Logo DBNL
Java in onze kunst (1931)

Java in onze kunst

(1931)–Gerard Brom–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

I De Compagnie

DE volgelingen van Coen waren wel om iets anders uitgevaren dan om mooie landen te zien en daar thuis in verzen of platen van te getuigen. Hoe konden er beschrijvingen verwacht worden, zolang de Compagnie, niet zozeer op plantages als op handel gespitst en daarom binnen havenplaatsen verschanst, tot handhaving van zijn monopolie alles angstvallig geheim bleef houden? Onze heerschappij ging weinig verder dan de kust en kon daar niet eens de bevolking met onze geest doordringen, waardoor een ‘bezitting’ toch pas verwezenlikt wordt. Tot in de achttiende eeuw was zelfs in Batavia het Nederlands door het Portugees, dat het Maleis afwisselde, grotendeels verdrongen, wat tenminste het voordeel gaf, onze moedertaal voor vermenging en zo voor verbastering te bewaren.1) De meeste ambtenaars wisten persoonlik zo weinig over het binnenland, dat een benaderen van de Oosterse mysteries voorlopig niet verwacht kon worden.2) Indië bleef stelselmatig afgesloten als een vesting, die geen mens zonder wachtwoord bezoeken en nog minder met een afbeelding verlaten mag. Toen iemand bij uitzondering toch de vrijheid nam voor een beschrijving, moest zijn spiegel volgens zijn verwachting ‘al te klaar’ gevonden worden.3) Vandaar het verschijnsel dat de reisverhalen bijna niets over het echte Indië te berichten hadden.4) Van zo'n particuliere onderneming als deze kolonies meende Bilderdijk later bij de Nederlandse geschiedenis dan ook te kunnen zwijgen.5) En wat een volgend historicus van de Compagnie op Java vertelde, was oorlog en weer oorlog.6) In onze dagen moest een geschiedschrijver, die op het terrein zelf werkte, waar hij geen bron ongebruikt gelaten heeft, eindelik verzuchten: ‘De gansche

literatuur omtrent het Indië der Compagnie is eene woestijn van dorheid’.1)

Bij het publiek in patria ging de belangstelling voor het Oosten, zoals we nu wel begrijpen, nog minder diep. Alles wat een letterkundig werk, waarin hemel en aarde met de rest behandeld werden, van Indië openbaarde, was een onnozel gevalletje met een krokodil.2) De dichters waren hoffelik, ja tegenover de bewindhebbers hoveling genoeg, om de heren niet te vragen, waar ze hun voornaamheid vandaan gehaald hadden. De muze moest nog altijd plechtig van de Olympus komen en dan zwerven over een denkbeeldig Arcadië, in plaats van de levende gedaante van een Oosters wezen aan te nemen. De Javaan als mens bestond voor de verbeelding van Holland niet, want Java was een goudmijn, waaraan de schatgraver, zo gauw hij zijn handen min of meer gewassen had, zo weinig mogelik wilde denken. Onze dichters zwegen bijna eenstemmig over Indië, terwijl een Vondel niet veel anders deed dan het terloops vermelden, als hij een schipper volgde op zijn tocht.3) Burger van de stad, die hij de markt van Christenrijk noemde, hield deze ziener zijn blik tot het verre Oosten open. Zelf betrokken bij de handel, gebruikte hij zijn gave om allerlei wetenschap tot verheerliking van de zeevaart gloeiend in schoonheid te versmelten. ‘Het groote Java deelt ons zijne schatten meê’, jubelde hij met de vaste overtuiging, dat de Hollandse koopman daar ginds als een redder werd ontvangen. Immers de verschillende landen waren op elkaar aangewezen, het wereldverkeer bevorderde nu eenmaal de menselike gemeenschap. Vrede was zijn boodschap, verwant aan de lessen van zijn vriend Hugo de Groot. Laat zijn landgenoten vrijmoedig de vreemde streken bezoeken, onder één voorwaarde toch, dat ze door de algemene wet van het geweten gebonden zijn:

 
‘Maar brandmerckt door geweld niet 't Christelyck geloof,
 
Noch mest u selven niet op 't vette van den roof’.4)

Zo durfde Vondel met heilige ernst verheffing en richting geven aan wat gewoonlik al te plat en al te plomp achterover op de geldzak lag. De dichter, die vlotter dan allen de zeevaart met de vlucht van zijn verzen wist bij te houden, had zijn blik naar de sterren gericht, toen hij Azië gelukkig noemde, niet om fijne kruidnagel of dure peper of welk produkt van de bodem ook, maar om de hoogste zegen van de hemel:

 
‘Gelukkig Azië, betreden
 
Van God, den hovenier in Eden,
 
En engelen en God den Zoon,
 
Gij zijt het grootste van drie delen
 
Der aarde, en onder landjuwelen
 
Spant gij met reden de eerste kroon’.1)

De verplichtingen van Christenen aan het Oosten als de oorsprong van het Christendom vormen het hoofdmotief voor het apostolies drama, dat Vondel, zoveel geslachten vooruit, in zijn eeuw durfde bouwen. Speelde zijn missiestuk in China en niet op Java, het lag aan anderen, die Nederlandse priesters, uit onze archipel verbannen, naar het verre Oosten doorstuurden. Als zijn vereerde Laurens Reael, gewezen gouverneur-generaal, nooit een gedicht aan Java wijdde, te zwaar viel het Vondel, met de toon voor een Hollands epos als de Lusiados in zijn oren, dan zeker om stof te vinden tot onthulling van het ondoorgrondelik geheimzinnig eiland.

Geen dichter kon loskomen van de gemeenplaatsen, waarin vormelikheden uit het humanisme met vleierijen voor de burgerij samenklonken, om zeeheld op zeeheld zalig te prijzen. Het weten had het geweten nog niet gewekt: te goeder trouw geloofden de besten heilig aan de weldaad, die wij andere volken bewezen, door ons zelf, het vrijgevochten en uitverkoren volk, zoveel mogelik wel te doen. Bredero mocht de slavehandel, brutaal tot binnen Amsterdam toe gedreven, al onmenselik noemen2), Oost en West gingen geregeld hun gang om te wedijveren in winsten, die alleen met slaven zó overstelpend te maken waren. Op de verdrukking van

dienstbare rassen berustte nu eenmaal het koloniale stelsel. Een ongenoemd dichter kon de bewindhebbers van de Compagnie in het jaar 1665 dankbaar huldigen namens heel het land, dat middelik of onmiddelik in de voorrechten deelde:

 
‘Schatrijke Heeren, die met balsem en kaneelen
 
En Peerlen en gesteent en andere kostlijkheit,
 
Getuigen van uw macht zoo ver in 't Oost verspreit,
 
Uw voorraadschuren propt in 's werelts andre deelen’.

