan har. Mar net allinnich Jouk, ek Lysbet hâldt fan dat fanke; hja bringt ferdivedaasje mei har faak sjongen en dat docht de frou goed.

Op in moarn hat de dokter har wer besocht en as er Janke yn 'e koken sjocht, seit er: ‘In nijkeap leau ik. Wa bisto, leave?’

‘Ik bin Janke fan Keimpe,’ anderet hja en dokter laitsjend: ‘Soa? Wel, dan bisto dat fanke, dat tagelyk mei Ate út 'e bernebeam foel, krekt!’

‘Hja is noch wat jong, dokter,’ seit Jouk, ‘mar it is myn rjochterhân.’

‘Jong? Wat praatsto, jimme binne te âld, dat is de saak,’ anderet de dokter. ‘Do ek. Earen doe songsto as in klyster, Jouk, en no likest' benei fertutearzge! Hast' noch wol ris in feint of ek net mear?’

En doe tsjin 'e boer: ‘Dûnset de faam noch wol ris?’

‘It sjongen en dûnsjen ferleart jin hjir wol,’ falt Jouk ynienen út.

Douwe skuort de holle omheech. ‘As it dy hjir net mear nei 't sin is, Jouk...,’ seit er.

‘Ja, lit mar, mar, boer,’ anderet Jouk, ‘'t giet net om my, dat witte jo wol.’

Op 't hiem freget Douwe:

‘Wel, dokter, hoe liket it jo ta?’

Dokter lûkt oan 'e skouders.

‘Ja, wat sil ik sizze, Wallinga?’ begjint er. ‘Der is noch in kâns en dy soene wy besykje moatte, as hja wol. Ik tocht oan in skoft nei in oare streek, nei 't suden fan Nederlân ôf yn it Goai, in pear moanne bygelyks, mar dat moat mei har goedtinken barre. Dus earst de boel mei har sels yn oarder sjen te krijen. Der mei har oer prate en... boer, faaks soene jimme dan ek oare dingen útprate kinne... Fiele jo my?’

Douwe sjocht him oan. Dy man wit, wat er seit, dy ken syn minsken en syn wurk hâldt gâns mear yn as allinne sykten fêststelle en dêr drankjes foar reemeitsje.

‘Ik begryp dokter,’ seit Douwe.

‘Moai sa, dan gean ik no mar.’

En hy stekt ôf nei syn auto.

Douwe, beret, draait him om en giet nei Lysbet har keammerke. It liket wol, as jout it begjin him al ferromming. En dan sil 't net misse kinne, of de ein sil ek goed wêze.

 

Lysbet leit stil te sjen nei it sinneljocht, dat ta de finsters yn falt. Op it taffeltsje stiet in glês mei blomkes, ienfâldige, lytse blomkes mei wite bledsjes en giele hertsjes. Douwe komt yn 'e keamer en makket syn stappen sa licht as er mar kin. Hy mient earst dat hja slûget, mar dan sjocht er har eagen wiid iepen.

‘Lysbet,’ seit er.

‘Douwe,’ anderet hja sêft en in bytsje lang útheljend.

Hy nimt in stoel en giet by har sitten en dan is 't wer stil, want beide sjogge nei bûtendoar en oer de lannen, dy't har op 'en nij ûntjouwe. Yn it hôf bloeie de boereroazen al en fier it lân yn rinne de kij te weidzjen. Fierderop skrept it folk op it lân en noch fierder is de Ternaarder toer.

Dan seit Douwe:

‘'t Wurdt no moai bûten, Lysbet.’

‘Ja,’ anderet syn frou, 't wurdt no moai bûten.’

‘Soesto der gjin sin oan hawwe om der ris út, frou?’

Lysbet skodhollet, mar Douwe jout it net op.

‘Fansels net fier fuort, mar tegearre ris wat yn 't hôf kuierje, mien ik, do wolst dochs net de hiele simmer op bêd lizze, wol?’ En hy laket har ta.

Lysbet sjocht him efkes oan, hja plôket wat oan 'e tekkens om en dan seit hja:

‘Nee, dat wol ik ek net, Douwe, ik moat fan dit bêd ôf, dat wit ik, en ik moat hjir wei, dat wit ik ek, en dêrom hat it wol goed west, datst' ris by my kommen biste, ik haw mei dy te praten.’

‘Ik wachtsje,’ seit er.

‘Douwe, hasto nei dy jûn wol ris tocht oan wat ús Ate beweegd hat?Witsto, dat er...?’

Mar Douwe bûcht him nei har ta en seit:

‘Lysbet, wat bard is, dat moat fergetten wurde - dy jûn tusken Ate en my, dat is wat, dêr wol ik mei dy net oer prate, sjochste. Ik wol allinne mar ien ding en dat is, datsto wer better wurdst, dat ik dy wer ris laitsjen hear. - Och, ik wit wol, ik haw dy it libben faak soer makke, mar wy wurde beide âlder, fanke, it soe sa moai wêze, as wy dizze jierren wat goedmeitsje koene fan wat wy ferkeard diene. Ik fan myn kant wol graach myn bêst dwaan - toe, doch do dat ek, hen? Witst' noch wol, hoefolle wille wy hiene, doe't Gelf troude? Tegearre ha wy der hinne west en doe't wy nei hûs rieden, hast' noch sein: “Sa moast it altiten tusken ús west hawwe...” Witst' it noch wol?’

‘Lit my no dochs,’ freget hja. ‘Douwe, ik kin ommers sa net oan 't wurd komme, lit my no dochs...’

Hja wynt har suver op, dat Douwe seit:

‘No, stil mar, ik sil wol harkje, ast' dy mar net oerstjoer makkeste.’

Hy sjocht har net oan, as er harket...

En sa begjint Lysbet foar de twadde kear har grut en skriklik geheim út te sizzen, in geheim, dat har lange jierren al pinige hat. Allyk dy earste kears tsjin har soan, makket Lysbet it harsels net licht, mar nettsjinsteande it foarútskowen fan har sels sà, dat hiel har libben as in film oan him foarbylûkt, sjocht Douwe himsels. Yn hiel dizze belidenis fan in iensume fynt er eigen skuld en sûnde werom.

Syn eigen felle en misdiedige libbensrite fan sûpen en hurd-draversfeesten mei dagen en nachten fan hûs en fersluorkjen fan wurk en bedriuw wurdt him iepenbiere, skerp en hurd, ek al is har lûd sêft en soms benei net te hearren.

En ek as Lysbet it allerswierste oan him útseit, har sûnde foar en om him, dan wit er himsels de haadskuldige, om't hy de oanlieding en ek de foarberieder wie. Wat op dit stuit foar har in ferlossing is, dat wurdt foar him in oantiging. Hy bliuwt rjochtop en stil nêst har bêd sitten; hy doar him net iens

ferwege, ien kear hat er syn hân efkes op harres lein, mar dat is alles.