De belangstelling hoefde daarom niet verder te reiken dan de breedte van een toonbank:

 
‘Oost-Indien houd' ick lief en weert,
 
Het wordt van menigh man gepresen,
 
Want als het goet hier is verteert,
 
Soo kan men daer noch Joncker wesen’.1)

Hier sprak eerder naïviteit dan cynisme. De Hollanders meenden 't werkelik, als ze van uit de verte de Javaan enkel voor zijn plezier zagen zwoegen:

 
‘Waer zijt gij, ackerman, die met den rooden morgen,
 
Eer dat de blonde zon haer stralen schijnen liet,
 
Uw eerlijk ackerwerk met vreugde gingt verzorgen?
 
Komt nu en ziet met lust uw rijz en zuyker-riet’.2)

Zo was het immers door de Voorzienigheid geschikt, dat de blanken eenvoudig de bruinen lieten werken: ‘Ons nieuw Batavië voor 't oude zaait en maait’.3) De poëzie steeg en daalde met de koersen:

 
‘De welvaert heeft den weg nae 't oosten uitgevonden,
 
Zij veilt haer waer met winst op wisse vaste gronden,
 
En heeft Batavia dus heerlijk opgebout’.4)

Kwam er dan geen boodschap uit Indië? De Oostgangers waren merendeels verlopen schepsels, die aan alles wat geen voordeel opleverde, verbitterd de brui gaven. Admiraal Jacob van Neck vormde een hoge uitzondering, toen hij in het laatste jaar van de

zestiende eeuw deftig op rederijkerstoon de schoonheid van een eilandje in Straat Soenda had verheerlikt: ‘'t ciraet van veelderhanden schoone jonghe boomkens, an den oever van een suyver beeke gracelijk gheplant, het suyselen van veelvoudighe fonteynen, die tusschen de steenighe berghen silverachtich needer quaemen daelen, veel besayde ackers, divers van couleur, en opwaerts 't gheberchte’.1) Het duurde een halve eeuw, voordat zo'n opgetogenheid over de natuur nog eens werd weergegeven. De latere gouverneur-generaal Ryckloff Volckertsz. van Goens leverde in 1655 aan de bewindhebbers van de Compagnie een uitvoerig en soms levendig verslag met een persoonlike noot, zoals geen ambtenaar die anders liet horen. Op zijn elfde jaar wees geworden en eigenlik door Moeder Indië opgevoed, scheen van Goens dichter bij land en volk van de keerkringen te staan, zodat hij wezenlik oog had voor het landschap, toen hij Java van Semarang tot Djokja midden doortrok: ‘Alhier begint zich 't eijland als een wonder ende sieraet van de nature op te doen’. Het levende water, dat hij van alle heuvels overvloedig zag stromen, deed de Hollander van harte aan. Hij kon die weelde onmogelik zien, ‘sonder zich in Godes milde goetheyt aen ons ondanckbaere mensen te verwonderen’, en voelde zich bij 't ontdekken van de Merbaboe ‘op desselfs schoonheyt soo verlieft’, dat hij die berg onweerstaanbaar moest beklimmen. Aan zijn verrukking kwam geen einde, want, wat voorlopig buitengewoon zeldzaam was, hij kon bij 't hof van Djokja zelfs de muziek genieten van ‘gommen, bommen, trommen’ (horen we 't in zulke rijmklanken niet bonzen en gonzen?), ja hij wist de dansen met een aandacht te volgen, die diepe indruk op zijn geheugen achterliet. Zijn beschrijving, de eerste en lang de énige van een Nederlander, verdient hier wel een plaats:

‘Daer comen jonge dansmaechden dansen, spelende tot dien einde op veel cleyne gommekens, die met eenige fluyten ende violen een soete melodie geven. Dese dansmaechden zijn soo aerdich toegemaect, dat zij lustig om te sien zijn, hebbende 't hair in een netken opgestrickt, met allerley bloemen verciert, beyde de borsten zijn met een zijden cleet van twee handen breet bedect, van coleur groen ende root, swart ende groen, wit ende root, ofte wit
ende groen. De slippen van dit cleet comen vóór of aan de rechter zijde, seer aerdich in haer middelcleet, 't welck een seer groot cleet zijnde, seer aerdich met diverse punten haer gantse onderlichaem, selfs de voeten somtijts bedect. Dit cleet is veelderley, off swart met goude sterren, blaeuw met goude ofte silveren bloemen, rood, groen, wit gemengeld, alle met goud of silver verciert, dat zij met waeterverw seer curieux daer op weeten te schilderen. Het boven lichaem is wijders heel naect, behoudens de borsten. Om ijder arm, een hand breet boven den ellenbooch, hebben zij een gouden gepolijsten band van een duym breet, die met fraeye slootiens, daer verheeven gediertiens van diverse gedaenten schijnen uyt te springen, geslooten zijn. Dicht aen de hand hebben zij een verheven gouden brasalet van seer curieux werck, ende om haer middels, die seer tenger en smal zijn, een gepolijsten gouden band. Aldus met verscheyden coleuren gehabitueert, bij 't licht van veel ontsteecken toortsen en caersen, dansen zij seer aerdich, van 5 tot 19 in 't getal, op de maet van haer gespel’.1)

Woeste natuur schrikte zulke reizigers algemeen af. Tegen het einde van de achttiende eeuw, toen Rousseau de ogen voor het eenzaam landschap begon te openen, zuchtte mijnheer Rademacher nog na 't doortrekken van de Preanger: ‘Nu, wij zijn de bergen rondgeweest, maar het is niet dan armoede en ellende, en men ziet niet dan den berg, die altijd dezelfde schijnt, zoodat ik niemand deze reis ooit zal aanraden’.2) Van Goens' bewondering vloog tenslotte ook op de voortbrengselen van een rijke bodem aan: ‘soo schoone en heerlycke rijsvelden, item allerley boom- ende aardvruchten, dat sulx niet te plaisant can afgebeeld worden’. Bij die stemming van de belanghebbenden bleven de meesters, die het Oosters paradijs moesten schilderen, eeuwen lang uit. Potgieter zou nog moeten betreuren, dat onze museums hem geen tropiese tafrelen te zien gaven. Welke gouverneur-generaal had ooit het ruime gebaar van Johan Maurits, die een schilder als Frans Post naar Brazilië meenam, om er werken te scheppen, even verdienstelik voor de wetenschap als voor de kunst?3) Wel hielden verschillende blanken in Batavia er een huis vol schilderijen op na, maar zulke voorstellingen van Hollandse mensen en Hollandse dingen waren uit het moederland overgebracht.4) Deze meubels betekenden dus niet meer dan stukken van hun uitzet, vreedzame middelen

om ontzag bij de bevolking op te wekken. Hoe weinig waarde aan de doeken gehecht werd, mag blijken uit de portretten van de gouverneurs-generaal, die niet alleen stuk voor stuk geknoeid, maar bovendien dooreengehaspeld waren.1) Soms kwam een enkele schilder aanzeilen, van wie we dan zó weinig weten, dat zijn betekenis of tenminste zijn loopbaan wat verdacht lijkt. Van een François Knipbergh en dergelike personen waren in het jaar 1633 al voorstellingen van Nova Batavia, Malakka, Fort Nassau bij de Oranjes.2) Enkele jaren later gaven bewindhebbers aan de Prins schilderijen, die de verovering van Java weergaven en die wel kopieën vormden van hun anonieme, grotendeels binnen de bergplaatsen van het Rijksmuseum terecht gekomen, doeken uit het Oost Indies Huis. Andries Beeckman's bekende stuk vol curiositeiten maar zonder aanschouwelik geheel, hadden de heren in hun vergaderzaal boven de schoorsteen hangen.3) We zien er de passar met allerlei aardige figuurtjes, waaronder Chinezen, Maleiers en Europeanen te herkennen vallen, onder hoge klapperbomen langs de kali, die sierlike boten vervoert, terwijl op de achtergrond het kasteel van Batavia staat, om het volledig beeld met duidelike bedoeling te bekronen.

Overigens stelden de gebouwen van de Compagnie meer prijs op een volledige reeks portretten van gouverneurs-generaal, al was de historiese waarde van die massaproducten even twijfelachtig als de artistieke, dan op tafrelen van een bloeiend land en een levend volk. Het was immers om machtsvertoon begonnen, terwijl Indië alleen geschat werd naar zijn opbrengsten. Als voornaamste deelhebbers aan de winst vonden de regenten zich zelf de ware helden van de Compagnie. Op eigen houtje liet een of ander reder soms zijn portret maken, liefst met een schip op de achtergrond en een slaaf op de voorgrond, zoals de grote meester Albert Cuyp het eens te schilderen kreeg, die, volslagen vreemd aan Indië als hij was, een negerachtig inlander schoenen in plaats van zijn hoofddoek aan gaf. Breeduit staan de welgedane figuren samen onder een rijke

pajong, die hun kleine bediende heel volgzaam maar verkeerd boven hun hoofden houdt, terwijl de zon toch zo rustig op mevrouws gezicht en platte kraag blijft schijnen als binnen een Hollandse kamer. Op de voorgrond doen boom en distels hun best op tropiese planten te lijken, op de achtergrond komen schepen met de driekleur, waarnaar de reder trots staat te wijzen, tegen bergen en wolken uit. Maar heel de omgeving is in het atelier blijkbaar zonder veel hoofdbreken rondom de portretten heen gefantazeerd. De koopman is voldaan, zijn positie zo voornaam aangeduid te vinden, zonder dat de Oosterse haven er precies op aankomt. De kolonie ligt immers zo ver buiten zijn horizon als de kunstboter buiten het huis van een boterfabriekant, die er royaal van leeft en er nooit over zal denken, zijn waar met eigen handen of lippen aan te raken.

Voor het publiek scheen enkel een oorlog merkwaardig genoeg om voorgesteld te worden. En omdat niet alleen het zwaartepunt van koloniaal leven in de Molukken lag, maar ook de bedreigde punten biezonder de aandacht bezig hielden, zouden we, behalve dan de veel geprezen stichting van Coen, een geval op Java moeten zoeken, dat zo feestelik werd behandeld als de overwinning op de Makassaren, door Romeyn de Hooge's grote prent met brede toelichting en Vondel's vers ter ere van Speelman gevierd. Naast dergelike gelegenheidshulde voor de bewindhebbers, aan wie deze gravure vanzelfsprekend werd opgedragen en bij wie onze kunstenaars zeker hoopten een mecenas te vinden, putte de kunst zich in het tekenen van landkaarten uit, waarmee zoveel binnenhuisschilders naar de werkelikheid een wand versierden. Holland had dus aan dit teken van zijn wereldmacht genoeg, zonder diep in de aard van al zijn verre bezittingen door te dringen. Wat Java onder zóveel kolonies in de toekomst eens worden zou, kon trouwens geen sterveling vermoeden; en missen wij achteraf de nodige monumenten, die de bewondering voor dit eiland wel bij onze meesters kon hebben opgeroepen, dan vergen wij bepaald het onmogelike.

De verhouding tot Indië moest niet alleen door de afstand, die

een vol jaar voor het antwoord op een brief vorderde, tamelik los blijven. Hoeveel nader is de Oost ons geleidelik komen te staan dan in de dagen, toen Cornelis de Bruin zijn reisbeschrijving gaf, die Multatuli nog aan 't einde van zijn leven zou boeien! De parade of liever de bravade van Boeginezen in Batavia maakte zelfs op deze ervaren man zo'n zotte indruk, dat hij 't gezicht koddiger vond dan een Hollands kluchtspel, juist omdat het zich plechtig voordeed. Een modern toerist zou voor een dergelik geval zeker belangstelling en, op folklore of ethnologie voorbereid, de nodige bewondering meebrengen. De zeventiendeeuwer weigerde zulke vreemde mensen ernstig te nemen, want als overheerser was hij volslagen van zijn eigen gewicht vervuld. Aan 't hof in Bantam genoot hij dan ook uitsluitend de gekke dansen, niet de statige, waarop wij meer gesteld zouden zijn en waarvan hij zich daarentegen afmaakte met deze woorden: ‘De armen en voeten worden langsaem voortgeschoven, het hooft en bovenlijf hielt ze gedurigh voor over; dit quam mij misselyk voor, kunnende daer geene de minste bevalligheit in vinden’. Een volgende keer sloeg hij daarom nieuwe dansen eenvoudig af.1) Een ander stoer landgenoot, gewoon om zijn wijf de hele dag bedrijvig heen en weer te zien lopen en de handen stevig uit de mouw steken, ergerde zich aan de tere vrouwtjes: ‘zij zijn by na te luy dat sy over de vloer gaan, en haar handen schijnen met zijde draatjes, als die van wasse poppen, aan haar ligchaam gebonden’.2)

Is dit bekrompen gevoel van meerderheid, ongeveer hetzelfde instinct dat de stedeling altijd om de boeren liet lachen, de enige reden voor deze houding? De veroordeling van de inheemse dans, die om zijn tegenwoordig succes als maatstaf kan dienen voor de manier waarop Hollanders achtereenvolgens op Indië reageerden, had nog heel biezondere oorzaken. Hoe weinig puriteins de kolonisten zich in de regel ook toonden, ze voelden toch de vaderlandse verachting voor dansen bovenkomen, wanneer ze zagen dat dans-

meid en publieke vrouw hetzelfde betekende. Het tandakken werd in 't begin van de achttiende eeuw door de regering van Batavia volstrekt verboden, maar, omdat de koopman nu eenmaal boven de zedemeester ging, vijftig jaar later samen met de wajang verpacht ten profijte der Ed. Compagnie.1) Zo stond de dans dus ongeveer gelijk met de opium in onze tijd. Maar even erg als met ontucht was de dans verbonden met de oorlog en daarom dubbel bij de Hollanders gehaat. Ook voordanser en voorvechter vormden immers één persoon. Daarop kan Vondel gezinspeeld hebben, toen hij, geïnspireerd door de triomfantelike naam van gouverneur Speelman, het dansmotief in een zegezang verwerkte:

 
‘Op zulk een Speelmans toon en brommende oorlogsnaeren
 
Danst in Oostindien het heir der Makassaren
 
Den harnasdans in bloed...’2)