‘No witst' alles, Douwe,’ einiget Lysbet.

‘Ja,’ seit er, ‘no wit ik alles - en ik wit no ek, wat dyn wurden:

‘Do hast de ferkearde slein, Douwe,’ betsjutten op dy jûn, doe't Ate foar my op 'e grûn lei.’

‘It wie de oare,’ seit hja, mar it is benei net te hearren.

Dan leit Douwe wer syn hân op Lysbet en seit:

‘Do net, fanke, mar iksels...’

Dan wurde beider lûden wei en in oar lûd komt dêrfoar yn 't plak, it lûd fan twa minsken, dy't troch swijen inoars libben fernield hawwe. Dit lûd is net ûnder wurden te bringen en dochs is 't dêr yn dy keamer... it is tusken har om 't bêd en it hinget yn beider tinken as in dûnkere trie.

‘Douwe,’ seit Lysbet, ‘ús jonge is de wierheid...’

‘Ja,’ anderet hy, ‘en wy binne de leagen...’

En dan is it wer stil..., al hoe't Lysbet ek wachtet.

Nei in skoft giet Douwe oerein.

‘Myn frou,’ begjint er, ‘boerinne fan it Frijhôf, do haste yn 'e allerdjipste benearing libbe, mar ek dêryn haste noch oan dyn minsklike plicht foldien. Datsto sûndige haste, komt net op dyn, mar op myn skouders del; ik wit it no. Wy hawwe beide goed en kwea net ûnderskiede kinnen, mar ik hie 't witte kinnen, witte moatten, ik wie warskôge, faker as ien en twaris... No...’ - en hy bûcht him nei har oer, ‘wês no mar rêstich, leave, ik lit dy net wer allinne...’

Hy tutet har op 'e foarholle, op 'e mûle en syn lippen priuwe har triennen.

‘Lysbet,’ flústeret er dan, ‘sille wy tegearre in skoftke fuort? Nei in oare streek? Do en ik, ja? Dokter woe 't ek graach. No, wat seiste, hen?’

Dan fielt er, dat Lysbet him de hannen om 'e hals leit, en troch har gûlen hinne heart er:

‘Ik fiel my no sa rom, Douwe; do witst net heal, hoe. Ja, jonge, ik wol mei dy fuort. Ik wol better wurde foar dy en foar ûs jonge... Witst' noch wol, dy tiid doe't wy him ferwachten? Us

jonge?’

‘Jawol,’ anderet Douwe glimkjend, ‘ik wit it noch. Sels dy jûne, doesto it my ferteld haste, kin ik wol foar my krije.’

‘Do hiest it, ek doe't er der noch net wie, al oer him. “Myn jonge”, seist' altiten, Douwe.’

‘Ja,’ anderet Douwe, ‘myn jonge... en ik haw him benei healdeaslein, ûntfalt him hast, mar hy hâldt him yn. It tinken deroan teskuort him.

Syn jonge! As in kening hat er dêr stien, net in lûd is him út 'e mûle kommen!

En Lysbet praat mar troch.

‘Hy komt aansens wol wer thús, Douwe, dat silst' sjen. Hy hat it wol goed by omke, mar do kinst him dochs net misse, no?’

‘Nee, ik kin him net misse, Lysbet.’

‘Dêrom en dat wit er ek wol.’

‘En dy kin ik like min misse, fanke!’ Hy leit har sêft wer del, as er dit seit. ‘Do moatst mar gau better wurde, hear, en dan sille wy besykje om fan nijs te begjinnen... No do sliepe en ik...’

‘Wat silsto, Douwe?’ freget hja.

‘Lyk man meitsje,’ anderet er en laket.

‘Do,’ seit hja en in glimke spilet har om 'e mûle, as er der út giet. Lysbet sjocht him nei en der is in grutte blidens yn har. As Jouk in skoftke letter troch de gong rint, heart hja de frou sêft en mei brutsen lûd sjongen:

 
'k Wol Jo, o God yn tank betinke,
 
Jo lof jaan yn myn jûntiids liet.
 
De sinne mei yn 't westen sinke,
 
God bliuwt myn ljocht, dat nea fergiet.

Efkes bliuwt de faam stean te harkjen, dan giet hja wer oan har wurk. Der is wat feroare, dat kin hja hearre, mar Jouk betwivelet, oft it in goede feroaring is; dêrfoar is it lûd har te yl. Nee, hja sjocht it min temjitte.

Op de dyk fytst Douwe. Hy sit rjochtop en syn hannen knipe yn 'e hânsels. Lyk man meitsje, hat er sein; dat hat tinken west en dêrom riidt er no nei Hearemastate.

Wilco stiet op syn hiem en it is oan syn beweging te sjen, dat er kjel wurdt. Douwe riidt rjocht op him ta en stapt dan ôf. Hy hat suver wurk om him yn te hâlden. Ien kear alles ferjitte te meien en op him los te stoarmjen, him by de strôt te gripen en knipe, knipe... Mar ja - it moat net sa, dat wit er en ferstiet er.

‘Soe't dy moarntejûn passe, dat ik kom om lyk man te meitsjen en de saak tusken ús oan kant te helpen?’ freget er.

Wilco stiet him efkes oan te sjen. Soed er 't dan noch net begrepen hawwe, dy Douwe? It liket, ferdeald, sa wol. En dêrom seit er:

‘O, mar Douwe jong, dat hat gjin haast mei dat jild. Ik hoech der gjin brea foar te keapjen...’

‘Ik woe der wat oars foar keapje,’ anderet Douwe. ‘Mei lyk man meitsje miende ik noch wat oars as myn skuld ôfdwaan.’

‘Wat dan?’ freget Wilco.

‘Dy sizze, dat ik neat mear mei dy te meitsjen hawwe wol,’ seit Douwe koart en swaait syn fyts om. ‘Wolst', dat ik hjir kom, of wolst' by my komme... foar 't lêst?’

Wilco is no op syn iepenst: dy Douwe is gefaarlik, dat wit er noch.

‘Kom hjir dan mar,’ seit er, ik sil alles ree meitsje.’

‘Ofpraat,’ seit Douwe en rint it hiem ôf. As er njonken it brechje is, giet de foardoar op: Doutsen komt der út en giet oer 't brechje.

‘Wallinga,’ freget hja, ‘hoe is 't mei Ate?’

‘Goed,’ seit er, wol koart mar dochs net bot. Hy mei dit fanke wol lije en 't is spitich, tinkt er, dat it sa útrinne moat.‘Moarn moat ik hjir wer hinne, faaks dat wy dan noch wol efkes prate kinne.’

Hy is suver blider, as er wer thús is en dit is noch mar it begjin, want op 'e neidei riidt er mei Wardy foar de tilbry nei Dokkum en nêst him stiet in lyts kistke, in prachtich útsnien kistke.

Hy jaget de dyk lâns as eartiids en it giet der sa fan troch, dat de

memmen sprekke skoof en skande, mar Douwe heart it net; dy hat it fierstente drok mei prakkesearjen.