Cornelis de Bruin bracht de schetsen voor zijn platen eigenhandig op papier, maar waren de vrouwspersonen werkelik naar het leven getekend, dan werden ze door de graveur toch gemodelleerd op gipsen afgietsels van antieke beelden, waarbuiten een illustrator nu eenmaal niet zalig kon worden.3) De reiziger Nieuhof ontving verschillende lofdichten, toen hij zijn werk met eigen afbeeldingen versierde. Tekst en prent hadden intussen weinig aanleiding om jaloers op elkaar te zijn buiten de weelderige gedaante, waarin de drukker allebei samen liet optreden, want Oosterse typen zijn op de gravures onherkenbaar.4) Gewoonlik werden boeken over Indië door de platen ontsierd.5) Uit de achttiende eeuw zijn de aquarellen van de officier Johannes Rach, een geboren Deen, het meest gewaardeerd, ofschoon zijn stadsgezichten, zoals Indië het graag door de vingers zag, vrij dilettanties uitvielen en bovendien niet altijd betrouwbaar blijken, omdat een kunstenaar in zijn tijd gebouwen niet minder flatteerde dan mensen.6)

Aan Busken Huet dankt Ds. Valentijn de naam zo smakelik te kunnen vertellen.1) Deze zeventiendeeuwse letterdief moet tegenwoordig heel wat vreemde veren laten, waaruit hij zijn pennen sneed.2) En zijn breedsprakigheid verdient zelfvoldaan te heten,3) want hij verstond de kunst om met zijn neus in de lucht zo laag bij de grond te blijven als een notarisklerk. Al wat hij op zijn verre reizen heeft gezien of gehoord of beleefd, verruimde zijn geest nauweliks: hij had geen oog voor het landschap, geen oor voor de muziek, geen hart voor de mensen van het Oosten. Zijn werk, met gegevens van vroegere ambtenaars opgevuld en op kosten van zulke renteniers rijk uitgegeven, was niets anders dan een prijs voor het slagen van de Compagnie, die, kwam Joannes van Braam's gedicht ten overvloede betuigen, in de titelprent werd opgehemeld als ‘koningklijke vrouw’, waaraan Azië eerbiedig alle schatten offerde. Over Java schreef Valentijn natuurlik als over een vijandig land in oorlogstijd, zodat hij, om een staaltje van zijn trant te geven, voor een officier in Batavia, die volgens gebruik het ‘puik der Helden’ wordt genoemd, in 1679 het volgende grafschrift rijmde:

 
‘Javaan en Macassaar, Madrees en deze landen,
 
Zoo wel door hem geperst, geveld, als 't lijf vereerd,
 
Off'ren hier aard en plaats aan hem, die door zijn handen
 
Wel eer heeft stad en strand van hen in vuur gekeerd’.

Dat deze toon niet helemaal overeenkwam met de zending van een predikant, zou hij slecht begrepen hebben. Integendeel geloofde hij vast en stellig, dat de verhoudingen naar recht bepaald waren, wanneer de Oosterling dankbaar zijn eigen terrein aanbood, om door de Westerling ‘geperst’ te worden. Immers

 
‘...Door 's Heeren sterke hand
 
Het Neêrlands volk op Java wierd geplant’.4)

Gedichten uit Indië moesten bepaald stichtelik klinken, als ze niet een beetje schuin uitvielen. Tussen die uitersten van godzalig-

heid en gemeenheid schommelde zelfverzekerd de vaderlandse geest. Gerijmeld is er voor huiselik gebruik bij bruiloft en begrafenis. Een zekere Johannes Commentator improvizeerde zelfs klinkdichten bij 't halve dozijn onder een pijp tabak en nog wel voor een civiele prijs. Maar H.Th. Terkamp, die de minst slechte verzen in Indië schreef, noemde Batavia een plaats, ‘daar niemand konst noch wetenschap bemint’, en liet daarom zijn verbeelding buiten Java zwerven.1) We dienen bij de geschiedenis van de kolonisatie toch uit te gaan van de onderstelling, dat de Compagniesdienaar in de regel een onhebbelik type vertegenwoordigde. Indië stond bij de hele wereld berucht als een fatsoenlik tuchthuis, omdat het uitschot van Europa er zijn toevlucht vond.2) Onder die smaad heeft elke Oostganger tot onze dagen geleden. Potgieter zou dan ook zijn gouden eeuw niet zó schoonwassen, of hij gaf volmondig toe, dat Jan Companie, thuis ‘als de bonte hond bekend’, om zijn schulden naar Indië trok.3) Literatuur is de kracht van zo'n wildebras meestal niet, al kunnen wij de weerklank van zijn eeuwige jool in sommige liedjes opvangen:

 
‘Oost Indiesvaarders zijn zoo ligte kwantjes;
 
Wanneer zij komen in 't warme land,
 
Arak en massak is haar beste trawantjes,
 
Zij nemen de pulletjes in hare hand,
 
Is alsant avoes, amooi! (à vous, à moi]
 
Zij maken van de straat haar kooi,
 
Dat is haar daaglijks pleizier,
 
Tot scheele zus en tot kras bier’.4)

De matrozen lieten zich daarbij allerminst onbetuigd:

 
‘Danssen en springen zeer abondant,
 
Zingen uyt minnen
 
Met de zwartinnen
 
Al van dat land.’5)

In geestesgesteldheid verschilde zelfs een academies gevormd persoon weinig van zulke rauwe klanten. Arnout van Overbeke, die niet alleen op papier ‘de verkeerde vijf zinnen’ had voor-

gesteld, trok 1668 bij wijze van noodsprong als Raad van Justitie - het kon ook minder voor zo'n verlopen individu - naar Indië, waar hij zijn finantiën hoopte te herstellen. Nauweliks in Batavia aangekomen, zuchtte hij: ‘Die 5 of 10 Jaeren (die ik als een Parenthesis in mijn leven rekene) sullen haest om zijn’.1) Dit was niet de ware stemming om het Oosten in zich op te nemen, laat staan om er zich aan toe te wijden. Hij voelde zich volgens zijn bekentenis als een gegijzelde en hij berekende met gevangenisgeduld:

 
‘Zes en dertig duysent uyren
 
Moet myn tydt op Java duyren’.

Na zijn krachten vroeg verspeeld te hebben, was hij zó onbruikbaar, dat hij binnen vier jaar al terugreisde en jong stierf. Het onbegrijpelik succes van zijn telkens herdrukte grappen, waarin niemand meer een sprankje geest ontdekken kan, vertoont ons de zeventiende eeuw niet juist op zijn grootst.2)

Uitzondering was de zendingstoon, in 1624 een vloot voor de West meegegeven: dat Gods stem in Indië gehoord moest worden, om het arme volk de weg te wijzen,

 
‘Waar door sy konnen gaan van 't leege aardsche dal
 
Tot boven daar ons God sal wesen al in al’.3)

Nog zeldzamer was in de tijd, toen de Compagnie aan de Hervormde Kerk het gebed dicteerde en de Raad van Indië zijn vergaderingen begon met een bede om zegen, ‘opdat wij niet anders resolveren en besluyten, als 't gene daer strecke tot welstant van den Staet der Vereenigde Nederlanden in 't generael, nuttigheyt der voorsz. Compie, consequent tot proffyt van de participanten derselver int partikulier’, zonder ergens één woord te laten horen, waaruit enige zedelike verplichting of verantwoording tegenover de bevolking sprak,4) nog zeldzamer was in Indië zelf de profetiese vrijmoedigheid van Matthijs Cramer's boetepreken. Deze vrome Christen liet zijn rijmen doorlopend in algemeenheden vervloeien en noemde van de tropen dus enkel een plant, om er zedelessen

uit te zuigen. Maar op de man af durfde hij, groot als gelovige en klein als kunstenaar, zijn landgenoten de les lezen, terwijl hij de zonden één voor één bij de naam noemde:

 
‘Hoort Indiaens geslacht, maar meest die hier betreeden,
 
Al in een spierwit lijf, een hoogh-verdorven gangh,
 
Ick legh u schande bloot en ongegronde zeeden...
 
 
 
Gruwelen der gruwelheden
 
Gaen in dese landen om;
 
'k Schrick, voor veeler gangh en treeden,
 
Om het blinde Heydendom;
 
Neêrlands zaat, gy hoort te lichten
 
Als een fackel voor dit volck;
 
Maer veel lichte, snoode wichten
 
Strecken vele hier een kolck...
 
 
 
...Snorcken, pochen ende blasen,
 
Daar van hanght dit land aen een;
 
d' Minste weters zijn hier basen,
 
't Zijn al danssers op één been.’1)

De laatste regel herinnert ons in schilderachtige vorm een waarheid, die uitentreure zal herhaald worden door volgende schrijvers: dat in het land der blinden éénoog koning was. Het gewone refrein van gedichten leverde anders een optelsom. Tussen allerlei matrozevloeken verloochende zelfs een losse bundel niet de koopman, die zijn volledige prijscourant van koloniale waren veelbelovend inzette:

 
‘Batavia Kasteel ten toon,
 
Paerlen en diamanten,
 
Geeft ons veel silver en goude schoon,
 
Komen aan van alle kanten....’2)

Voeling met Oosterse wijsheid had misschien alleen Pieter van Hoorn, vader van de gouverneur-generaal, die in 1675 Confucius' lessen berijmde.3) Trouwens met de beschaving van het Westen was ook weinig kontakt te merken. Maetsuycker had een neef bij

't Amsterdams toneel en wou deze knappe jongen laten overkomen. De acteur antwoordde, dat het hem beter beviel, in Amsterdam nu eens prins, dan eens koning en dan weer keizer, daarna vrij man te zijn, dan in Indië altijd slaaf te worden. Ofschoon onze toneelspelers half Europa doorreisden en tot in Stockholm een Nederlandse schouwburg openden, is nooit een troep naar de Oost getrokken. De eerste voorstelling werd eindelik in 1757 gegeven, toen liefhebbers Jan de Marre's Jacoba van Beyeren opvoerden, gevolgd door een paar vaderlandse stukken ter ere van Coen als ‘voorstander der Bataviase Vrijheid’.1) Van een eigen répertoire kon op deze manier onmogelik sprake zijn. De Indiese samenleving, als dit woord voor een toevallige opeenhoping van doortrekkende ambtenaars mag gelden, verstopte hardnekkig alle bronnen van poëzie. Er bestond ook niet de minste persvrijheid, zodat Campo Weyerman in 1738 levenslang gevangen werd gezet om een hekeldicht, terwijl dezelfde willekeur een ander schrijver weer vrijliet, toen hij zo handig was zijn rechters in een lofdicht ieder op de beurt te vergulden.

 

Uitsluitend door balansen van het hoofdkantoor voorgelicht, had het vaderland geen bedenking tegenover de Compagnie, die zoveel dividenden langs de grachten liet stromen, dat het ene herehuis er boven het dak van het andere kwam uitsteken. Moest bij plechtige gelegenheden een ideologie soms de heersende economie worden ondergeschoven, dan gold deze beschouwing, dat Indië verlangend had uitgezien naar verlossing uit de Spaanse slavernij.2) Wij waren de redders, wij de weldoeners van het Oosten. Gewoonlik had Holland zulke overwegingen niet nodig om het recht van de sterkste, waaraan geen trouw burger twijfelde, te handhaven. Even vanzelfsprekend als Antonides' program was ‘den grooten koopstroom en zijn' rijkdom op te halen’, begroette hij in Batavia de macht, die ‘fier 't geweld van 't machtig Java knot’. Want Indië hield Amsterdam er boven op, door gedwee onder te liggen. Het eerste wat de

dichter dan ook aan de Oost te genieten vond, was een volledige winstrekening, waarbij de verschillende streken achtereenvolgens werden geschat naar de schatten, die ze Nederland opleverden. Tenslotte verheerlikte Vondels leerling met een verbijsterende openhartigheid de Compagnie, omdat die ‘de vijf Molukken weet leeg te plukken’.1)

Nog hoger borst zette een achttiendeeuwer op, die Java met eigen ogen had gezien. Ook hij schreef een epos ter ere van de handel, maar nu onmiddelik tot lof van de Compagnie. Zijn vriend Arnold Hoogvliet gaf tevoren, als een veilig sein voor de kopers van het boek, het motief bij wijze van beursbericht aan:

 
‘Wat doet hij gouden' stroomen vlieten!
 
In haren schoot al schatten gieten!’

Schat en goud waren werkelik de woorden, waarvan het gerekte werk met al zijn slappe alexandrijnen aaneenhing. Het was niet minder in koloniale stijl gebouwd dan de huizen van zijn bezongen stad vol hout- en gipszuilen. Hier moesten allegorieën, met allerlei surrogaat opgevuld, de aanmatigende bouw dragen. Zelfs de Compagnie werd vermomd als een liefelike maagd, die er waarachtig gemoed op na scheen te houden. Wel kwam de werkelikheid soms even tot zijn recht, maar dan toch ten koste van andere volken: Portugezen, Engelsen, Fransen kregen allen hun beurt, om de rechtschapenheid van de Hollanders beter te laten uitkomen. Gezegend dus het uur, waarop de menslievende Compagnie tot heil van de wereld geboren werd!

 
‘Ja, door die vreugd verrukt, baart de eedle Koopvaardij
 
Gantsch onverwacht haar Vrucht, de schoone Maatschappij’.

Het wordt voor de dichter dan tijd om in de gewone vervoering te raken - waarover? wel, waarover dan over de koffieboon! Zo komt boontje in het rijke Holland om zijn loontje:

 
‘Wij hebben Javaas grond voor dezen buit te danken,
 
Een buit die Neêrlands Staat en schatkist stijft en stut,
 
Wanneer die, in den schoot der Maatschappij geschud,
 
Een' rijkdom haart voor 't heil der vrijgevochte Landen...
 