Ien ding stiet boppe alles: hy wit, dat er al dy jierren slaaf west hat en dat er no dwaande is om frij man te wurden.

Yn Dokkum kommen, hâldt er stil yn it ‘Wapen fan West-dongeradiel’ en al hoe ferwûndere oft de kastlein ek is, as er Douwe Ates sjocht mei syn kistke, hy lit neat blike.

‘Ik bliuw net sa lang wei, Kalma,’ seit Douwe en giet de stêd yn.

Foar in hearehûs op 'e Breedstrjitte bliuwt er stean. Hy lûkt oan 'e koperen skille, sjocht op it nammeboerd en knikt, as wol er sizze: ‘Hjir moat ik wêze’. As de faam iepen docht, freget er:

‘Is de keapman thús, fanke?’

‘Wa kin ik sizze, dat der is?’ freget hja werom, mar dan heart Douwe:

‘Douwe Ates, kom fierder, man!’ Dat is de keapman sels.

As Douwe by him yn 'e keamer sit, set er it kistke op 'e tafel en leit de ynhâld bleat: papieren en neat as papieren.

‘Mar man, dat binne de papieren fan jo hynders,’ seit de keapman.

‘Dy wol 'k ferkeapje,’ seit Douwe.

De keapman sjocht him oan, as is er ridderslein.

‘Wallinga,’ seit er dan, ‘is dat... tinken?’

‘Wolle jo se keapje, ja ofte nee?’ freget Douwe. ‘Hjir binne se allegearre: Wardy, Prins, Hisk II en Ulke.’

‘As it tinken is, boer, dan ja!’

‘It is tinken,’ anderet Douwe, mar syn lûd is swier.

Noch gjin kertier letter is Douwe wer bûtendoar. It kistke is no leech, mar yn syn brievetas sit jild, jild, dat er ruile hat foar syn eigen libben: de hynders.

As er de Hantumerdyk wer útjaget, hat er Wardy, syn trouwe maat, foar 't lêst foar de tilbry, mar yn syn hert is foar 't earst in gefoel, as is er no frij!

9.

Dat er se no kwyt is, syn hynders, docht him net sear, mar allinne wêrom en foar wa, dat snijt him yn 'e siel. Justerjûn hat er it Lysbet ferteld en hja wie der oeral fan...

‘Douwe, Douwe,’ hat hja sein, ‘moast dat no sa? Dyn hynders? Hie in stik lân net better west?’

‘Nee, fanke,’ hat Douwe andere, ‘ús lân is ús hert... en myn hynders - no ja, dy moasten fuort, net allinne om it jild, mar ek, om't ik no wit, dat ik nea hurddravers hawwe moatten hie: ik... wie se net wurdich.’

Mear hat er der net fan sein. Mar no stiet er by harren yn it lân. Moarnier sil de auto komme en ien foar ien wurde hja der ynbrocht, en hy kin 't net litte, hy moat noch efkes by harren stean en tsjin Wardy wat prate.

De lytse, koalswarte kop triuwt er ticht tsjin him oan.

‘Do, swarte faam,’ seit er, ‘helt fan safolle draverijen, do haste wol in grut part fan myn libben útmakke. Do hast as twinterhapke de boerinne út Tsjommearum helle en doe soe it feest wêze... mar wy hawwe mear om ús sels as om har tocht...’

Dan draait er him om. Net ien kear sjocht er mear en de hiele fierdere dei sit er allinne yn 'e grutte keamer en Jouk noch Janke kin him wat takrije.

Op 'e jûn giet er geande foet nei Hearemastate. It is mar in lyts eintsje, mar hy is in skoft tiid nedich om der te kommen. Der is safolle, dat er by himsels oertinke en beslute moat; it falt net ta om aansens foar in man te stean, op wa't men boud hat en dy't bliken jûn hat jins grutste fijân te wêzen. En dan dochs jin ynhâlde te moatten sadaalks, dat falt fêst net ta. Mar hy wit tagelyk, dat guon op him betrouwe: Jouk, Lysbet en, wa wit, Ate, syn soan.

As er it brechje oer giet, is er mei himsels yn 't lyk. Hy lûkt oan 'e wytporseleinen skille en wachtet.

Doutsen docht him de doar op en wylst er har oansjocht, tinkt er ynienen wer oan Ate en hy kin 't wol fernimme, hja ek, want as hja yn 'e gong steane, freget hja wer nei him.

Hy wit neat oars te sizzen as: ‘Bêst!’ mar fielt lykwols, dat dat net genôch is foar har. Hja hat der ûnder te dwaan en dêrom seit er noch:

‘Ja, it muoit ús om dy, Doutsen, mar do silst der trochhinne moatte, dat begrypst' wol, no?’

It fanke draait de holle om, mar seit neat. Douwe leit har de hân op 't skouder.

‘Doutsen,’ seit er, ‘sjoch my oan. Tinksto net, dat dyn lytse smert weifalt by wat wy trochstean moatten ha troch myn skuld.’

‘Troch heite skuld!’ barst hja út, mar Douwe leit syn hân op har mûle.

‘Stil!’seit er... ‘No, kom,... help my no. Wêr is jimme heit?’

It fanke sjocht him oan en yn dat amerij fielt hja, wêr't Ate syn krêft wei hat. Douwe stiet dêr, rêstich en grut foar har en hja fielt har eigen lytsens.

‘Kom mar, Wallinga,’ seit hja en as hja foar de keamer steane, dêr't Wilco wachtet, jout hja him de hân. ‘Tanke,’ seit hja en dan docht hja de doar iepen.

Douwe giet de keamer yn. Mei ien eachopslach sjocht er Wilco sitten yn ien fan de nijmoadderige meubels, dy't net passe yn in âld boerekeamer, hoe djoer oft hja ek betelle binne. Wilco is kreas ferklaaid en hat it wyt foar. Douwe tinkt: in pejas en in dom minske, want hy kin fan tinken wol hawwe, dat er hjir aansens lytsman makke wurde sil.

‘Kom,’ ferwolkommet Hearema, ‘dêr wiest' al? Moaisa, krij in sit en as fan âlds in sigaar!’

Mar Douwe bliuwt stean.

‘Hast' de papieren ree?’ freget er.

‘Ja, dy lizze ree. Mar gean dochs sitten, man...’

Hy is bang, tinkt Douwe, en dat is ek sa; Wilco is bang en benammen Douwe syn kâldens makket him oerstjoer, want hy ken him ek fan dy kant. Hy wit dat der op dit stuit ien foar him oer stiet, dy't by steat is en meitsje him kâld! Hy wit, dat dyselde Douwe Ates, dy't sa goed en gol wêze kin as in bern en immen út 'e lytse loege helpe sil sûnder der ea wat foar werom

te easkjen, no ien fan izer en stiel is, sa hurd, en mei syn kâldens en heechhertigens de troeven yn 'e hannen hat. En dan seit Douwe wer en syn wurden snije troch de keamer: ‘De papieren! Allegearre!’