Wie kan, o schoone Boon! uw' lof naar waarde zingen?
 
Daar ge, om uw wondre deugd, de waereld door geëerd,
 
Batavië versterkt en 't heil des Staats vermeert?’

Dat Droogstoppel deze boekhouding op rijm niet kende! Nooit is de Farizeër zo ploertig als bij 't huichelen van bezieling. Maar een dichter kan niet altijd teder gestemd blijven; er dient ook eens met andere registers van 't gevoel te worden gewerkt:

 
‘Doch zulk een goudmijn dient voor 's Vijands list beveiligt,
 
Dies is den Oorlogsraad het Wapenhuis geheiligt’.

Dan komt een bevlieging van heldhaftigheid over de rentenier:

 
‘o Groote Generaals! o Helden, wier gebeente
 
Een zagte rust geniet in 't Huis van Gods Gemeente!’

Het kapitalisme brengt voor onze ogen het imperialisme voort, al blijft de rentestandaard toch de kroon op het streven. De Compagnie begrijpt met economies genie zuinig te moeten zijn voor anderen, om weelderig te leven in eigen huis. Laat Parijs en Londen zwijgen van hun hospitalen, die wel paleizen lijken - Batavia ‘leert dat Nedrigheid der armen woning voegt’. Deze godzalig opgeheven vinger midden in een gedenkteken voor de mammondienst lijkt wel het toppunt van schijnheiligheid. Gevoelig is de dichter alleen voor concurrentie op de markt:

 
‘Zwijg, graanrijk Dantzich, van uw' grooten overvloed;
 
Het is Batavië, voor 't welk gij zwichten moet’.

Aan suiker immers geen gebrek:

 
‘Zie dan den Bergjavaan vol drifts naar de akkers spoeien,
 
Om weêr een nieuw gewas ten wortel af te slaan:
 
Zie honderd molens in gestagen arbeid gaan,
 
Ontelbre bosschen riets al kneuzende vermalen,
 
Een' honigzoeten stroom naar honderd kolken dwalen,
 
Daar 't vuur door kunst den draf van de eedle vochten scheid,
 
En 't sap, als schoon kristal, langs honderd pannen spreid,
 
Kristal, dat door zijn deugd de waereld kan bekoren,
 
Ons rijklijk toegevoerd van Javaas zeekantoren’.

Zijn er enkele landgenoten, die ‘al te bitter met 's Lands in-

geboornen leven’, de Compagnie, die zij hiermee benadelen, is er heus helemaal onschuldig aan:

 
‘Geduchte Rijksvorstin en Zuil van Neêrlands Staat,
 
O Maatschappij! was 't ook uit haatlijke eigenbaat,
 
Dat gij, hier over zee, zoo vast uw' troon deed vesten,
 
En zegevierde op alle uw schoone Wingewesten?
 
O Neen! gij doelde alleen op 't heil der Koopvaardij,
 
En voor het heil des volks...’

In het volle pathos van dit pleidooi verschijnt de Compagnie in hoogst eigen persoon en verwaardigt zich de geestdriftige mensheid te begunstigen met een even hoogdravende als stichtelike toespraak. De Javaanse bevolking, begrijpen we wel, heeft onder zo'n zorgzaam bestuur een paradijs op aarde:

 
‘De nijvren akkerman een' zoeten vrede smaakt,
 
Daar hij den Koffybouw op heuvels en in dalen
 
Bevlijtigt en een' schat van 't aardrijk weet te halen.’

Een schat voor wie? Kom, er zijn ernstiger vragen aan de orde. Als de dichter in 't voorbijgaan wordt geboeid door de inheemse rijstbouw, schaamt hij zich over zo'n afdwaling en onderbreekt zijn ‘bespiegelingen’ met de nuchtere boodschap:

 
‘Zwijg van het landgebruik, dat nutter waar' bedekt.
 
Meld wat tot voordeel van de groote Koopstad strekt.’1)

Geen sarcasme zou vernietigender vonnis kunnen bedenken over de Compagnie dan deze regels, waarmee de schrijver in alle ernst de roem van het vaderland dacht te verhogen; geen ironie mocht zo'n parodistiese werking bereiken als ons tot zwaarwichtig leerdicht uitgezet heldedicht van Jan de Marre, dat, ofschoon minder kostbaar dan Rumphius' geïllustreerde flora, een pronkuitgaaf vormde in de huiskamer van zijn rijke bezitters, zonder de heren daarom tot lezen te verplichten. De dichter beantwoordde aan de rechtvaardiging, die de zegen van ieder predikant voor de overzeese handel meebracht, door het koopmansleven een zekere glorie bij te zetten. Het verloren paradijs kon enkel hersteld worden in

ons uitverkoren volk, zichtbaar met zoveel renteniers gezegend. De dichter kon op hun instemming rekenen, wanneer hij geen planten zag groeien dan de kruiden, die koloniale waren als vruchten leverden. Een eeuw later nog gehuldigd als een schildergalerij in dichtmaat, is het werk door ons geslacht eindelik om zijn overmaat aan ‘holle galmen’ veroordeeld.1) Een lichaam kan tegelijk hol zijn en bol. Dit gevaarte laat denken aan een dikke buik boven op een hoge stoep.

Onafhankeliker van het kapitaal dan de zeeman de Marre was een edelman van Haren. Willem dorst over de schand like vermoording van zoveel Chinezen in 1740 vrijmoedig de brandklok luiden:

 
‘De dood leeft op de straat van 't woest Batavia,
 
Voor kind noch grijsaard is bij Kristenen genâ’.

En verontwaardigd riep deze dichter Nederland toe, de schuldigen te straffen, om de schuld niet op ons volk te laden.2) Zijn broer Onno Zwier was de eerste, die dertig jaar later Java op het toneel bracht, nadat hier alle stoffen behandeld waren behalve Indiese.3) Het treurspel ‘Agon, Sultan van Bantam’, had, zoals bij gebrek aan eigen indrukken en zelfs aan andere gegevens te verwachten viel, weinig Oosterse kleur. Het enige wat de Bantammers volgens hun natuurlike aard bezielt, is een algemeen gevoel, dat bij vijanden zonder meer ondersteld kon worden: haat tegenover de vreemdelingen. Maar het hele hof, een Makassaarse prinses daarbij ingesloten, redeneert over de verschillende volken van Europa met dezelfde zekerheid, waarmee de dichter alle personen zijn Nederlandse verzen in de mond legt. De Javaanse adat is even zoek als het Mohammedaanse recht, wanneer de prinses zelfbewust verklaart:

 
‘Ook is mijn afkeer groot om uit belang te trouwen:
 
Ik laat die schandlijkheid aan Europeesche vrouwen,
 
En zoek in 't huwelijk een zuivre en duurbre vreugd,
 
Die minder woont in macht als in des ega's deugd’.

Het gezichtspunt is zó gekozen, dat het volle licht op Bantam en de schaduw op Batavia valt. Van Batavia wordt in 't begin al gezegd:

 
‘Haar wreedheid, gierigheid, haar gramschap zelf is koud,
 
En Neêrlands heerschappij op onze twist gebouwd.’

Geen koopmanskind zou verder deze regels gevonden hebben:

 
‘Haar mercantiele geest berekent reeds de winsten
 
Van onze slavernij of van ons geld ten minsten...
 
Haar vriendschap is altijd de prijs van 't hoogste bod,
 
En 't geld is maar alleen der Europeeërs God.’

De aanvoerder van de Hollandse partij schijnt dit alles niet tegen te spreken, wanneer hij de verachting van een prinses voor onze handelaars beantwoordt met deze verzekering: ‘Zij zijn de ware steun bij ons van 't vaderland’.

Is de overmacht van ons leger gebleken, dan roept een Bantammer uit:

 
‘Het goud is buit voor hem, die 't ijzer best regeert,
 
En ijzer is 't metaal dat alles overheert.’

Eindelik klaagt de gewonde sultan stervend zijn nood in een vorm, die Onno Zwier's verloochening van de roofpolitiek schijnt aan te duiden:

 
‘Weldoende God, zijn dan Maleyers en Javanen
 
Min Uwe kinderen als dees Europeanen?’

Onze voorliefde wordt onwillekeurig naar de inheemse bevolking gericht, want de sympathieke rol is aan de sultan bedeeld en de heroïese aan de prinses, waartegenover de Hollandse partij weinig goeds kan stellen. Niet alleen verplaatst de dichter ons, voorzover hij de omgeving weet te beheersen, midden in het gewest, waar de Hollanders zich onder het spel met verraad en met geweld komen binnendringen, maar op de vraag van de sultan, welk recht Batavia voor deze aanval laat gelden, antwoordt de veldheer brutaal:

 
‘Haar recht is in de macht, die de overwinning geeft,
 
Die sedert honderd jaar bij onzen wimpel zweeft.’

Over de Molukken laat hij daarop nog krasser volgen:

 
‘En schoon natuur aldaar de specerij laat bloeien,
 
De nagel op Ambon, de noot op Banda groeien,
 
D'inlander wint voor zich de noot en foeli niet,
 
Maar is met zijne schat in Nederlands gebied.’1)

Is dat alles nu louter spel of mogen wij in het achttiendeeuwse stuk onze moderne begrippen lezen? De Agon was van Haren's eerste berijmde werk, met meer wilskracht dan geestdrift begonnen op zijn vier en vijftigste jaar. Het diende voor zijn geslacht onvermijdelik een tragedie in verzen te worden en geen roman, ofschoon de hortende vorm hem het gevoel moest geven, of hij nog met podagra paard leerde rijden. De omstandigheden brachten ook in de bouw allerlei schoolse elementen als eisen van de mode mee, waartegenover zijn ongevormde kunst geen oorspronkelike grepen genoeg te stellen had. Wat onze tijdgenoten dus voor persoonlike bekentenissen dreigen te houden, zijn misschien niets anders dan gemeenplaatsen uit de gangbare literatuur. Zo is 't ook werkelik het geval. Nadat een kunstenaar al vroeger doorzag, hoe het thema van Agon was overgenomen, kwam een geleerde met de stukken aantonen, dat het werk een bewuste navolging van de Fransen en wel biezonder van Racine's Mithridate was.2) Tot Franse klemtoon en Franse zegswijzen zijn bovendien de doorlopende fouten tegen versmaat en spraakgebruik te herleiden.3)

Deze mode sluit volstrekt geen karakter uit. Het treurspel had dadelik bij de toneelspeler Corver een goede ontvangst, al mocht het bij de letterkundigen geen genade vinden om zijn stroeve vorm. Hoe kan u zulke slechte verzen vanbuiten leren en nog zo vlot uitspreken, vroegen ze hem? En hij antwoordde: ze komen vanzelf, want het zijn zaken en geen woorden; andere dichters geven niets dan woorden zonder zaken. Busken Huet, die deze meesterlike les vertelt, is voor zich overtuigd, dat Onno Zwier met het scheppen

van een figuur als de prinses Fathema, gegrepen uit het volle leven, zijn volk een eeuw vooruit is geweest.1)

Toch kon Agon zich volgens een geschiedkundige niet op het Nederlands toneel handhaven, omdat de achtergrond van het stuk gevormd werd door de valse politiek van ons voorgeslacht, die hier zo onmeedogend stond blootgesteld.2) Op deze beschouwing is een tweede kenner met alle ernst ingegaan. ‘Hoort men in den Agon niet den kreet van het volksgeweten, dan is het een mislukt werk’, besloot hij zijn studie, om te betogen dat Onno Zwier eigenlik een voorloper was van Multatuli.3) Dit inzicht scheen onaantastbaar, tot het grondig werd omvergestoten. De dichter blijkt in zijn treurspel een zelfverdediging geleverd te hebben, waarbij de geschiedenis naar zijn persoonlik leven verbogen werd. Geen meelijden met de Javanen, die hij nauweliks kende, maar verdriet over zijn eigen miskenning liet hem het masker van een Bantams sultan opzetten. Zoals Vondel zijn huiselik leed in de rol van David voordroeg, probeerde Onno Zwier het in die van Agon. Ver van staatkundig voor de inlanders partij te trekken, verdedigde hij juist in een prozageschrift, dat geen oorlog ooit rechtvaardiger was dan onze oorlog tegen Bantam.4) Er is ook niet het minste spoor van oppositie in de hulde, die zijn pittig epos De Geuzen terloops aan de veroveraars van Indië bracht:

 
‘Maar als de weg, in 't Zuiden open,
 
Aan Zeeuw en Amstel is bekend,
 
Zal vloot na vloten derwaarts loopen,
 
Die 't Oost aan onze wet gewent.
 
Let op hoe deze koninkrijken,
 
Hoe alle de Indiën bezwijken,
 
Hoe klein Batavia begon!
 
Hier straft Van Dam de Maccassaren,
 
Daar temt Van Goens de Mallabaren,
 
Hier sneuvelt Hulst en wint Ceylon!’