Wilco giet oerein, leit syn sigaar del en siket út in laad de skuldbrieven. Guon fan hûnderten, mar ek guon fan mear as hûnderten en ien fan tûzenen, de hypoteekbrief. Hy leit se allegearre foar Douwe op 'e tafel del en wachtet. Douwe sjocht se ien foar ien troch, skriuwt de sommen ûnderinoar, telt dy op en seit dan: ‘In kwitânsje!’

En wylst Wilco mei triljende fingers in kwitânsje skriuwt, leit Douwe it jild op 'e tafel, bryfke nei bryfke. Hynder nei hynder, tinkt er.

‘Neitelle!’ seit er dan.

‘Och, mar dat sil wol yn oarder wêze,’ begjint Wilco.

‘Neitelle!’ sjit it út Douwe syn mûle.

‘Ja,’ anderet Wilco en Douwe syn hurde eagen fielend, begjint er it jild te tellen.

De oare nimt de kwitânsje en de skuldbrieven en begjint se stadich stikken te skuorren. En it is him, as giet der mei elts lûd fan it skuorrend papier ek wat fan syn en Lysbet har skuld fuort.

As er alles teskuord hat, triuwt er de stikken yn 'e bûse fan syn jas. ‘Sjochsa,’ seit er, ‘in lyk man is in ryk man! Ik tankje dy noch wol, datst' my sa holpen haste, Wilco. De rinte wie wol wat heech, mar, och, dat moat men ûnder freonen net sa nau sjen, is 't net sa?’

Op dat stuit komt Doutsen mei tee yn 'e keamer. Hja set it bledsje op 'e tafel en seit:

‘Hjir wie de tee!’

Dan giet hja der wer út.

Douwe laket.

‘Alhiel mar op syn grutteslju's, hen? Sa hat ús Jouk ek wol ris tee yn 'e keamer op it Frijhôf brocht en ik begryp no ek wol, wa't har dat leard hat. 't Is wol noflik sa tegearre, watte?’

‘Douwe,’ seit Wilco ynienen; hy kin him net stilhâlde; dy

keardel makket him alhiel oerémis, ‘do bist no hieltiten oan it wurd, mar lit my no ek ris wat sizze. Jo my yn 'e goedichheid fiif minuten, dan haw ik tiid genôch om my te ferdigenjen.’

‘Gean dyn gong!’ anderet Douwe.

‘'t Is wier, Douwe, ik haw ferkeard hannele, mar foarearst is it al langer as fyftsjin jier lyn en dan, do wiest alle dagen fuort; do lietst alles mar op it rammeljen fan 'e pels oankomme - ik kaam faak op it Frijhôf om de boel op poaten te hâlden. Ik liende dy jild, do giest dyn gong en dyn wiif bleau allinne oer... en ja, doe ha wy wat dien, dat net goed te praten is. Wy...’

Mar fierder komt er net. Douwe docht in stap nei him ta.

‘Wy?’ freget er. ‘Noch ien wurd oer Lysbet en ik fermoardzje dy hjir yn dyn eigen hûs, do stjonkert dyste biste! Fiif minuten fregeste? Al soest' fiif dagen, fiif jier prate, dan noch koest' dy net skjinprate! As jongfeinten hawwe wy it wol ris mâl opsein en letter haw ik dy op dyn eigen lân omseame, mar tagelyk wist ik, dat wy op 'e ferkearde wei wiene en ik haw dy de hân jûn; ik haw freonskip mei dy sluten en om it dy te bewizen, dat my dat tinken wie, haw ik ien fan myn bêste hynders jûn, ferstiest' it! Sa bliid wie ik! En wat hasto dien? Do diest dy foar as myn freon, mar ynwindich hiest' de gek mei my. Dat wit ik no. En do hast as in wikel boppe myn libben stien, krekt sa lang ontsto it allerdjoerste ûnder dyn kloeren fûnste. Doe bist' dêr op del sketten en hast' dy sêdstellen oan wat fan my wie!’

Hy seit dit alles net lûd, mar elts wurd is lyk in mês en Wilco is der mei oan. Wêr sil dit op útdraaie? En gjin wapen noch neat by jin te hawwen!

Douwe sykhellet djip en ferfettet:

‘Wy libje yn sa'n wrâld, dat alles moat tsjintwurdich swart op wyt fêstlein wurde - en sokke bewizen haw ik net, en al hie 'k se, dan soe 'k se dochs net brûke, mar, Wilco Hearema, as wy noch libben yn 'e tiid fan ús foarâlden, dan hie it der net al te bêst foar dy útsjoen. No kinst' dyn gong gean, mar dyn skuld sil swier op dy lizze, oant de Rjochter aller Rjochters dy opropt. En hoe't it dan mei dy komme sil, ik wit it net, mar ik bin bang fan ferkeard.

Ien ding begryp ik noch net en dat is: hoedatsto nei dyn died, it stellen fan oarremans frou, noch mei ús omgean koeste; hoedatsto dyn wiif en dyn dochter noch ûnder de eagen doarst te kommen! Nee, dêr kin ik net by!’ seit Douwe jitris en as is er wurch, giet er dochs op 'e stoel sitten, dy't er earst wegere hat. Wilco wit net, wat er moat. Hy hat alles ferwachte, mar dit net en dit treft him djipper as dat Douwe him krige hie.

‘Douwe,’ seit er en syn lûd trillet, ‘ik woe wol, dat wy alles oerdwaan koene; ik woe, dat wy noch jong wiene, dan soe ik alles trochstean wolle, mar, jonge, wy binne âld benei. Moat it hiele gea noch oer ús gear mei rabjen en smoarch praat en moatte ús bern letter de skande drage? Wat soe der dan sein wurde, tochtste, fan ús, dy't safolle jierren freonen wiene?’

‘Freonen?’ spat Douwe op. ‘Der wie mar ien freon en dat wie ik! Do bist myn fijân en dat hast' altiten west! Do hast' my bêstellen! Do, dief, dyste biste! Wat silst' lake hawwe, om't ik it net seach, it net iens fielde!

En hy, dy't it al fielde, myn eigen soan, dy't syn hiele libben in wjeraksel tsjin dy hat, dy haw ik, doe't er my warskôgje woe, dy haw ik myn doar útrânsele! Hearst' dat? Minsken, keardel, hoe sit ik hjir dochs noch! Ik hie al lang slaan moatten, datst' gjin ljocht mear yn 'e eagen hieste!’

Hy is op dit stuit benei bûten himsels. Der hoecht no neat mear te kommen, of it giet mis. Ien wurd, ien suchtsje en hy soe him op 'e hûd sprongen wêze, mar as fielt Wilco it, hy bliuwt stôkstiif stean. Hy doar Douwe net iens oansjen en hy wit, dat der op dit stuit oer syn libben besletten wurdt... Dan, stap foar stap, giet Douwe nei de doar - en yn 'e spanning heart Wilco eltse stap as in swiere plof. De earen sûzje him en as op 't lêst de doar efter Douwe ta giet, is er op en falt mear dea as libben yn 'e stoel del.

De earste stappen bûtendoar falle net ta, mar stadichoan bekuollet Douwe wat en njonkenlytsen kriget er in bliid en tankber gefoel yn him, dat er syn hannen thús hâlde kinnen hat; soks is in grutter oerwinning as dat er Wilco wat oandien hie. En mei dat witten komt er op it Frijhôf en giet mei hoedene

stappen nei syn frou.

‘Sliepst' al?’freget er.

‘Nee, Douwe,’ anderet Lysbet. ‘Hoe soe ik sliepe kinne? Ik wie de hiele jûn by dy... It is... goed gien, no?’

‘Ja,’ seit er. ‘En it wurdt noch better, fanke. No bin ik frij man en no geane wy fuort, do en ik, en as wy werom komme, dan hat it Frijhôf de simmerpronk oan, Lysbet, dan is it midsimmer en steane wy foar de ûngetiid.

Midsimmer, fanke! En witst', wat wy dan dogge? As alles dan berêdden is, dan hâlde wy in âlderwetsk heamiel mei tafels en banken bûtendoar en alle folk noegje wy der by. De spyllju sette wy op twa boereweinen en wy dûnsje op 'e telle... en as hja de polonêze ynsette, dan geane de boer en de boerinne fan it Frijhôf foarop...’

Hy is sa yn syn ferbylding wei, dat er net iens fernimt, hoe stil oft it is bûten syn eigen lûd, mar ynienen, as wurdt er warskôge, hâldt er him op en sjocht nei har.

Lysbet leit deastil; neat ferweecht oan har, mar it liket wol, as wurde har eagen tsjuster. En as kriget hja it ynienen benaud, stekt hja de hân út.

‘Wat no?’ seit Douwe. ‘Lysbet, Lysbet! Leave skat...!’

Dan seit hja mei in frjemd klear lûd:

‘As ús Ate dy no sa ris hearde, Douwe! Ate, witst' wol?’

Douwe stiet in amerij stil, dan rint er nei de koken. Hy smyt de doar iepen.

‘Jouk,’ seit er, ‘nei de frou!’ En tsjin 'e feint: ‘Ynslaan! Ik moat nei Holwert! Daliks!’

Jouk fljocht nei de frou en as hja by har komt, seit hja:

‘Stil mar, frou, de boer sil Ate helje.’

‘Is 't wier, Jouk?’ seit hja, ‘Ja, hy is net dom, Jouk, hy begriep my wol.’

‘No net mear prate, frou,’ besiket de faam har del te bêdzjen, 'en besykje om te sliepen.’

Mar Lysbet laket mei in helder lûd:

‘Sliepe? Och, fanke, hoe kin in mem sliepe, as har jonge thúskomt?’

Op 't hiem skreppe boer en feint om it reau ree en de hynders ynspand te krijen! Hja skuorre de tilbry út it weinhûs, it lang tiksel deryn, en helje dan de hynders op, Prins en Ulke, de nijkeap. It baarnt Douwe suver yn, hy docht it him benei net oan tiid om de boel fêst te dwaan, mar Wiggele sjocht alles nei en stekt de lampen op. Douwe sit al: hy moat hurd, dat wit er. No, hawar, hy sil hurd!

Hy pakt de leie, de feint springt foar de hynders wei.

‘Fuort!’ raast Douwe en it heart wol in gjalp. Hja fleane de leane út en sa koart krieme hja by de bocht, dat de izeren hoep fan it rjochtertsjil snirpjend lâns de stiennene hameiepeal skrast.

‘Hark!’ seit Jouk tsjin Lysbet. ‘It reau! Hearre jo it?’

‘Ja,’ anderet Lysbet, ‘it reau om Ate!’

En Douwe jout de hynders de romte, fjurret se oan:

‘Toe mar, jonges, foar it lêst binne jimme mei op 'e sjou. No giet it wer om in priis, mar in priis, dy't djoerder is as ik ea wûn haw!’

Hy wit net, hoe't it no mei Lysbet gean sil, hy wit net ienris, dat it ferkeard gean sil, mar it wurdt him ynienen ynjûn: de jonge helje.

‘En ik sil him helje!’ ropt er lûdop. ‘Rin, hynders, rin om jimme libben. It giet om 'e jonge!’

As libbene spoeken fleane de hynders de dyk lâns. It is in frjemd gesicht, mar der sit aksje yn. En ek al ferjit Douwe net, wêrom't er sa hurd moat, dochs kriget dy flecht him wer te pakken. Hja jeie as in stoarmwyn troch Brantgum en Waaksens hinne, de poartepleats giere hja foarby! Krekt foar de Waaksumerbosk sil Douwe de swipe krije, mar as sit der fjoer oan, lit er him wer yn 'e koker falle.

‘Gjin swipe wer!’ tinkt er.

It lêste fjouwerje Prins en Ulke en Douwe lit se mar fleane!

Wat docht it der ta? Hurder mar, jonges, noch hurder!

De lampen, as twa fjoerige eagen, dûnsje op en del en Douwe moat him suver ek beethâlde. Mar wat hinderet dat? Ate moat er hawwe, Ate! Ate!

As hja it no noch mar sa lang úthâlde mei Lysbet... En as wol er noch hurder as dat de hynders kinne, ropt er wer:

‘Ate, Ate dan dochs!’

10.

Fan it Frijhôf, dêr't er achtenearre waard as de soan fan 'e boer, nei Medwert, dêr't it minste wurk foar him opkomt, hat in tebekset west foar Ate. Ids Wallinga makket gjin krom ûnderskie tusken him en de allerminste arbeider en hy wit, wêrom't er it docht. Lykwols Ate hat der noch nea wat fan sein, noch is er der tsjinyn gien, omdat it him net folle skele kin en om't er wol wat oars oan 'e holle hat as prakkesaasjes oer syn steat. Nammers der binne oare dingen, dy't him net in amerij út it sin binne en benammen oan thús tinkt er folle.

Omke Ids is nei syn besite op it Frijhôf oan syn wurk gien en hat neat sein, allinne op 'e jûn hat er him geweken nommen. ‘Hoe't it der krekt foar stiet, Ate, dat wit ik net, mar ien ding dêr haw ik de bewizen fan sjoen: jimme heit hat der miskien noch mear ûnder te dwaan as dy. Hy soe 't wol graach wer yn oarder hawwe wolle, mar ja, jimme binne Wallinga' s en dêr is alles mei sein. Hy sil dy wol net helje en do silst ek net weromgean út dy sels?’

‘Nee!’ hat Ate andere.

‘Dêrom, Ate, wy moatte sa mar fuortfarre,’ hat de âlde sein, ‘do bliuwst hjir as myn feint en ik leanje dy dêrneffens en fierder sille wy mar tidigje op 'e takomst.’

Sadwaande is hy by omke bleaun, hat syn wurk dien en libbet eltse dei yn in hope, dy't er dochs nea ûnder wurden bringt. It binne drokke dagen op Medwert, dat mear in bou- as in greid-pleats is en der moat hiel wat ferset wurde foar it lean dat der bard wurdt, lykwols wat drokker wat better foar him, allinne jûns op bêd leit er faak te prakkesearjen. Hy besiket mei himsels yn 't lyk te kommen en benammen syn ferhâlding mei Doutsen, dêr sit er oer yn. It sprekt fansels, dat der fan harren ferkearing neat oerbliuwe kin, mar lykwols docht it him ek nij,

dat it him sa kâld lit! Hy hat gleon op har west en doe wie 't fanke him ek wol dierber, mar it hat dochs net it echte west, dat bestiet net, oars soed er der folle mear lêst fan hawwe moatte. Nee, hy wit it no sekuer, ek al hie dit der net tusken kommen, dan hie 't like goed útrekke tusken Doutsen en him. En op in jûn hat er har ek rûnút skreaun, hoe en wat; oer dat lêste hat er mar net skreaun, dy lêste besite; foar him is it oare fan mear belang foar Doutsen en him. Dat is dus no út.

Mar no mem - hoe soe 't mei har wêze? Dat is syn grutste soarch en hy seit der ek wol ris in wurdmannich oer yn 'e hûs, mar Ids giet der nea op troch; as dy it rêde kin, dan wurdt sels de namme Frijhôf net mear neamd op Medwert.

Hy wurdt yn 't wurk danich op 'e lepels sitten en Ids sparret him net en as er it omke net nei 't sin docht, dan wasket dy him allerûngenedichst út 'e leage en it kin him ek neat skele, as der immen by is!

Njonkenlytsen feroaret dat wat, hja groeie wat mear neiinoar ta en benammen Ids hat mear oanhâld oan Ate as dat er wol wêze wol. De jonge is net dom en kin it praat wol geande hâlde, dat is net iens sa min trôffen. En Ids sels hat ek in bulte belibbe dat as hja wat meiinoar thús reitsje, is 't yn oarder.

Boppe alles stiet de âld man syn genegenheid; yn syn hert hâldt er fan Ate, hat er altiten fan him hâlden, mar dêr rint er net mei te keap.

Op 'e selde jûn, dat Douwe mei Hearema lyk man makke hat, hawwe Ate en Ids in noflike praatjûn hân mei de kastmakker fan Holwert, Wiger Olivier. Dy hat in list makke om it allernijste portret fan Waling Dykstra en sadwaande is 't praat dêr op telâne kommen, want Wiger, alhoewol't er de man wol kenne moat, hat no just net it goede begryp oer Walingom syn wurk. No, doe is Ids op 'e tekst rekke.

‘Dat witte jo net en dat witte tûzenen net, wat dy man foar Fryslân dien hat, en dat sil de neiteam allinne witte, as der aansens neat mear oer is fan alle âlde dingen, brûkmen en siswizen. Want wêr't nimmen om tocht hat, dêr hat hy om tocht, nammentlik, dat de tiid syn gong giet en him nearne oan

steurt. Hy Waling, hat alles opskreaun, wat er wist, en wat er net wist, dat hat er frege! En no is 't behâlden smoar, want sa'n nuver ding kin men net betinke, of hy hat it beskreaun! En op 't slot fan rekken wurdt er fan wat nochteren keallen, dy't neat fan it gewoane libben ôfwitte, om't se sels libje yn in ivige skimer, ferspuid en fersmiten!’

De kastmakker hat it oer Dykstra syn spotten, mar dêr wit Ids ek wol beskie op.

‘Dan kenne jo jo eigen doarpslju n't iens,’ seit er. ‘Waling spot nea mei it hillige, mar wêr't er wol mei spot, dat binne de farizeeërs en de huchelders, de waarmmielprofeten en de kwezels, lju, dy't mei God yn 'e mûle en 'e duvel yn 't hert omrûnen!

En witte jo, wat er yn dizze selde keamer ris sein hat oer de measte Friezen? Bêst folk, mar elts wol baas wêze en dan is 't krekt, oft de duvel der trochslacht. Suver bern: tsiere, skelle en 't oare healoere boartsje.’

De kastmakker en Ate hawwe mei niget nei him harke, want prate kin Ids en benammen oer sok ding. En alle wurk fan Walingom hat er en ken er. Der sitte withoefolle boekjes yn it kammenet, jierboekjes, Noardske Balke, it lieteboek en folle net genôch.

No hawwe hja Wiger in ein fuortbrocht, no ja, it is gjin wizânsje, mar dat soarte fan dingen hat Ids de gek mei. Wêrom sille twa boeren gjin kastmakker thúsbringe? Och ja, wêrom ek net?

Hja binne op 'e weromreis en stappe flink oan, want it is wol helder, mar tige kâld, op 't friezen om't ôf. Ids hat de âld duffel oan en rint, noch flink en feardich stappend, swijend nêst Ate. Ynienen bliuwt Ate stean. Ids sjocht om.

‘Wat no?’ seit er.

‘Ik hear wat oankommen... Dat koe wrichtich noch wol in reau wêze.’

Ids stekt de holle skean nei 't easten..., harket efkes.

‘Do hast gelyk,’ seit er, ‘en dat naait der in bêste koers út!’

Ate sykhellet en it sjit him ynienen yn 't sin:

‘Fan't Frijhôf!’

Mar Ids laket him út.

‘Do sjochst spoek en do tinkst spoeken,’ seit er. ‘Wa, deale, soe sa let op 'e jûn...’

Mar dan kriget de twivel him ek te pakken. Hy rint Ate efternei, dy't de Medwerter hameie al foarby is...

‘Omke, harkje no ris wer!’ ropt Ate lûd. ‘'t Is in licht reau mei twa hynders der foar en hja fjouwerje de dyk lâns! Ik bin bang, dat it ús heit is!’

‘As dat wier is,’ seit de âlde, ‘dan is der wat mei Lysbet.’ Mar hy seit it net lûdop.

It lûd is no dúdlik; it komt tichterby. De fjouwerjende hynders en dêrmei mank it skrassen en piipjen fan twa izeren tsjillen op 'e grintdyk binne skoan te hearren.

Ate giet midden op 'e dyk stean. En ynienen:

‘Heit!’ raast er, want dy is it, Douwe Ates. Hy stiet rjochtop yn 'e tilbry en de manlju sjogge yn it skimerige ljocht, hoe oerstjoer oft er is!

As de hynders njonken him binne, springt Ate Prins nei de kop en lit him meislepe. Mei de hiele swierte fan syn lichem hinget er oan it haadstel.

‘Ho mar, ho mar!’ besiket er it hynder ta bedarjen te krijen. Douwe sjocht dy jongkeardel.

‘Bisto it, Ate?’ ropt er.

‘Ja, heit, ik bin 't!’

‘Ho, ho, dan, hynders! Stap yn, jonge!’ seit er koart. ‘Wy moatte daliks werom nei mem!’

Ate lit Prins los en mei ien slinger sit er neist syn heit. Mar dan komt Ids nei foaren:

‘Douwe, dat kin net, jonge, dat giet om dea. De hynders moatte efkes stean!’

‘Nee,’ anderet Douwe, ‘se kinne aansens genôch stean!’

‘Moatte dy hynders dan dea?’ raast Ids. ‘Ik sil de hameie iepensette!’

‘Nee,’ anderet Douwe wer en as Ids Prins beet kriget: ‘Lit gewurde, omke!’

‘Do weageste dy bisten der oan, ast' dat mar witste!’

Dan seit Douwe en it heart wreed, mar Ids lit daliks los:

‘Better de hynders as Lysbet! Boei om!’

As hja omboeid binne, seit Ate:

‘Wol ik, heit?’ Mar Douwe jout gjin andert mear-en dêr stowe se hinne, spoekeftige hurd.

It liket wol, as fiele de hynders ek, wêr't it om giet: de koppen nei ûnderen en deun tsjininoar, naaie hja der út. Douwe seit neat; syn mûle stiet heal iepen en de hannen hâlde de leie justjes beet - it liket wol, as is dat mear as in stjoerline, krekt as bringt Douwe dêrtroch syn tinzen oer op 'e hynders.

Hja daverje troch Waaksens en Brantgum mei sa'n fûle flecht, dat yn 'e bochten lykje se wol op ien tsjil te sweven en beide manlju moatte dan nei ien kant oerhingje.

Bûten Brantgum stroffelet de nijkeap Ulke; dy kin it net folhâlde tsjin de op draven ôfjage Prins, mar mei in hoart oan 'e leie hellet Douwe him der by. En hja eine hurd: de stimhúskereed, Lantinga's pleats, de wei nei de Fjildbuorren en dan op 't lêst it Frijhôf, lokkich!

Ids is noch efkes op 'e wei stean bleaun. Hy fûteret noch wat, mar dan draait er him om en giet it hiem fan Medwert op. By de hoeke fan 'e muorre bliuwt er noch efkes stean, mar dan is 't lûd al fuort - en dan giet hy ek mar.

‘Dat earme wyfke,’ tinkt er, ‘mar wat is Douwe hjir handich! Dat is dochs in bêst ding!’

 

No binne de soan en de heit op 't hiem.

‘Ho,’ seit Douwe en stapt út. Ate docht alsa, wol helpe te útslaan, mar syn heit seit:

‘Nee, ik slaan de hynders wol út. Gean do mar gau nei mem!’

‘Hoe is 't mei har?’ freget Ate. It liket wol, as tinkt hy der no ynienen oan, alhoewol dat is sa net fansels, dat hat de spanning west fan it draven.

‘Och, ik wit hast net, wat ik sizze moat. Ik kin wol sizze fan aardich, mar it liket ek wol wer sa, hja kin ús wol ûnder de hannen weiwurde.’

Ate rint bang en triljend it bûthûs troch. Yn 'e koken treft er Jouk.

‘Moai sa, jonge, bist' dêr al? Gelokkich! Gean der mar gau hinne.’

‘Hoe is 't mei har, Jouk?’ freget er. ‘De wierheid, hear!’

Jouk skodhollet.

‘Ik sil dy noait wer foarleagenje,’ seit hja. ‘Dyn mem leit yn har lêste oeren, mar hja hat der yn al dy jierren noch sa lokkich net ûtsjoen as no.’

Ate rint nei memme keamer... Hy docht de doar op en dêr leit se, in bern gelyk, sa úttard, mar mei in lokkige laits om 'e mûle. ‘Mem,’ seit er, ‘mem, gelokkich, net?’

Hy wit net, wat er sizze moat. Yn wierheid: Jouk hat gelyk, der is wat oer har, dat al net mear fan dizze ierde is, mar hy kin 't him dochs net yntinke, dat dit it stjerbêd wurde sil.

‘Wat wie heit gau werom, net, jonge? Toe, gean efkes by my sitten,’ seit Lysbet. Har eagen binne klear en helder. Ate sjocht har oan, as hja 't seit, en ynienen freget er himsels:

‘Wa hat mear sokke eagen...? Der moat immen wêze, dy't ik ken, en dy har eagen binne lyk as mem harres... Wa wie dat dochs?’

Dan fielt er syn memme hân, dy't tusken sines yn wrot benei:

‘Ik bin sa bliid, Ate,’ seit hja. ‘Do hast safolle foar my útstean moatten...’

‘Stil, mem,’ anderet hy, 'dêr net mear oer prate, hear. Dat moat efter ús lizze en fergetten wurde!’

‘Nee, jonge, dat moat it krekt net!’ Hja praat klear en dúdlik, krekt as is hja alhiel feroare. ‘Witste, Ate, as ik aansens by jimme wei bin...’

‘Mem,’ begjint Ate, mar hja lit him net oan 't wurd komme. ‘Ja, jonge, dat is sa, dan bliuwe heit en do tegearre oer. En dan moatte ús lêste wurden en dieden foar jimme in bân wurde, begrypst' my? Hoe stiesto no foar heit oer?’

Ate hoecht hjir net oer nei te tinken.

‘Goed, mem,’ seit er, ‘ús heit hat foar my jimmer in geef en earlik man west en ik sko syn ferkearde dieden net allegearre

op him ôf. Ik sil dat goede en earlike yn him altiten earje.’

‘Witsto, dat heit syn hynders ferkocht hat om syn skuld oan Hearema betelje te kinnen, Ate?’

‘Nee,’ anderet Ate, ‘dat wist ik net. Is dat sa? Dus dan... o, mar sjocht mem wol?... Wa't soks dwaan kin, is gjin ferkeard minske. Soks koe men fan ús heit ferwachtsje!’

‘Ja,’ seit Lysbet, ‘en dêrom, jonge, sille jimme it op 'en doer wol oprêde tegearre. Der sil wol ris wat wêze, mar jimme sille altiten wer byinoar komme.’

Dan is 't in skoftke stil: mem en soan tinke beide oan Douwe, dy't bûtendoar noch mei de hynders dwaande is. Hy hat se ôfrost en har in dek opsmiten. Dan jout er se te drinken, earst in bytsje en letter wer wat.

‘No, Ate, no moatst' gean, hear, wy moatte sliepe. Jou my noch in hân, jonge.’

Ate giet oerein, as hja dit seit; har hân is nei him útstutsen. Hy sjocht der nei, dan bûcht er him oer har hinne en tutet har.

‘Nacht, memke,’ seit er en dan giet er fuort.

As hja him net mear sjen kin, lit Lysbet har werom yn 'e kessens falle. Hja fielt har lokkich en lûdop seit hja;

‘Ik tankje Jo, Heare.’

Och, hja hie noch wol mear sizze wollen, mar kin der net mear útbringe, sa tankber bliid kin in minske wêze.

En de nachts om twa oere is hja stil rêst, de boerinne fan it Frijhôf. Der stiet net ien om har bêd op dat stuit en dochs binne se allegearre by har. Se fine har de oare moarns der stil en rêstich hinnelizzend, de hannen gear op it boarst en in glimke om 'e mûle.

Dan is de rêst al gau fuort. Earst komt baas timmerman om har te mjitten, dan de famylje en de froulju om har ôf te lizzen. It wurk op 'e pleats giet syn gong en easket syn folk. It jonge guod wol de grûn út, it fee easket omtinken en it bedriuw in warbere en liedende hân en de beide Wallinga's dogge wat nedich is te dwaan.

Lju, dy't graach rabje wolle en de mûle yn beide hannen hawwe, sprekke der efterbaks skande fan.

‘As it mar in stik fee west hie of ien fan syn hynders, dan soene hja wol oars piipje, de grutske Wallinga's, mar it is de boerinne mar, dy't dêr swietsjesoan fermoarde is!’

Sjoch, sa wurdt der wol oer praat, mar heit en soan steure har nearne oan. It deart harren net, wat in oar seit; hja arbeidzje mei, wêr't dat nedich en ferantwurde is.

 

Yn 'e grutte foarkeamer is 't no stil. Dêr stiet Lysbet oer 'e flier en allinne, as der ien komt om har noch ris te sjen, dan is der wat beweech fan minsken.

De jûns foar de beierdiging seit Douwe:

‘Ik woe graach, dat do en ik nochris tegearre nei mem giene. It is de lêste kear en it jout foech, dat wy it dogge.’

Ate giet oerein. ‘Jawol, heit,’ seit er.

Efterinoar geane hja de koken út; beide binne benei like grut, sjocht Jouk. Hja kin 't net helpe, hja moat efkes de skelk foar de eagen slaan.

Stadich en mei earnstich antlit komme heit en soan yn 'e keamer. Der hinget in frjemde, weeïge rook fan ôfskie, mar it steurt net, it heart der by.

Douwe rint nei foaren en Ate bliuwt oan dizze kant en sa steane hja dêre, elts oan in kant en tusken harren yn de deade mem, Lysbet. Har djipblauwe eagen binne sletten en de lange, wat omkrolle teisters lizze der oerhinne. It blanke antlit, benei trochskinend wyt, is kâld en strak en de hannen lizze geardien op it boarst...

Leave, lytse striidster, dêr leit hja, ûntbûn fan alle lijen en sûnde en oan eltse kant fan har stiet in Wallinga. Oan 'e iene kant de man, dy't hja net heine kind hat yn syn hertstochte-libben; oan 'e oare kant de soan mei syn suverens en dy't har dêrom sa leaf west hat.

De âlde klok oan 't lewant is stilset, de spegel is ôfdutsen mei in swarte doek. De swipekast stiet heal yn 't tsjuster en allinne de brutsene gouden swipe kriget noch wat ljocht fan de skimerlampe, dy't op 'e skoarstienmantel stiet.

It is dan, dat Douwe begjint te praten.

‘No't wy hjir tegearre by mem steane, woe ik wat sizze, dat my al dagen yn 'e holle baarnt; ik kin der net mei wachtsje, want hja moat it ek hearre. It hie better west, dat ik it by har libben sein en der allyk nei hannele hie, mar dat is neipraat en jout no dochs neat mear. Wy hawwe de lêste oeren fan har libben tige ien west mei ús trijen en hja is rêstieh by ús weigien. Mar do en ik bliuwe oer en wy sille fierder moatte.’

Hy wachtet efkes, dan ferfettet er- en syn wurden, dûnker en swier, bliuwe hingjen yn 'e keamer.

‘Do, leave, lytse boerinne fan it Frijhôf, do haste it net maklik hân en dat wie myn skuld. Yn pleats dat ik dyn help en stipe wie, haw ik dy mei alles allinne oanklauwe litten. Ik wie net de boer fan it Frijhôf, mar ien sûnder stjoer en lieding, slaaf fan myn eigen hertstochten, slaaf fan drank en hynders en slaaf fan 'e gouden swipe.

En dit sizze te moatten, no't it te let is foar dy, is hurd... Allinne ik hoopje dat ús jonge it belibje mei, dat in slaaf wer boer wurde kin.’

Dan sjocht er Ate yn 'e eagen.

‘Jonge,’ seit er, ‘asto hjoed of moarn tingje silste nei de heechste priis fan Fryslân, doch it dan better as dyn foarbyld...’

Dan kin Ate it net langer mear úthâlde. Hy fljocht de keamer út en yn de koken by syn âlde, trouwe Jouk falt er gûlend op in stoel del. Jouk giet nei him ta en, as is er noch hiel lyts, nimt hja, lyk as hja doe sa faak dien hat, syn holle en lûkt him ticht tsjin har oan.

‘Toe mar, jonge,’ seit hja, ‘gûl do dy mar ris út, dat jout ferromming.’

Dat is de lêste jûn.

De oare moarns, op ien fan dy prachtige dagen yn 'e simmer, begjinne de klokken fan Hantum te lieden. It lûd driuwt oer it doarp en troch it hiele gea.

‘De boerinne fan it Frijhôf wurdt opdroegen,’ sizze de minsken.

Tsien oere komt de lange rige nei it âlde doarp. De kiste stiet op in skjinne heawein en Wardy is der foar spand. As hja, as in

lange swarte skare, by de buorren op geane, tinkt Douwe ynienen oan syn troudei. Doe wie hy mei Lysbet as in strieljend jonge frou nêst him by de buorren delriden nei it Frijhôf, ek mei Wardy foar it reau. No lûkt Wardy har by de buorren op, stadich en rêstich stappend, mei Keimpe oan leie en tiksel en Lysbet yn har lêste, houten bêd.

Wylst de klokken it brûnzen liet fan ferlossing liede, drage se har trije kear om it hôf en dan, de beammen rûze, de fûgels sjonge en it sinneljocht is oer de wrâld, jouwe se Lysbet oan 'e ierde werom.

Dan geane de lju werom nei it Frijhôf, mar sûnder de frou. Yn 'e grutte keamer begjint it leedmiei. Dûmny giet foar yn gebed en lêst út it boek Job, wêryn te lêzen stiet: ‘De Heare hat jûn en de Heare hat nommen, de namme des Heare sei priizge.’

En in moanne letter is der wer in stien mear op it hôf yn it skaad fan 'e Hantumer toer en tsjerke en bern steane mei niget te sjen, hoe't dy op it grêf dien wurde sil: rjochtop of plat lizzend.


Vorige Volgende