Daarna worden de schatten naar gewoonte uitgestald, waarbij

naast de dure kruiden deze keer ook met een edeler waardering de kostbare batikstoffen verschijnen:

 
‘Zie bloem en krans op chitsen zwieren,
 
In purperrood en blauw en groen,
 
En onuitwischbaarlijk versieren
 
Het eindeloos bewerkt katoen.’1)

De beschaving, die zich hier betuigde, bracht een patriciër in Indië er toe geen smaak meer te vinden in de mishandeling van de slaven door heel of half Europeanen. Willem van Hogendorp liet 1779 in Batavia en het volgend jaar opnieuw in Rotterdam daarover een ‘zedekundige vertelling’ verschijnen, die twintig jaar later nog eens door zijn zoon Dirk in de vorm van een toneelstukje werd bewerkt. De nieuwerwetse verlichting en algemene menslievendheid ging, al was 't voorlopig in theorie, toepassing op Javanen vinden. In de Oost werd de toestand wel gunstiger genoemd dan in de West, omdat alleen de huisbedienden er slaaf waren; maar onvrijheid heette toch altijd tegen de natuur, zodat geen volk op de wereld er ooit in geslaagd was een goed wetboek voor slavernij te maken. Tot illustratie werd een slaaf sprekend opgevoerd: ‘Wreede Hollanders! zijn wij ook geen menschen? En gij behandelt ons als beesten, erger dan beesten’. Een Edeleer kwam met de bekende spot, die in zoveel boeken terugkeert, voor de dag: dat allen hun geweten aan de Linie opgehangen hadden, toen ze die de eerste keer passeerden: ‘Ik moet lagchen, als ik hier in Oost-Indie van geweeten hoor spreken’.2)

De Compagnie werd gelukkig niet opgeruimd, zonder dat een van zijn laatste ambtenaars vrijwillig uitzicht opende op een beter beleid. In 't eerste jaar van de nieuwe eeuw leverde Dirk van Hogendorp, later door liberalen als baanbreker gehuldigd, zijn program, dat in ieder geval de waarde hield van een getuigenis, waarvan wij nog de bevrijdende werking voelen. Indië, verklaarde hij aan zijn zoet gehouden volk, bleef volslagen onbekend door het ‘scherm’, dat de Compagnie over zijn handelingen hield, om

het eigenbelang van de leiders te begunstigen. Zo was het monopolie van een maatschappij als onschendbare overlevering gehandhaafd. Uitdrukkelik stelde Hogendorp vast, dat ‘nergens eenige deelneming in het lot, in het geluk, den welvaart van zoo veele millioenen menschen’ binnen Indië te bekennen viel.1) Maar tegelijk herinnerde onze regering er aan, dat de kolonies bestonden voor het moederland en niet het moederland voor de kolonies.2) Vandaar het woord moederland!

De Compagnie had het er hoegenaamd niet naar gemaakt om betreurd te worden. Een Jacob Haafner, van wie Nederlandse bloemlezingen een eeuw lang kleurige bladzijden zouden bewaren, had in Batavia veel Europeanen door hun losbandigheid bleek als geesten, met opgezwollen buik en afgevallen benen, zwaarmoedig zien voortsluipen ondanks al hun rijkdom. Laat dit beeld onder invloed van persoonlike teleurstellingen donkerder getint zijn dan nodig, het blijft ook bij de strengste tekening somber genoeg door de noodlottigheid, waarmee de straf onmiddelik de zonde volgde, nog vóórdat de vloek van een gekweld ras zich liet horen. Haafner had nauweliks een goed woord voor de kolonister over. Hij noemde ze ‘beulen van drie vierde gedeelten der bekende wereld’ en bezwoer hun, dat ze nooit de wraak van hun slachtoffers ontgaan konden. ‘Bedwingt eerst den bloed- en gouddorst uwer uitgehongerde landloopers, die gij in menigte naar deze ongelukkige gewesten zendt’. De mishandeling van slaven gebeurde volgens hem het ergste door de dames, wanneer zulke onopgevoede, altijd kaartspelende en sirihkauwende vrouwen, die geen gesprek wisten te voeren, dames mochten heten. Van een bepaalde mevrouw in Batavia, waaraan vermoedelik de naam ongeveer het énig Hollandse was, vertelt hij, dat ze geregeld ‘beultje speelde’ en buiten haar muzieklessen alleen voldoening vond in wreedheden. Dan werden de bamboerieten opzettelik in vieren gespleten, om het vlees op het naakte lichaam vast te klemmen en

af te scheuren. Niet zelden werd een slaaf gedwongen zijn eigen vrouw, die van hem een kind verwachtte, bloedig te geselen.1)

Wat Onno Zwier van Haren, tussen het Haagse hof en zijn Fries buiten verdeeld, onmogelik kon bedoelen, sprak Jacob Haafner met klare woorden uit: een oordeel, een doodvonnis over de verdrukking van het bruine ras door het blanke. Evenals Rijklof van Goens op zijn elfde jaar wees geworden en jong in het Oosten aan zich zelf overgelaten, kon hij van streek tot streek ervaringen verzamelen. Tegen het einde van zijn leven, niet volgens zijn wens en evenmin tot zijn heil, weer in het koude Holland teruggekomen, schreef hij geestdriftige reisbeschrijvingen van Indië, vooral van het tegenwoordig Engels Indië, waar hij 't slotbedrijf van onze kolonisatie zoveel jaren achtereen had meegemaakt. Moet er bepaald een geestverwant van Multatuli geweest zijn onder het ancien régime, dan is deze achttiendeeuwer de ware Jacob, die hartstochtelik de inheemsen tegen de overheersing verdedigde: ‘Niemand kan vuriger dan ik verlangen, dat zij in rust en vrede, in vrijheid en in het veilig bezit van hunnen eigendom mogen leven en dat eene onverbrekelijke vriendschap ons aan hen verbinde’. Hoog prees hij tenslotte het ‘verheven’ plan om ‘Indië van de roofgierige Europeanen te zuiveren’.2)

 

Van Hollandse kant leverde Bruno Daalberg een nieuw teken hoe ons volk zich van Indië met een knip van de couponschaar afmaakte. Een figuur in zijn roman De Steenbergsche Familie, tussen de jaren 1806 en 1809 verschenen, was een schatrijk Indo met de veelbelovende naam Monjet, die zoveel als aap betekent, en met een brabbeltaaltje, dat mogelik een beetje van Afrikaans of

Surinaams, maar niet het minste van Sinjoos heeft, een luchtige, opvliegende man of juister een ijdele, goedige zot. Andere vertegenwoordigers van Java kende Nederland niet. Of ze zich kenbaar maakten, is ook ernstig de vraag. Ze zouden toch niet bijgedragen hebben tot een innerlike toeëigening van de Oosterse geest, als een schrijver daar ooit naar taalde, want de geestelike schatten in het echte Indië, het Indië van de Indiërs, zochten ze zelf immers niet. Na Rijklof van Goens, die in het midden van de zeventiende eeuw land en volk nader leerde kennen, toonde Nicolaas Engelhard in de allereerste jaren van de negentiende eeuw belangstelling voor Javaanse oudheden. Maar het in 1778 opgericht Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen liefhebberde voorlopig, zonder aan literatuur of monumenten, zonder dus werkelik aan de kunsten toe te komen. De stemming van boven af was daarvoor ongunstig, zolang de Compagnie zelden bevorderde wat buiten zijn belangen lag. Hoe dichter bij Batavia iemand woonde, hoe minder vrijheid hij voelde voor zijn geest; en niet toevallig heeft de ‘blinde ziener’ Rumphius dan ook op Ambon gewerkt. Het eiland Java, waarover Valentijn niets nieuws vertelde, werd door geen enkel boek uit deze periode, hetzij in zijn geheel of in een van zijn drie delen, ooit beschreven.1) De Compagnie liet de monumenten van een overoude beschaving onverschillig zó begroeid, dat ze volgens een reiziger meer op heuvels leken dan op kapellen.2)


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs