Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de XIXe eeuw. Deel 2

[p. 51]

Bernard ter Haar.

‘Eert uwe leermeesters, opdat het u welga!’

In 1856 gebeurde het te Utrecht dikwijls, dat jonge studenten, allen theologanten, zich te één of te twee uren naar dat gedeelte van de Oude Gracht begaven, waar men, in het hart der goede Bisschopsstad, van ter zijde het stijllooze, moderne stadhuis, en tegenover zich den bekenden gevel met caryatiden van een groot modemagazijn gewaar wordt. De studenten stroomden in grooten getale naar een gewoon burgerhuis, binnen welks muren destijds college werd gegeven. In eene zeer weinig aanlokkelijke zaal, die alleen zich bruikbaar toonde door eene groote ruimte, verzamelden zich een vijftig of zestig aanstaande godgeleerden. Het was in den goeden tijd der overvoortbrenging van theologen. Vele jonge Nederlandsche staatsburgers met bleeke gezichten en vermoeide oogen, enkele stoppelharige Duitsche en zeer weinig langbaardige Hongaarsche jongelieden, beide laatste groepen in het genot der Utrechtsche stipendia gesteld, zetten zich dan op de banken. Er heerschte een dof gemurmel van stemmen; soms klonk de luide uitroep van een min of meer levenslustigen Muzenzoon.

Met deftigen tred kwam dan een professor in 't zwart met witte das, te voorschijn, trad binnen zijn spreekgestoelte, en begon met een ‘Commilitones ornatissimi.’ Het Latijnsche handboek voor kerkhistorie, door

[p. 52]

den overleden hoogleeraar Royaards geschreven, werd nu van doorloopende toelichting voorzien, waarbij groote uitvoerigheid, maar niet minder groote nauwkeurigheid werd aan den dag gelegd. Was het des Maandags of Dinsdags, dan werd de Latijnsche les over Historia Ecclesiae Christianae, na een kwartier tusschenpoos, gevolgd door eene Hollandsche les over Christelijke Zedenleer, die in den regel meer belangstelling wekte, dan de eerste. Dit verschijnsel werd minder door den aard van het onderwijs, dan door de stemming der leergierigen te weeg gebracht. De studenten toonden zich hoe langer hoe vijandiger tegenover het officiëele Latijn, door de Utrechtsche theologische Faculteit met buitengewone geestkracht verdedigd. Dat eene les over Christelijke Ethiek in het Nederlandsch gegeven werd, beschouwde men als een eeretitel voor den hoogleeraar; en deze hoogleeraar was Bernard ter Haar.

Nog eene tweede oorzaak tot populariteit vond deze professor in zijn persoonlijken omgang met de Utrechtsche theologische studenten. Het gebruik wilde, dat de jongelui ‘thee’ kwamen ‘slaan’, en dat de professoren eens in het winterseizoen eene ‘soirée’ of een ‘souper’ aan eenige uitgelezenen aanboden. De hoogleeraar Vinke werd daarin dikwijls door ziekte verhinderd, de hoogleeraar Bouman onttrok er zich niet aan, maar miste den tact om het den studenten gezellig te maken; alleen professor Ter Haar kon eene ‘soiree’ geven, die naar aller genoegen afliep. In de eerste plaats onderscheidde hij zich door wereld- en menschenkennis, die bij zijne genoemde ambtgenooten te wenschen overliet, maar hem in staat stelde met allerlei slag van jongelui om te gaan. Daarbij kwam, dat de Utrechtsche studenten van dat tijdvak in het geheel niet onverschillig waren voor letterkundige verdiensten. Het gold onder hen als lofspraak, wanneer er van een medestudent gezegd werd: ‘hij doet veel aan buitenlandsche litteratuur’. Dat Ter Haar dichter was, dat hij ‘Johannes en Theagenes’, dat hij ‘Huibert en Klaartje’, dat hij ‘De Sint-Paulus-rots’, dat hij ‘Abd-el-kader’ geschreven had, werd door de Utrechtsche

[p. 53]

studenten met dankbaarheid gewaardeerd, zoodat er bij de aangename bijeenkomsten ten zijnent aan geen heengaan gedacht werd, voordat er door een der gasten met jonge, onstuimige welsprekendheid een dronk aan den dichter, vooral aan den dichter van ‘Huibert en Klaartje’ gewijd was.

I.

Bernard ter Haar was een zoon uit een zeer talrijk gezin. Zijn vader Barend ter Haar stond aan het hoofd van eene handelszaak te Amsterdam, zijne moeder Johanna Judith Hamming kwam uit Arnhem, waar haar vader schout was. De familie bestond uit een veertiental kinderen, waarvan er zes zeer vroegtijdig stierven. Het verstandig beheer en het goed beleid van het hoofd des huizes brachten tot eene stoffelijke welvaart, die, toen zijne kinderen opgroeiden, hem veroorloofde een buitenverblijf in de omstreken van Arnhem te bezitten.¹⁾

Bernard was geboren den 13^den Juni 1806, en beleefde in de eerste negen kinderjaren eene reeks van staatkundige gebeurtenissen, welke, mocht hij zich geene voorstelling maken van haren ernst, al lachend en spelend toch vroegtijdig die belangstelling bij hem wekten, door hem later bij de dichterlijke behandeling der groote politieke feiten van zijn tijd getoond. Vandaar ook, dat hij heel zijn leven zich in echt nationalen zin Amsterdammer en Nederlander gevoelde, dat hij al de nationale glorie in wetenschappen en letteren op den hoogsten prijs stelde. Van daar ook zijn plan, om zeeofficier te worden. Hij verhaalt het ons zelf²⁾:

‘Nog levendig herinner ik mij uit mijne kindsche jaren een tijdperk, waarin ik het een verrukkelijk denkbeeld vond, ter zee te varen, om vreemde landen en volken te

1) Deze bijzonderheden zijn het eerst vermeld door Nicolaas Beets in zijn ‘Levensbericht van Bernard ter Haar’ in de ‘Handelingen der Maatschappij van Nederl. Lett.’ te Leiden. 1881.

2) ‘Naschrift, (overgenomen uit de Voorrede tot den eersten druk van) ‘De Sint-Paulus-rots’ in ‘Gedichten’, fol. uitgaaf, 1870, bl. 67.

[p. 54]

bezoeken; toen de kweekschool-jongen met het blauwe en oranjelint om den glimmenden hoed en de leerknaap der Latijnsche scholen met zijne boekenplankjes op den rug, in mijne kinderlijke verbeelding vlak nevens elkander stonden, zonder dat ik wist te zeggen, wien ik het gelukkigst roemde. Hoewel de zucht voor het zeemansleven door den ontwakenden lust tot studie spoedig is onderdrukt: zóóveel is daarvan nog altijd mij bijgebleven, dat ik elken jongen zeeman met een warm gevoel van deelneming beschouwe.’

Lust tot studie, liefde voor de letteren, werd de sterk sprekende karaktertrek van den knaap. Eerst bezocht hij in zijne geboortestad de ‘Fransche’ school van Charpentier tot op zijn twaalfde, daarna tot zijn zeventiende jaar de ‘Latijnsche’ school, waar de latere professor Bosscha toen praeceptor was. Een smaakvol man als deze moest op het gemoed van den aankomenden knaap invloed oefenen. Dat hij vlijtig, vlug en leerzaam was, blijkt uit het feit, dat hij steeds met lof en met prijzen van de eene tot de andere klasse werd bevorderd. Dat zijn geest zeer vroegtijdig zich bezig hield met letterkundige uitspanningen, volgt uit een ander feit, 't welk evenzeer de aandacht verdient.

Vóór mij liggen twee deelen in handschrift, het eerste met den titel: ‘Adversaria. Mengelingen (door) B. ter Haar. Begonnen Mey 1821. Geëindigd Januari 1822’; het tweede evenzoo getiteld: ‘Adversaria. Tweede deel. Poezij. Begonnen Maart 1822, geëindigd Mei 1823, door B. ter Haar’. Het eerste deel telt 348 bladzijden in quarto, met eene zeer regelmatige, fraaie hand geschreven. Het bevat eene afdeeling Poëzie van 220 bladzijden, eene afdeeling Proza (van bl. 221 tot bl. 312) en een Toegift in verzen (van bl. 312 tot bl. 348). Het handschrift is versierd met eene staalgravure van R. Vinkeles, naar eene teekening van J.W. Caspari, het portret van Elias Annes Borger voorstellend; met eene tweede gravure van Vinkeles, het portret van Bellamy, met eene

[p. 55]

gravure van Marcus (1818), het portret van Loots, en eene gravure zonder naam van teekenaar, het portret van Huig de Groot vertoonend. Behalve het laatste zijn deze portretten volkomen overeenstemmend met de in staal gestoken portretten van Feith en Bilderdijk, door Marcus en Velijn, waarmeê J. Immerzeel junior de beide eerste jaargangen van zijn ‘Nederlandsche(n) Muzen-Almanak’ (1819 en 1820) opende.

De zestienjarige leerling der Amsterdamsche Latijnsche school vond er zijn vermaak in een handschrift als dit aan te leggen, en daarin verzen van zijne meest geliefde dichters uit te schrijven. Men vindt de namen van Feith, Tollens, Lavater, Krummacher, Spandaw, H.J. Romenij, W.A. Dwars¹⁾, Helmers, Arntzenius, Van Merken, Borger, A. Vereul, Bilderdijk, Racine, A. Simons, Voltaire, Horatius, A. Loosjes, Vondel, Schenk, Van Alphen, Van de Kasteele, Bellamy, de Lannoy, M. Westerman, Malherbe, Loots, H. van Logchem Jun., W. van Haren, A. des Amorie van der Hoeven, Rietberg, Rousseau, Pope, M.C. van Hall, Warnsinck, en van enkele geheel onbekenden. Uit deze talrijke menigte van namen valt niets omtrent de bijzondere richting van den jongen afschrijver te ontdekken, tenzij men mocht meenen, dat de afwezigheid van Byron - in 1821-1822 nog niet vertaald - en de herhaalde proeven uit Racine, Voltaire, Vondel, Bilderdijk en Horatius eene meer classieke dan romantische stemming aan den dag leggen. Nog iets anders volgt uit deze groote zorg in het net afschrijven van geliefde dichtwerken. De knaap bereidt zijne eigen loopbaan voor; hij leert de kunst van verzen te maken door die van anderen over te schrijven²⁾.

1) Deze meer dan middelmatige poëet gaf aanleiding, dat Potgieter in eene vroolijke bui den pseudoniem van W.D - s koos.

2) Dit geval is niet zeldzaam. Torquato Tasso werd dichter, terwijl hij bezig was de honderd zangen van zijns vaders ‘Amadigi di Francia’ te copiëeren.

[p. 56]

De verzameling der proza-fragmenten spreekt een weinig duidelijker, omdat men hier onder anderen de namen van Châteaubriand, Rousseau, Young, Ossian, Klopstock, Van der Palm, Ewald, Hugo Blair, Kotsebue, Feith, Haafner, Lavater en M^me Cottin, aantreft. Het romantische in Duitsch sentimenteelen geest heeft hier de overhand. Een enkel citaat uit de romans van Wolff en Deken wordt te vergeefs gezocht. Bij de latere ontwikkeling van den dichter Ter Haar blijft, ondanks de modern-romantische opvatting zijner stoffen, de muze der sentimentaliteit hem somtijds oude geheimen in het oor fluisteren. Eene zekere teergevoeligheid wordt in de beste gedichten uit zijn mannelijken leeftijd nauwelijks gemaskerd door eene schitterende techniek.

Het opmerkelijkst van het eerste deel dezer ‘Adversaria’ zijn zes gedichten, met geteekend, eigen scheppingen van den zestienjarigen knaap¹⁾. Een dezer wordt door den dichter ‘Ex tempore’ genoemd, en vloeide uit zijne pen bij een bezoek aan Muiderberg, 6 Juli 1821. Het is geen meesterstuk, maar verraadt toch aanleg:

‘Muiderberg! O, zalig plekje!
Waar een stille ruste woont.
Waar en Zee en Bosch en Velden
't Goddlijk werk des Scheppers melden,
Die in hooger Heemlen troont.’

Reeds in het vorig jaar (October 1820) had hij een gedicht op Borger's overlijden, en in April 1821 eene meer kinderlijke stof: ‘Het Kastiespel’ gekozen. In September van dat jaar verviel hij in den toon van Feith met een vers op ‘Het sterven van eenen grijsaard’, dat een naklank deed trillen in November, toen hij een vrij uitvoerig gedicht schreef ter eere der ‘Menschlievendheid’. Eene ontboezeming ‘Aan mijn besten, ouderen vriend, den heer W.A. Dwars’ (1821) doet uitkomen, hoe de knaap hoog opzag tegen een schrij-

1) Mededeeling van Dr. B. ter Haar Bz. te Nijmegen.

[p. 57]

ver van den derden rang, doch alle deze kinderlijke zangen openen nog geene schitterende vooruitzichten voor de toekomst. Als knaap staat Ter Haar in dit opzicht niet hooger dan Ten Kate.

Het tweede deel der ‘Adversaria’ (1822-1823) telt 368 bladzijden en is versierd met de portretten van H. Tollens en van Mr. R. Feith, beide op groot papier en ontleend aan den ‘Nederlandsche(n) Muzen-Almanak’ van Immerzeel. Gedichten van dezelfde zangers als in het eerste deel, vullen dezen bundel. Onder de nieuwe namen treft men aan D.R. Kamphuyzen, P. Nieuwland, Goethe, Gerard Brandt, Lulofs, H.H. Klijn, Huygens, Staring, Kantelaar, Boxman, Jer. de Decker, B. Klijn, Antonides, Da Costa, Cats, Wiselius, Rau, en Robidé van der Aa. Dat een jonkman van zestien jaren reeds van alle deze dichters het een en ander gelezen heeft, dat hij ze lief heeft en in zijne met eigen hand geschreven bloemlezing opneemt, getuigt van zijn smaak en vroege letterkundige ontwikkeling. Daarenboven deelt hij nu oorspronkelijke gedichten mee, die duidelijk staven, dat hij in zeer korten tijd buitengemeene vorderingen heeft gemaakt. Hij biedt den predikant Wolterbeek een gelukwensch aan bij zijn zilveren feest als leeraar, schrijft in het album van zijne zuster, bezingt een ‘Storm’, de ‘Nedrigheid’, het ‘Huiselijk Genoegen’ en het ‘Huwelijk zijner zuster Wilhelmina met den heer H.J. Weijland’, heft een loflied aan ter eere van ‘Arnhem’, waar hij des zomers zich vermeit in de schoone omstreken, zoodat hij met gloed getuigen kon:

‘Velden, rijk getooide dalen!

Heuvlen, die mijn gangen weet!

Bosschen, waar ik rond mogt dwalen,
Konde ik u 't genoegen malen,

Dat ge mij genieten deedt!’ -

jubelt bij eene ‘Wandeling over Biljoen en Beekhuizen’, en nogmaals bij een tocht over ‘den Oor-

[p. 58]

sprong’; begint tevens Latijnsche verzen te schrijven: ‘Ad Janum Secundum’, ‘Adamicum Arnhemiae habitantem’, en voegt daarbij een vrij uitvoerigen Latijnschen brief in hexameters en pentameters: ‘Claudius Civilis ad Julium Briganticum’, om zijne dichterlijke oefeningen voor 1822 en 1823 te besluiten met eene hulde aan zijn rector Dr. W.J. Zillesen, bij het verlaten van het gymnasium.

Toen hij in 1823 zijn leermeester dus huldigde, telde hij zeventien jaren en werd hij ingeschreven als student in de Letteren en in de Godgeleerdheid aan het Amsterdamsche Athenaeum. In het openbaar had hij zich nog niet als een dichter van aanleg doen kennen, ofschoon hij reeds in 1823 een gedicht ‘Palestina’ schreef, dat zeer groote beloften inhield. De zeventienjarige student toont, dat hij reeds als dichter kan optreden. Men hoore het uit deze klacht over Palestina's vervlogen grootheid:

‘Waartoe, Natuur! vol pracht ontloken?

Hier straalt geen vroegre luister meer!

Ach! Juda's schepter ligt verbroken;

Zijn ster verrijst in 't Oost niet weer!

Verlies dan, Sarons roos, uw geuren!
Verbleek', verschiete uw waas van kleuren,

Zóó vrolijk door het groen geward!

Vergeet, Jordaan, u voort te spoeden,
En draag niet meer uw breede vloeden,

Zóó fier de Doode Zee in 't hart.’

Onder de Amsterdamsche studenten verwierf hij zich goede vrienden, eenigen tijd later zelfs eene benoeming tot lid van den Senaat, vertegenwoordigend lichaam van het Amsterdamsche Studentencorps.¹⁾ Van al zijne kennissen ging hij het meest om met Wernerus Immink, later predikant te Doesburg, en H.J. Spijker, later zijn ambtgenoot te Amsterdam. Welk eene stemming onder deze jongelieden heerschte, blijkt het best uit een bijzonder feit. Na het eind van het eerste studiejaar - Augustus 1824 - maakte Ter Haar met Spijker een uitstapje naar Oot-

1) Mededeeling van Dr. B. Ter Haar Bz. te Nijmegen.

[p. 59]

maarsum, waar zij bij de ouders van hun vriend Immink zouden logeeren. Een ‘Journaal’ dezer reis, door Ter Haar opgesteld¹⁾ leert ons het een en ander omtrent de meeningen en denkbeelden der drie vrienden.

1) Mij met de meeste voorkomendheid ter kennismaking toegezonden door Dr. B. Ter Haar Bz. te Nijmegen.

II.

Ter Haar, Immink en Spijker doorwandelden in den zomer van 1824 de heuvelachtige omstreken van Ootmaarsum. Opmerkelijk is het vooreerst, dat zij noodig achten de ‘Heroïdes’ van Ovidius, Lavater's Brieven aan jongelingen en Ter Haar's dichterlijke Adversaria op reis meê te nemen. Dergelijke behoefte aan lectuur verraadt buitengewone belangstelling in letterkundig genot. De vrienden zetten zich aan het eind eener donkere laan op eene zodenbank neder, en ‘reciteeren’ den ‘Kaïn’ van Bellamy, om ‘het sombere van de plaats en het plechtige van den avond’ te verhoogen. Zij besluiten met Spandaw's ‘Avondlied’. Het is alsof de muze van Feith hier in stilte bij het drietal toeft.

Elders geschiedt iets dergelijks. Als Ter Haar in Tubbergen het Huis te Eeshof ziet, denkt hij aan Feith's lied bij een vervallen burcht, of aan de elegie van Matthison bij een oud bergslot. Bij de ontmoeting van eene Westindische familie te Tubbergen denkt hij aan de ‘Contes’ van Lafontaine en aan de kluchtspelen van Kotsebue. Bij een bezoek aan de steengroeven van Bentheim, op eene rotshoogte staande, herinnert Ter Haar zich de titelplaat van Lamartine's ‘Méditations poétiques’, en vindt hij zelfs gelijkenis tusschen het torentje van het Hannoversche dorp Schuttrop en het torentje op de gemelde titelplaat. Een bezoek aan het kasteel, grootendeels ruïne, bezielt hem tot een gedicht, aan het slot van zijn reisverhaal ingelascht.

Des avonds, als de vrienden met een rijtuig van Olden-

[p. 60]

zaal naar Ootmaarsum terugrijden, en de duisternis invalt, ‘reciteeren’ zij Van Alphen's Starrenhemel’, of den ‘Orion’ van Nieuwland. Daar zij bij avondschemering eene katholieke kerk te Oldenzaal bezocht hadden, herlas Ter Haar den volgenden morgen ‘Le temple’ van Lamartine. En zoo gaat het bij alles. Wandelen de vrienden naar het een of ander dorp, en wordt op weg een handwijzer aangetroffen, terstond brengt hij een vers van Messchert te pas. Maar Lamartine blijft de bevoorrechte zanger, ook als de heeren des Zaterdags te huis blijven, omdat een hunner, Spijker, den volgenden dag preeken zal. Herhaalde malen blijkt het, dat Ter Haar Bilderdijk leest en liefheeft, zelfs neemt hij eenige regelen uit de vertaling van Delille's ‘Homme des Champs’ in zijn reisverhaal op. Als de vrienden en hun gezelschap zich des avonds na een zeer drukkenden dag ergens buiten neerzetten, beginnen zij terstond te ‘reciteeren’...en ondanks dit alles is er geen zweem van overdrijving of gemaaktheid bij hen te bespeuren.

Het zijn vurige, hartelijke, zelfs gemoedelijke jonge studenten, die natuur en buitenleven innig lief hebben - soms wat Protestantsche onverdraagzaamheid aan den dag leggen, als zij eene katholieke kerk gezien hebben - maar in alles oprecht en zelfs kinderlijk hunne meening zeggen, zonder iets voor elkander te verbergen. Zij gaan den laatsten avond van hun verblijf naar den top van een heuvel, en schrijven daar ‘gedachten op (hun) scheiden en (hunne) vriendschap’ in een album. Aan den voet der bladzijde staat:

‘Het vriendschapsverbond onder ons gesloten, blijve bestaan.’

‘Op den Heeseberg bij Ootmarssum den 1 September 1824.’

H.J. Spijker.

B. Ter Haar.

W. Immink.

Te Amsterdam teruggekeerd, wijdde Ter Haar zich met ongemeenen ijver aan de studie. Door zijn leermeester

[p. 61]

David Jacob van Lennep aangevuurd, beproefde hij zijne krachten aan eene prijsvraag door de Letterkundige faculteit te Groningen uitgeschreven. In 1827 werd zijn antwoord: ‘Commentatio de Heraclidarum Incursionibus in Peloponesum earumque causis atque effectibus’ met goud bekroond - eene onderscheiding, die den eerzuchtigen jongeling van drie-en-twintig jaren eene schoone toekomst voorspelde.

Intusschen had hij reeds in 1826 zijne theologische studiën begonnen onder den Amsterdamschen professor W.A. van Hengel, en besloot hij in 1827 hem getrouw te blijven, toen deze ter opvolging van J. van Voorst naar Leiden vertrok. Van Hengel sprak den 22 September 1827 zijne inwijdingsrede¹⁾ uit, en weldra woonde de student Ter Haar te Leiden in de Houtstraat bij Van Driel²⁾. In het jaar zijner bekroning te Groningen deed hij zijn candidaats-examen in de theologie³⁾. Twee jaren later (1829) legde hij zijn doctoraal examen af, en wilde nog eene dissertatie schrijven, om den doctorstitel te verwerven, toen hij, reeds candidaat tot den heiligen dienst, zijn eerste beroep naar Eemnes-Binnen ontving⁴⁾.

Als oud-Amsterdamsch student, als Senator van het Amsterdamsche Studenten-Corps, bleef hij belangstelling toonen, zooals blijkt uit zijn vers: ‘ΜΗΔΕΝ ΑΤΑΝ’, bij gelegenheid van een ontgroeningsfeest, in den Senaat te Amsterdam uitgesproken, en in den Leidschen Studenten-Almanak van 1829 geplaatst.⁵⁾ In dit gedicht is groote vooruitgang

1) ‘De Grammatica Litterarum Sacrarum Interpretatione.’

2) ‘Studenten-Almanak,’ 1828, Leyden, L. Herdingh en Zoon, bl. 39.

3) ‘Studenten - Almanak,’ 1829, Leyden, L. Herdingh en Zoon, bl. 94.

4) Tot onderwerp zijner dissertatie had hij gekozen: ‘Testamentum XII Patriarcharum’, 'twelk hij weder liet varen voor: ‘De Vitaet Meritis Gregorii Magni’. Ook dit plan werd niet voltooid. Later werd Ter Haar te Leiden eershalve tot Doctor in de Godgeleerdheid benoemd, als weldra blijken zal.

5) Bl. 118-121. Aan de Leidsche academie verheugde hij zich in de vriendschap van G.L. Loncq, later Hoogleeraar te Utrecht, en van P. Mijer, later Gonverneur-Generaal in Nederlandsch Oost-Indië. Zijn vriend Immink studeerde in 1828 en 1829 met hem te Leiden.

[p. 62]

zichtbaar. Ter Haar had in het tijdvak 1824 tot 1829 zich voortdurend als aankomend dichter onderscheiden. In 1827 reeds won hij eene zilveren medaille bij een wedstrijd, uitgeschreven door het Israëlietisch genootschap: ‘Tot Nut en Beschaving’¹⁾. Het te behandelen onderwerp was ‘Zelfopoffering’. Den eersten prijs won E.M. Calisch, den tweeden Ter Haar. Zoo had de theologische candidaat in hetzelfde jaar wetenschappelijke en dichterlijke lauweren gewonnen.

Reeds in 1826 was zijn gedicht: ‘Het muzijkale in de Natuur’ geschreven, waardoor hij omstreeks 1838 met Potgieter in kennis kwam²⁾. Potgieter erkende terstond het talent van den jongen dichter, die welluidend aldus Italië vierde:

‘Ansoonje! vruchtbre gaarde,

Waar heller zonnegloed

Aan milder lucht zich paarde,
En de altijd bloeiende aarde

Olijf en druiven voedt.’

Maar zijne fraaiste gedichten schreef hij in het tijdvak van 1826 tot 1830, toen de veelbelovende student in de dochter van een Haagsch predikant, Johanna Maria Van Woudenberg, zijne ‘Elvire’ vond. Dat Ter Haar Lamartine bewonderde, bleek reeds uit zijne reismijmeringen te Ootmaarsum. De romantische toon van den tijd gaf het leven aan de Elvira's en de Minone's, die nu geheel uit de mode zijn, even als de ‘Alceën en de Pindaren’, die Jacob van Lennep nog in eere hield³⁾.

1) Zie Deel I, bl. 54-55.

2) Het gedicht verscheen het eerst in ‘Tesselschade’ van 1838. Dit jaarboekje beleefde drie jaargangen - 1838, 1839, 1840.

3) ‘Aan een mijner kleinzoons’, 1859:

‘Weet, de Alceën en Pindaren
Acht ons koel positivisme
Zoo niet daadlijk rijp voor 't dolhuis,
Zeker gansch onbruikbre wezens.’

[p. 63]

Ondanks de zonderlinge naamkeus van Elvire zijn deze verzen - eerst in 1851 uitgegeven¹⁾. - tintelend van frischheid en jeugdige kracht. Mejuffrouw Van Woudenberg leed menigmaal aan kortere of langere ongesteldheden, zoodat des dichters hart in onrust klopte. Hij vraagt angstig:

‘Was dat sneeuwwit waas van bleekheid, was dat afgeteekend rood
Reeds het kenmerk van de worstling tusschen 't leven en den dood?’

Gelukkig herstelt de zieke. De liefde doet zijne zangen stouter klinken. Hij heeft de belofte harer wederliefde ontvangen, hij jubelt:

‘Neen! 't is geen droom! 'k Voel op mijn lippen

Nog tintlen d' eertsten kus der min,

'k Hoor nog dat woord haar mond ontglippen

Als dronk ik 't bij herhaling in.’

De ‘geest der Poëzy’ wordt vaardig over hem, want hij wordt

‘Bemind van haar met wier gemis

De levensvreugd verdorde en wegstierf voor mijn schreden;

Wier teederlonkend oog me een open Hemel is;

Voor wier behoud ik God zoo vurig had gebeden!’

Dat alles getuigt wederom, hoe de jonge man, die bescheiden deze gedichten verborgen hield voor de wereld, twee-en-twintig jaren later, met volkomen recht mocht zeggen, toen hij ze uitgaf: ‘Zoo weinig als ik, op gevorderden leeftijd bij de herinnering dezer liefde, of over den hier aangeslagen toon behoef te blozen, zoo weinig reden vind ik ze thans (1851) daarom terug te houden.’²⁾

Ter Haar heeft te midden van het bitter leed, door den dood zijner eerste gade hem berokkend, geheel denzelfden toon aangeslagen. Een half jaar na haar verschei-

1) ‘Zangen van vroegeren leeftijd en nieuwe Gedichten,’ bl. 140-173.

2) ‘Ophelderingen’ in Zangenvan vroegeren leeftijd,’ bl. 182.

[p. 64]

den viert hij zijn verjaardag (13 Juni 1852), en vergelijkt zijn heden en verleden. Welk eene weelde vroeger op dien blijden dag. Hoe was de teeder liefhebbende vrouw reeds vroegtijdig vol zorg voor het huiselijk feest:

‘De blijdschap leent haar spoed en kracht,

Hoe rept de tengre hand zich bevend snel in 't kleeden!
Eer Vader volgen kan is Moeder lang beneden,

Waar zij “den jaarge” wacht.

Reeds staat de stoel, die in het Boekvertrek zal pronken,
De hooggevulde stoel, mij door haar hand geschonken,

Van gloeiend purper overkleed,

Met waaiers groen omstrikt, bij d' uchtenddisch geschoven,
De wacht is uitgezet, of Vader komt van boven,

En houdt het sein gereed.

Daar kraakt mijn tred. Ik hoor mijn kroost van blijdschap gieren,
't Sneeuwt lovers voor mijn voet, en krans en vendels zwieren

Me om 't hoofd; doch stilte volgt weldra:

Mijn kindren, één voor één, gaan God in 't feestlied danken;
Ik drink van 't kreupelrijm de tooverzoete klanken,

“Zij spreekt ze fluistrend na.”

Nu komt mijn drietal blij en juublend aangesprongen;
't Heeft saam zich op mijn knie en aan mijn hart gedrongen;

Ik torsch verheugd zóo lief een last;

Dan sluit ik zwijgend, daar ons beider tranen leken,
Die van verhoord gebed en zielsverrukking spreken,

Mijn gade in de armen vast.

Dat was mijn blij weleer........’¹⁾

Het zal wel mogelijk zijn op het tegenwoordig standpunt der letterkundige critiek aan te toonen, dat de een of ander regel van dit gedicht gebrekkig is, wat stijl en zinbouw betreft; - misschien oppert men bezwaar tegen eene openbaarmaking van persoonlijk leed, als deze, omdat het nu goed schijnt te staan, ‘huiselijke’ poëzie met alle kracht te verguizen - toch komt het mij voor, dat Ter Haar in regelen als deze - niet zonder ontroering teherlezen voor wie een ziertje verbeelding en een aasje gevoel bezit - zich uitmuntend als dichter heeft gekweten. Mij dunkt dit lied zal niet verouderen. Het is eenvoudig en liefelijk van toon, het ademt de te vergeefs bespotte Hollandsche

1) ‘Gedichten.’ Derde verzameling, Arnhem. D.A. Thieme, 1866, bl. 44, 45.

[p. 65]

gezelligheid, het spreekt van Hollandsch huiselijk lief en leed; daarenboven, de weemoed van den diepbedroefden dichter vindt zulke aandoenlijke woorden, vloeit zoo ongedwongen, zoo onopgesmukt uit het hart van den treurenden echtgenoot, dat ik deze elegie het liefst van al de gedichten uit latere dagen hervind, herlees, en opnieuw geniet.

III.

Ter Haar blijft even als Van Koetsveld buiten de beweging van de jaren 1830 en 1831. Zijne academische loopbaan was geëindigd vóór den Brusselschen opstand. Hij voerde zijne aangebeden Johanna Maria van Woudenberg, die, zonder eenige berekening, uit louter goedheid des harten, den waren weg wist in te slaan tot duurzame huwelijksharmonie, naar de pastorie van Eemnes-Binnen. Daar was hij terstond geheel de man van zijn beroep, met ijver zich kwijtend van den Evangeliedienst. Daar was hij volmaakt gelukkig aan de zijde zijner Elvire, bescheiden de vruchten zijner dichterlijke proefnemingen in eene lade van zijne schrijftafel verbergend. Reeds had hij menig gezang uit zijn studententijd terzijde gelegd, niet wanend, dat men het later zou willen lezen.

Te Eemnes juichte hij bij de geboorte van zijn oudsten zoon, ter eer der gelukkige moeder:

‘Die zoo trotsch is op haar zoon
Als op ridderband of kroon;’ -

maar van ernstige inspanning als dichter is in die jaren geene sprake. Hij verwisselt Eemnes in 1833 voor Vlaardingen, Vlaardingen in 1835 voor Arnhem, Arnhem in 1839 voor Leiden, en nog is de naam van Ter Haar als dichter slechts in vriendenkringen bekend. Maar het jaar 1838 brengt hierin verandering. Hij zelf getuigt er van in de opdracht der tweede verzameling zijner ‘Ge-

[p. 66]

dichten’¹⁾ aan Tollens, in 1851 als predikant te Amsterdam geschreven. Hij deelt mee, dat Tollens ‘ééne der drukproeven’ van zijn tweeden bundel heeft helpen herzien; hij dankt hem voor den invloed op de vorming van zijn smaak geoefend; hij verhaalt, hoe hij als knaap in zijne eerste rijmwoede door Warnsinck is voortgeholpen; hoe hij vooral eene dichtertrits - Tollens, Schiller en de Lamartine - heeft liefgehad, en steeds zijn best heeft gedaan, om van den eerste ‘de zuivere uitdrukking der gedachte’ en de ‘heerschappij over taal en vorm’ na te volgen; en hoe hij ‘reeds als predikant te Arnhem was gevestigd, zonder iets als dichter te hebben uitgegeven.’

Daarna getuigt hij: ‘Na een stukje in de Calliope geplaatst te hebben, werd ik, eerst door eene gunstige recensie in “de Gids”²⁾, en later door een vriendelijk en herhaald schrijven der Redactie, als gedrongen uit mijne schuilplaats te voorschijn te treden.’ Reeds wees ik er op, dat Ter Haar's gedicht: ‘Het muzikale in de natuur’ de aandacht van Potgieter op hem vestigde. Eene briefwisseling tusschen den jongen criticus, die nog maar korten tijd aan het hoofd van ‘de(n) Gids’ stond, en den reeds veelbelovenden dichter was er het gevolg van. Ter Haar was met deze aanmoediging zeer ingenomen. Hij zegt er in de opdracht aan Tollens het volgende van: ‘Indien dan de gestrenge beoordeeling van dit Tijdschrift op sommige jeugdige talenten ontmoedigend heeft gewerkt, de regtvaardigheid gebiedt te verklaren, dat het anderen te krachtiger opgewekt en aangemoedigd heeft; en indien het Publiek met eenig welgevallen mijne gedichten, die sedert in het licht verschenen zijn, ontvangen en gelezen heeft, dan is het die verschijning aan deze opwekking en aanmoediging verschuldigd.’³⁾

1) ‘Zangen van vroegeren leeftijd en nieuwe Gedichten.’ Arnhem, 1851.

2) Van het bewuste stukje. Zie ‘Gids,’ Boek beoordeelingen, 1837, bl. 110, en 1838, bl. 155 - korte recensiën van het Jaarboekje ‘Calliope’ voor 1837 en 1838 inhoudend.

3) Ter Haar schreef deze opdracht in 1851, nadat reeds in 1847 het scherpe en bijna vernietigende vonnis over zijn ‘Sint-Paulus-Rots’ in ‘de(n) Gids was uitgesproken. Mij dunkt, het hart van den dichter openbaarde zich hier in volle grootmoedigheid.

[p. 67]

Het is een feit, dat enkele gedichten van Ter Haar sedert 1837 met een gunstig oog door Potgieter werden gelezen. Reeds bleek het, hoe juist dit oogenblik voor Nederland, wat het letterkundig leven aangaat, uiterst gewichtig was. Ter Haar komt nu voor het eerst zich aanmelden met een, afzonderlijk uitgegeven, gedicht: ‘Johannes en Theagenes, eene Legende uit de apostolische eeuw.’

Dit dichtstuk is geschreven te Arnhem in 1838, nog vóór zijne beroeping te Leiden. In zijne opdracht: ‘Aan mijn vriend **’ (Wernerus Immink)¹⁾ getuigt hij, dat hij den moed heeft met dit gedicht voor den dag te komen, daar men hem sedert eenigen tijd bijdragen voor enkele jaarboekjes (‘Calliope,’ ‘Tesselschade’) gevraagd heeft. Zijne stof heeft hij aan de geschiedenis der Christelijke kerk ontleend, omdat hij overtuigd is, dat deze, ‘wegens hare veelvuldige schoonheden, hare dichterlijke zijde’ bezit. Bij uitnemendheid dichterlijk vindt Ter Haar het eerste tijdperk dezer geschiedenis, ‘die het naast aan den leeftijd van den Stichter des Christendoms grenst.’ Hij meent er stof voor poëtische schilderingen in te zullen vinden. Hij is zich zeer wel bewust, dat hij met zijne kerkhistorische studiën geheel denzelfden weg kiest, als Van Lennep, Oltmans, Drost en Toussaint, doch hoopt daarenboven, dat de ‘zedelijk-godsdienstige strekking van zijn kunstwerk’ - eene strekking, die hij op grond zijner ‘heilige bediening’ geen oogenblik uit het oog verliest - ‘de gestrengheid der kritiek zal ontwapenen.’

Niet onbelangrijk is het hierbij te herinneren, dat Aernout Drost - Potgieter's en Bakhuizen's vriend - een Duitsch werk van F.A. Krummacher over den apostel Joannes had vertaald, en dat deze er over dacht de legende van Joannes en Theagenes ‘in het gewaad

1) Beets, ‘Leven van B. ter Haar,’ t.a. pl. bl. 252. Noot 1.

[p. 68]

van een Romantisch verhaal te kleeden’¹⁾, toen de dood hem de pen uit de handen nam. Ter Haar kende de beroemdste schrijvers der Christelijke Oudheid te goed, om niet te weten, wat Clemens Alexandrinus op gezag van Irenaeus omtrent Joannes en Theagenes had verhaald. Eigenaardig is het daarbij te vernemen, dat Ter Haar in 1838 nog niets wist van Herder's bewerking dezer legende onder den titel: ‘Der gerettete Jüngling’²⁾.

Te beschrijven, hoe een Christen-jonkman, in slecht gezelschap gevallen, tot rooverhoofdman door zijne kameraden gekozen, alleen door de zachte vermaning van den Apostel Joannes zich tot een eerzaam leven bekeert; te toonen, dat een gevallene door Gods liefde kan behouden worden, was het pastorale doel van den dichter. Zijn toon, zijn stijl, zijne taal ademen in alles het echt romantisch ideaal van het tijdvak - met uitzondering van het somber-verschrikkelijke, 't welk in Van Lennep's eerste historische legenden, in den ‘José’ van Beets, en in de ‘Rosamunde’ van Hofdijk op den voorgrond treedt.

In ‘Joannes en Theagenes’ wordt geen bloed vergoten, tenzij in den droom van Theagenes. Het slot luidt zeer bevredigend:

‘“Mijn Vader!” zegt Theaagnes teeder,
“Ik volg u thans - niets scheidt ons weder!
Kom, dalen we in de vlakte neder!

Ik wil als wachter met u gaan!”

De roovers zien dat zwijgend aan,

En blijven vol ontzetting staan,

En volgen hen met dreigende oogen;
Maar schoon ze een vloekwoord momplen mogen:
Geen vingertop wordt er bewogen,
Om naar den greep van 't zwaard te slaan.’³⁾

1) ‘Aanteekeningen’ op ‘Johannes en Theagenes’ - (fol. uit. 1871), bl. 100.

2) ‘Aanteekeningen’ op ‘Joh. en Theag.’ bl. 102, 103.

3) Het oordeel van Beets (‘Levensbericht van B. ter Haar,’ t.a. pl. bl. 253) is gunstig. Het onderwerp is goed gekozen. ‘De gang van het verhaal is wat traag, afgebroken door veelvuldige uitweidingen; de karakterontwikkeling, de opvatting der gemoedstoestanden laten te wenschen over; maar de kracht van taal, de keus van woorden, de vloeiende verzen zijn bewonderingswaardig. Misschien (heeft) de dichter zich hier en daar wat te veel in beeldspraak toegegeven, die zelfs in den mond van een van Theagenes' onbeschaafde rotgezellen, in een dringend oogenblik, een tusschenzin van vijf versregels (heeft) noodig gemaakt, maar de Johannesen Theagenes heeft duidelijk in 't licht gesteld, dat de kracht van dezen dichter voornamelijk lag in hetgeen (ook door hem) ten onrechte beschrijvende poëzie genoemd werd, en schilderende heeten moest.’

[p. 69]

Zoo trad de door Potgieter in ‘de(n) Gids’ aangemoedigde dichter te voorschijn. Zeven drukken van dat eerste, afzonderlijk uitgegeven gedicht staafden, dat het publiek tevreden was, en vóór dertig jaren gretiger verzen las dan thans.

Ter Haar bleef predikant te Leiden van 1838 tot 1843. Hij vond er zijne oude leermeesters Van Hengel, Kist en Clarisse terug. Dat hij hunne genegenheid ten volle behouden had, bleek uit zijne benoeming tot doctor in de theologie honoris causa in 1839. Misschien vuurde deze onderscheiding hem aan, om een wetenschappelijken arbeid te beginnen. Hij poogde namelijk eene prijsvraag der Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen, luidende: ‘Welken invloed heeft het Christendom gehad op de Poëzy?’ te beantwoorden; en smaakte de voldoening, dat aan zijn stuk de gouden medaille werd toegekend op 17 September 1842.

Dit werk is gedrukt, beter gezegd: begraven, in de ‘Nieuwe Werken der Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen’¹⁾. Het vormt een flink boekdeel van 350 bladzijden, en biedt een zeer rijken inhoud. Ter Haar had zich reeds bezig gehouden met de oude Christelijke dichters; van hunne werken had hij zelfs eene kleine anthologie aangelegd. Hoewel de prijsvraag een bijna onafzienbaar veld van onderzoek opende, ondernam de Leidsche predikant toch met prijzenswaardigen moed er een antwoord op te geven, schoon niet voornemens eene ‘volledige geschiedenis der Christelijke dichtkunst’ te schrijven.

Hij deelde zijne stof in drie groote hoofdstukken: de

1) II Deel, 2. stuk. Te Leyden bij D. dn Mortier en Zoon, 1843.

[p. 70]

Hymnodie der eerste Christenen tot aan Gregorius den Groote; Middeleeuwsche Christelijke poëzie; en de Nieuwere Letteren onder den invloed van het Christendom. Ontzaglijk veel stof wordt aangeroerd. Met den oudsten hymnen-dichter Athenogenes beginnend, gaat hij voort, Gregorius van Nazianze, Lactantius, en Prudentius noemende, maar behandelt eenigszins uitvoeriger Ambrosius, en Gregorius den Groote, om te besluiten met het feit, dat door den invloed van het Christendom tegenover de classieke kunst eene nieuwe poëzie geboren is, die zich het meest zelfstandig ontwikkeld heeft in het kerkgezang.

De Middeleeuwen beschouwt hij als het tijdvak, waarin de poëzie staat onder den invloed van het Catholicisme; hij noemt de Latijnsche dichters uit den tijd van Charlemagne, de Duitsche klooster-letteren, het Dies Irae, het Stabat Mater, de Maria-liederen; hij onderzoekt den oorsprong van het Rijm, hij wijdt een woord aan de Provencaalsche, Noordfransche en Middelduitsche zangers, raakt de volkspoëzie der Angelsaksen aan, wijst op Maerlant, en eindigt met eene vrij uitvoerige behandeling van Dante en Petrarca.

Van de nieuwere Christelijke letterkunde kiest hij als epische dichters: Tasso, Milton, Klopstock, Bilderdijk, Southey en Pollock's ‘Course of Time’, daarna als lierdichters: Byron, Moore, Lamartine, vervolgens de achtiendeëeuwsche bijbelsche poëzie van een Gessner en een Hoogvliet; dan wijdt hij zijne aandacht aan het Christendom in het nieuwe drama van Corneille, Racine, Voltaire, en Vondel, om met de Christelijke Oden-dichters en het Christelijke Leerdicht te besluiten.

De uitkomsten van dit zeer moeilijk en zeer veelomvattend onderzoek waren voor het jaar 1842 bewonderenswaardig. Ware dit boek afzonderlijk uitgekomen, het zou eene groote gebeurtenis geweest zijn. De schrijver munt uit door eene kennis van de letteren in het gemeen, die ten onzent op dat tijdstip uiterst schaarsch was. Zoo is, bijvoorbeeld, zijn oordeel over Vondel's bijbelsche

[p. 71]

treurspelen en Vondel's lyrische verdiensten geheel overeenkomstig met dat, hetwelk door Jonckbloet na 1870 werd geveld, terwijl ook het gezag van A.W. von Schlegel en Gervinus bij Ter Haar zeer hoog staat. Wetenschappelijke lauweren won hij in 1842 met een zoo voortreffelijk boek als dit, hoewel het van zelf spreekt, dat zijne uitkomsten, bij gebrek aan bronnen, die ons nu ten dienste staan¹⁾, bijna alle waarde verloren hebben. Daarenboven, zekere oppervlakkigheid, gevolg van al te omvangrijke onderzoekingen, is hier en daar te betreuren.²⁾

Na zijne wetenschappelijke overwinning in 1842, verliet hij Leiden in 1843, om het predikambt te Amsterdam te aanvaarden. Ter Haar had den leeftijd van zeven-en-dertig jaren bereikt en stond op de volle middaghoogte

1) Zoo spreekt Ter Haar (bl. 252 van zijn bekroond antwoord) met volkomen vertrouwen van den Bisschop Heliodorus als schrijver van den roman van ‘Theagenes en Chariclea’, niet vermoedende, dat Dr. Erwin Rohde in 1876 onwederlegbaar zou aantoonen, dat Heliodonus nooit Christen veel minder Bisschop, geweest is. Hij maakt melding van Nonnos en zijne Διονυοιαχά, maar kan niet vermoeden, dat de eerste wetenschappelijke uitgaaf van dit gedicht, het eerste wetenschappelijke onderzoek over Nonnos' leven, niet vóór 1858 door Köchly zal worden uitgegeven. Hij gelooft, dat Lactantius een gedicht ‘Phoenix’ heeft geschreven, maar weet niet, dat er twee Lactantiussen geweest zijn. Hij houdt zich bezig met Prudentius, en mist natuurlijk de uitgaaf van Dr. A. Dressel, in 1860 verschenen, waaruit voor het eerst wetenschappelijke kennis omtrent Prudentius is te putten.
Voor Petrarca moet hij zich tevreden stellen met het uiterst gebrekkig boek van den abbé de Sade. Dat Ossian een historisch persoon is, staat bij hem vast, enz.

2) Zeer oppervlakkig is de verklaring (bl. 356), dat gedurende de middeleeuwen in Noord-Frankrijk ‘zich reeds vroegtijdig een driedubbele kring van romans van Arthur en la table ronde, van Charlemagne en van Amadis gevormd had’. (Vergelijk mijn artikel over ‘Amadis-Romans’: ‘Letterkundige Schetsen en Kritieken’, deel XII (1884), bl. 163 en volg.) Van Dante sprekende (bl. 370), gewaagt hij van ‘Francesca van Rimino’; Jacopo Sannazaro heet ‘Attius Sincerus Sannazarius(!)’, zoodat de herder Azzio Sincero, die den persoon des dichters voorstelt in zijn ‘Libro Arcadico’, zijn naam afstaat aan zijn maker. Dat de Grieksche Renaissance bij de verovering van Constantinopel begint, is eene vrij algemeene dwaling geweest. De invloed van het Protestantisme op Shakspere (bl. 437) hangt in de lucht, terwijl zeer ten onrechte partij getrokken werd vóór Klopstock tegen Gervinus (bl. 398).

[p. 72]

van zijne kracht, als schrijver, als dichter, en leeraar. Potgieter had groote verwachtingen van hem, en nam hem onmiddellijk in den kring der Gids-redactie op, waar Bakhuizen van den Brink, Oltmans, W.J.C. van Hasselt en H. Pol hem met vreugde ontvingen, waar zij zich vroolijk maakten over de anonieme Braga-mannen te Utrecht (1843-1844)¹⁾. Dat hij als kunstenaar en dichter zonder schroom aan de zijde van Potgieter plaats kon nemen, was gebleken uit de ‘Aurora’ van 1843, waarin zijn populair gedicht van ‘Huibert en Klaartje’ verscheen.

Hoe heugt het mij, dat de Utrechtsche studenten (1853-1860), in hunne liefhebberij voor voordracht, dikwijls in kleineren of grooteren kring hunne makkers boeiden, als er een aanhief:

‘De rook steeg vriendelijk uit de schouw......’

om, na Huibert's en Klaartje's armoede aan geld en goederen, maar rijkdom aan kroost, en de verzoeking hun opgelegd, te hebben geschilderd, tot ieders voldoening te eindigen met het flinke antwoord der moeder:

‘Och, 'k weet niet wie ik missen wou,
Maar voel, hoe 't hart mij bersten zou

Van schrik en rouw,

Kwam één er ons te ontvallen.
Huib! Komt de vreemdling morgen weêr,
Zeg jij gerust dien rijken Heer:

Hij krijgt er geen van allen!’²⁾

Ook met dit gedicht toonde Ter Haar, dat hij niet alleen eene ‘verbeterde en vermeerderde editie’ van Tollens was, maar tevens, dat hij behoorde tot het getal dier Nederlandsche-Hervormde predikanten, aan wie sedert de herleving na 1830 onze nationale letteren groote ver-

1) Voor den ‘Gids’ zelf heeft Ter Haar in het tijdvak van zijn redacteurschap (1843-1847) niet veel geschreven. Hij leverde eenige niet onderteekende boekbeoordeelingen.

2) Over de verschillende drukken en vertalingen van ‘Huibert en Klaartje’ zie: Lijst der werken van Bernard ter Haar.

[p. 73]

plichtingen hebben. Koetsveld, Beets en Hasebroek schreven de beste novellen van 1830 tot 1840, Ter Haar, Beets en Ten Kate de populairste verzen. Dit alles kwam vooral in prachtjaarboekjes en almanakken uit, toen en tot 1865 een zeer gezocht mode-artikel. Het verschijnen met Sint-Nicolaas van ‘Tesselschade’, van ‘Muzen-Almanak’, van den ‘Almanak voor het Schoone en Goede’, van ‘Aurora’, van ‘Holland’ was ieder jaar eene zaak van hoog gewicht. Daar hadden onze jongere en oudere dichters, onze novellisten en romancières, hunne beste bijdragen voor geschreven. Het prachtjaarboekje gold toen voor den onbedrieglijken standaard onzer letterkundige scheppingskracht. Ter Haar's meest bekende en meest geliefde verzen verschenen allen in almanakken, zoo als: ‘Elegie aan een spelend kind’ (1840), ‘Aan een apostel des ongeloofs’ (1841), ‘Aan het strand te Katwijk’ (1840), ‘Abd-el-Kader’ (1849), ‘De Dochter van Herodias’ (1850) en ‘Eliza's vlucht’ (1854).

Juist met deze scheppingen richtte de dichter zich tot een zeer dankbaar publiek. De Nederlandsche Romantiek was in vollen bloei, en de hoogste lofspraak voor hem, die muzikale en onmiddellijk verstaanbare verzen schreef. Behoefte aan kunstig gebouwde strophen, aan kleurenrijke beeldspraak, aan metrische sieraden, aan duistere syntactische raadselen, werd nog niet gevoeld, omdat alles nog jong en frisch scheen in de eerste twintig jaren der Romantiek. Gestaag echter zou Ter Haar tot zijne teleurstelling ondervinden, dat de critiek veel hooger eischen stelde dan het publiek.

IV.

De jaren 1843 en 1844 besteedde de Leidsche, weldra de Amsterdamsche, predikant wederom aan het beantwoorden van eene prijsvraag. Door het ‘Haagsche Genootschap tot verdediging van de Christelijke Godsdienst’ was in 1843

[p. 74]

eene gouden medaille uitgeloofd voor een ‘Leesboek over de Geschiedenis der Kerkhervorming, ter bevestiging van de Protestanten in hun Christelijk geloof.’ Een groot deel van dit werk was nog te Leiden geschreven, het slot werd te Amsterdam voltooid. Dat ook dit werk met goud bekroond werd, is genoeg bekend. Wel werd het in twee deelen (1844-1845) in de ‘Verhandelingen’ van het Haagsche Genootschap uitgegeven, maar bleef er niet schuilen. Afzonderlijke drukken stelden alle beschaafde Nederlanders in staat met dit uitmuntend boek kennis te maken.

Uitgegeven onder den titel: ‘De Geschiedenis der Kerkhervorming in tafereelen’, is Ter Haar's naam als prozaschrijver in het algemeen het meest met deze schepping verbonden. De waarde er van ligt in den stijl. Het zou onrechtvaardig zijn des schrijvers grondig en nauwkeurig onderzoek der beste bronnen van dien tijd te miskennen, doch het ongeluk van historische geschriften, spoedig te verouderen ten gevolge van latere ontdekkingen, drukt ook op dit boek¹⁾. Voor den lezer, die niet bevoegd is tot wetenschappelijke critiek, blijft dit werk voortreffelijk schoon door den kleurrijken, helderen stijl. Het beeld van Luther - als jongeling den bijbel vindend te Erfurt, als Augustijner monnik naar Rome reizend, als leergierig theoloog naar Melanchton luisterend, als ketter te Worms den strijd ondernemend tegen de machtigen en grooten dezer wereld - bleef het langst in de herinnering leven. Ook de Zwitsersche en Geneefsche Hervorming, en de strijd van Calvijn tegen Servede, zijn met gloed beschreven; doch Ter Haar's geschiedenis der Nederlandsche Hervorming heeft door vele latere onderzoekingen van Bakhuizen van den Brink, Paul Fredericq, Moll, Fruin en Acquoy thans veel van hare beteekenis verloren²⁾.

1) Slechts aan mannen, die van de Kerkgeschiedenis hun hoofdvak gemaakt hebben, mag het overgelaten worden dit in bijzonderheden aan te toonen.

2) Voor velen, die Ter Haar maar vluchtig lazen, volge hier de voortreffelijke parallel tusschen Luther en Melanchton:
‘Luther was driftig en opvliegend, Melanchton bedaard en gelijkmatig. L. even ras in het spreken, als doortastend in het handelen; M. nadenkend bij zijne woorden, bedachtzaam in zijne daden. L. in zijn toorn soms geneigd tot twist, M. de man des vredes. L. rond, voor de vuist, zich geheel vertoonend gelijk hij is; M. zonder onoprechtheid voorzichtig, dikwerf ver zwijgende wat hij dacht. L. moedig en op zijne geloofskracht stout, elk gevaar verachtend; M. beschroomder en vreesachtiger, hoewel niet ontbloot van persoonlijken moed. L. standvastig, soms onbuigzaam en hoofdig; M. rekkelijk en plooibaar, niet zonder gevaar van al te toegevend te worden. L. zonder links of rechts te zien, afgaande op zijn doel, en somtijds nederstormende wat zich tegen hem en de heilige waarheid verzette; M. behoedzaam vóór- en achterwaarts ziende, en, in weerwil zijner echt liberale gevoelens, nog meer behoorende tot de behoudende partij. L. de moedige aanvaller en bevechter der dwaling; M. de apologeet der Hervorming. L. de krachtige en kernachtige leeraar des volks; M. de man van smaak, de wetenschappelijk gevormde geleerde. L. de practische theoloog; M. zijne liefde tusschen Godgeleerdheid en Letteren verdeelende. L. daarheengaande in den geest en de kracht van Elia, zijne donderende stem verheffende tegen den Baäl zijner eeuw; M. meer geneigd om bemiddelaar te zijn, en met een bloedend hart de verdeeldheid der Kerk beschouwende. L. een Paulus; M. een Joannes bij de wedergeboorte der Christelijke Kerk.’
Blz. 173, 174 en 175 van den cersten druk in de ‘Handelingen’ van het Haagsche Genootschap. 1844.

[p. 75]

Voortdurend bleef Ter Haar gelukkig in al wat hij deed. In 1845 werd hij benoemd tot lid van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, tweede klasse, waar Da Costa schitterde, en juist met zijn ‘Aan Nederland in de lente van 1844’ aller bewondering had verdiend¹⁾. Dat het nieuwe lid den stouten wensch koesterde, zelfs in tegenwoordigheid van Da Costa, met een gedicht voor zijne mede-leden van het Instituut op te treden, is hem geenszins euvel te duiden. Reeds in 1845 vond hij eene aanleiding. Hij beschrijft die als volgt: ‘Een schoone herfstavond des jaars 1845 had in eene stad van Gelderland een vriendenkring bijeengebracht. Het gezelschap bestond voor mij deels uit oude vrienden en bekenden, deels uit enkele mij onbekende personen. Tot de laatstgenoemden behoorde een knaap van vijftien of zestien jaren. Het korte, blauwe buis, de omgeslagen halsboord en daar onder luchtig omgeknoopte das, zijn door de zon verbrand gelaat, zijn breed geschouderde

1) Zie boven Deel I, bl. 120.

[p. 76]

rug, die, in weerwil van de kleinheid zijner gestalte, aan geheel zijne houding eene buitengewone kloekheid gaf - dit alles deed mij in hem den jongen zeeman herkennen....Spoedig was ik dan ook met den kleinen matroos, die in eene dubbele mate mijne opmerkzaamheid tot zich trok, daar hij eene diepe schram boven het linkeroog had ontvangen - in gesprek getreden. Hoezeer klom mijne belangstelling, toen ik vernam, dat hij tot de ekipaadje van het Nederlandsche Barkschip de “Jan Hendrik” had behoord, dat in Bloeimaand deszelfden jaars op de St. Pauls Rots, in den Zuid-Atlantischen oceaan was gestrand en vergaan, en dat die schram boven het oog het litteeken was eener diepe wonde, welke hij bij den overtocht van het schip naar het strand, tusschen de spleten eener rots bekomen had.’¹⁾

Het spreekt van zelf, dat de jonge zeeman de held werd van den avond. Hij verhaalde allerlei bijzonderheden, die men in de dagbladen niet had kunnen mededeelen, De schipbreuk van het barkschip Jan Henderik, de redding der bemanning na velerlei ellende en nood, vormde inderdaad een zeer boeiend verhaal. Den 28 Mei 1845 stiet het schip door achteloosheid van den tweeden stuurman te twee uur na middernacht op de klippen bij de Sint-Paulus-rots. De bemanning redde zich met de giek en eene lijn - gespannen tusschen het wrak en het strand - schoon vier man door het omslaan van de giek verdronken. In den morgen van den derden dag zagen de ongelukkigen een schip, waarop de eerste stuurman H. Vierow met eenige matrozen in eene sloep - die men had kunnen redden - in zee stak, om het schip ter hulp te roepen. Schip en sloep verdwenen beide uit de oogen der schipbreukelingen. Gedurende den vijfden dag vertoonde er zich weder een schip, dat de rots naderde. Het was the Chance, kapitein Roxby, bestemd naar Londen. In eene sloep werden toen de lijdende kapitein H.W. Eickelberg en zeven van het scheepsvolk naar boord gebracht. Doch

1) Voorrede tot ‘De Sint-Paulus-rots.’ Amst. 1846. gr. 80.

[p. 77]

de sloep kwam niet terug en the Chance zette hare reis voort, na verscheiden malen tevergeefs gepoogd te hebben de rots te bereiken. Elf schipbreukelingen, waaronder de scheepsdocter J. Hanou Jz., moesten achterblijven. Maar ook deze werden den 15 Juni, na negentien dagen op de rots te hebben doorgebracht, gered. Het fregat-schip Elize, kapitein William Snell, nam ze aan boord. Daarenboven kwamen de zes matrozen en één passagier, die met den eersten stuurman in de sloep vertrokken waren, behouden aan ter kust van Brazilië.

Reeds op den eigen avond, toen Ter Haar het uitvoerig verhaal van den jongen zeeman hoorde, werd hij opgewekt deze stof in een gedicht te behandelen. Hulp werd hem toegezegd, en het ‘Dagverhaal’ van den opperstuurman ‘H. Vierow omtrent de reis in de sloep naar Brazilië,’ zoowel als het ‘Dagverhaal’ van den scheepsheelmeester J. Hanou Jz., omtrent de schipbreuk en het verblijf op de rots, werden te zijner beschikking gesteld. Hij voegde daarbij eene ernstige studie van de geographische bijzonderheden en voltooide, dus voorbereid, zijne ‘Sint-Paulus-Rots,’ die in den winter van 1846 op 1847 in vele kringen - eerst voor vrienden, toen in de Hollandsche Maatschappij, daarna in uitgelezen aristocratische bijeenkomsten, en eindelijk voor de leden van de tweede klasse des Koninklijken Instituuts ten Trippenhuize - met buitengemeen grooten bijval werd voorgedragen.

Ter Haar's uitgebreidste gedicht is populair geworden in Nederland. Voor het einde van 1847 waren reeds drie drukken verschenen. Een paar uitgelezen plaatsen - de hulde aan Java, dadelijk in den aanhef:

‘O Java! Grootvorstin dier landen!
Die, als met saamgevlochten handen,

Zich slingren over d'Oceaan,

En met hun bosch- en kruidwaranden,
In 't bochtig kronklen van hun stranden,

De zee een krans om 't voorhoofd slaan,’ -

de hulde aan Amerika in den vierden zang:

[p. 78]

 

‘Amerika! - welk dichtrenlied,

 

Verheft tot stouter galm zich niet,

 

Waar gij 't geklank uws naams laat hooren?

 

 

 

Schoon zijt ge, ontzagverwekkend schoon,

 

O Land der hemelhooge bergen!

 

Gij weigert nooit na d'arbeid loon,

 

Hoe luttel zweets uw grond blijft vergen.

 

't Is eeuwig zomer aan uw voet;

 

En d' aard, geprikkeld door dien gloed,

 

Geeft willens steeds verhoogde rente.

 

Uw bloemengaard doorgeurt de lente,

 

Waar gij uw bergrug rijzen doet’ -

en de hulde aan Brazilië in denzelfden zang:

‘O Land der onafzienbre wouden!
Die nooit versterven, nooit verouden,

Wier loofgordijn voor 't vuur der zon

Eene ondoordringbre tente spon;

Maar aan wier breed-vergulde zoomen,
Maar in wier hoog-gewelfde boomen

De vooglen - in hun vederpracht,

Wedijvrend met den gloed der kleuren,

Die van uw schoonste bloemen lacht -

't Gepluimde hoofd ten hemel beuren,

Dat als hun halskraag vonkt van goud,

Of 't onderdomplen in de geuren,

Die stroomen van uw balsemhout’ -

deze trits van fraaie schilderende zangen is in alle onze bloemlezingen te vinden, en vestigde voor goed den naam van Ter Haar als dichter.

In weerwil van dit alles zou juist ‘De Sint-Paulus-Rots’ hem eene groote teleurstelling brengen. ‘De Gids’ gaf in het najaar van 1847 in zijne ‘Boekbeoordeelingen’ eene critiek, immers van E.J. Potgieter, over dit alom toegejuichte kunstwerk. Ter Haar, sedert zijne vestiging te Amsterdam ijverig lid der Gids-redactie, door Potgieter zelf - als vermeld werd - tot ontplooiing van zijne dichterlijke krachten opgewekt, verwachtte van deze zijde het allerminst eene scherpe terechtwijzing.

Potgieter's oordeel over de ‘Sint-Paulus-Rots’ klonk zeer hard. Wel kwam hier en daar een woord van lof over des dichters ‘fraaie natuurbeschrijving,’ maar al

[p. 79]

het schoone over Java gezegd scheen den beoordeelaar slechts ‘weerklank van het proza van Kist, Veth en Boeke.’¹⁾ De hulde aan Java's rijkdom doet hem denken aan ‘de integraaltjes.’²⁾ De dichter grijpt niet diep genoeg in den gemoedstoestand der schipbreukelingen; hij vergeet te zeggen, dat de schipbreuk door plichtverzuim werd veroorzaakt;³⁾ hij geeft grooter plaats in het vers aan de schildering van hemel en aarde, dan aan die van de geschiedenis en van het lijden der schipbreukelingen;⁴⁾ hij bleef met zijne verzen beneden het proza van den scheepsheelmeester Hanou;⁵⁾ hij heeft het drama, dat in de harten der ongelukkigen op de Sint-Paulus-Rots werd afgespeeld, niet gewaardeerd; hij is psychologisch zeer zwak; hij weet geen gebruik te maken van de gegeven stof.

Het is niet te ontkennen, dat dit oordeel in enkele opzichten volkomen juist is. Het dramatisch-psychologisch gedeelte van Ter Haar's schepping is het zwakst. De schipbreukelingen zijn niet flink en kernachtig genoeg voorgesteld. Zij spreken soms in den beschaafden trant van een vroom predikant. Dit mag niet verzwegen worden. Maar waarom dan daar niet bijgevoegd: dat het epische gedeelte van ‘De Sint-Paulus-Rots’ voortreffelijke schoonheden bevat; dat de dichter zijne stof alleen episch en schilderend opvat; dat hij met zekeren schroom, om niemand der levenden te kwetsen, de personen zelve zoo weinig mogelijk het woord geeft. Ter Haar had in den trant van Tollens⁶⁾ en Bogaers een verhalend gedicht geschreven, dat de gematigd romantische kleur vertoonde van ‘Heemskerk's togt naar Gibraltar’ (1836),

1) ‘E.J. Potgieter's Verspreide en nagelaten werken. Uitgegeven onder toezicht van Joh. C. Zimmerman.’ ‘Kritische Studiën.’ II (1876) bl. 143.

2) Aldaar, bl. 141.

3) Aldaar bl. 146.

4) Aldaar, bl. 151.

5) Aldaar, bl. 155, 156, 163.

6) Zie de Opdracht zijner ‘Zangen van vroegeren leeftijd,’ aan Tollens (1851).

[p. 80]

en Potgieter eischte van hem eene schepping, die niet alleen episch aan alle eischen moest voldoen, maar die daarenboven in de veraanschouwelijking der ongelukkige schipbreukelingen al de verdiensten van een aangrijpend drama zou moeten bezitten.

Tegen deze overvragende critiek¹⁾ is slechts het alvermogend genie bestand. Daarenboven, de herhaaldelijk uitgesproken meening, dat het proza der dagverhalen van den scheepsdocter Hanou en van den eersten stuurman Vierow het in eenvoud en schilderachtigheid won van Ter Haar's verzen, klonk minstens onheusch tegenover

1) Een voorbeeld:
Bij het verhaal der schipbreuk zegt de dichter:

‘Dáár stond een vader naast zijn zoon,

De stuurman, die een jongeling

Met zijn gespierden arm omving.

Hij ziet de bleekheid van zijn koon;

Hij wil hem moed in 't harte spreken,

Maar denkt aan vrouw, aan kind en huis.

En hoe hun allen 't hart zou breken
Als...de oude zwijgt, zijn stem blijft steken,

En met de mouw van 't wollig buis,

Heeft hij den traan, die 't oog ontspringt,

Van 't bruin gelaat weer afgewischt,

Terwijl hij zucht en klagt bedwingt!

Hoor! naakt de giek weer? ja, zij is 't...enz,’

De beoordeelaar zegt er het volgende van:
‘Gelooft ge, dat iemand het zou hebben gewraakt, als die vader en die zoon ons een weinig aanschouwelijker waren geworden, dat we niet meer belang in “vrouw, kind en huis” zouden hebben gesteld, zoo het eene als het andere ons niet als schaduwen waren langs gegaan en verdwenen? Tien regels voor den omtrek der fraaiste groep van de gansche schilderij, - het wollig buis voor alle trekken van het kostuum, - ter aanduiding van de houding het omvangen door een gespierden arm, - voor aangezichten slechts eene bleeke koon en een bruin gelaat. - Eer onze eigen verbeelding het overige heeft kunnen aanvullen, hooren wij de giek alweer.’ T.a. pl. bl. 151.
Het tooneel valt voor in het holst van den nacht, terwijl soms de maan door de wolken breekt. De dichter kon moeilijk tot grooter ‘aanschouwelijkheid’ besluiten.

[p. 81]

een mederedacteur¹⁾. Ter Haar toonde zich geraakt en diende zijn ontslag in als redacteur van ‘de(n) Gids.’

1) Beets herinnert, dat Alberdingk Thijm in het ‘Letterlievend Maandschrift’ eene lans brak voor Ter Haar; dat daar werd aangetoond, hoe ‘De Sint-Paulus-Rots’ ‘een der beste poëtische voortbrengselen van het laatste tiental jaren’ mocht genoemd worden; hoe Ter Haar zich als een schilder van natuurtafereelen op de voortreffelijkste wijze geopenbaard had, en hoe dit voor één mensch genoeg was. T.a. pl bl. 265.
Het is opmerkelijk, dat men er niet op gewezén heeft, hoe Ter Haar's schildering van Java's natuurschoon hier en daar aan onnauwkeurigheid lijdt. De waringin heet dichterlijk de waringa. De kokospalmen ‘welven hun bladeren over het hoofd der menschen’, 't geen alleen van piepjonge klapperstruiken kan gezegd worden - en aan 't eind der dichterlijke aanspraak tot Java gewaagt de dichter zelfs van

‘onder palm en pisang-loover,’

den ‘middaggloed te ontschuilen.’ Dit schijnt mij even onmogelijk - daar de pisangstruik te laag en de klapperboom te hoog is - als om aan te wijzen, waar op Java

‘nog Brama's outers staan.’

De dichter heeft twee jaren later (1849) zijdelings tegen Potgieter's critiek zijne bedenkingen laten hooren, toen hij in eene voorrede (‘Aan mijn vriend **’), vóór zijn bundel ‘Verzameling van verspreide en onuitgegeven gedichten’ (1849), te kennen gaf, hoe het hem ‘hoogst welgevallig’ was geweest, dat men hem bij de beoordeeling van zijn ‘Sint-Paulus-Rots’ ‘eene bijzondere geschiktheid voor Natuurschildering en beschrijvende Poëzie’ had toegekend. Maar hij voegt er bij, dat hij ook ‘den inwendigen mensch, de verschillende gemoedstoestanden en aandoeningen der ziel’ poogt te schilderen en wijst op zijne gedichten: ‘Elegie aan een spelend kind,’ ‘Aan een apostel des ongeloofs’, ‘Abel-el-Kader’ en ‘Aan den jongen Graaf van Parijs.’

V.

Ofschoon hij tot zijne teleurstelling in ‘de(n) Gids’ had gelezen, waarom ‘de St.-Paulus-Rots geen bewijs leverde, dat de dichter van Johannes en Theagenes was vooruitgegaan’,²⁾ liet hij zich niet afschrikken, maar schreef hij in de jaren 1847-1849 ‘Hanna’ en ‘De

2) T.a. pl. bl 187.

[p. 82]

moeder des Heeren’, bestemd voor den bundel ‘Bijbelsche Vrouwen’, uitgegeven door A.C. Kruseman. Beide gedichten staan niet boven noch beneden het vroeger voltooide kunstwerk. Ik vestig daarom liever de aandacht op een arbeid van anderen aard. Als algemeen Voorzitter der Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen sprak hij den 16 September 1848 bij de opening der algemeene jaarlijksche vergadering eene redevoering uit over ‘Hollands bloei in Schoone Kunsten en Wetenschappen bij het sluiten van den Munsterschen vrede, twee eeuwen later beschouwd.’¹⁾

In September 1848 te spreken over zulk een onderwerp, terwijl groote staatkundige gebeurtenissen in den vreemde en op eigen bodem plaats grijpen, schijnt een bewijs van gevoelloosheid. Het tegendeel was de waarheid. Juist over hetgeen er in de Staten-Generaal bij den voorspoedigen arbeid der Grondwetsherziening werd gesproken, handelde deze redenaar. Het algemeene woord: ‘bezuiniging door vereenvoudiging’, woog Ter Haar als lood op het hart, daar er over opheffing van eene onzer Hoogescholen, van hervorming des Koninklijken Instituuts werd gesproken. De geringe belangstelling in het tweede eeuwfeest van den Munsterschen vrede²⁾ noopte hem daarenboven eene vergelijking in te stellen tusschen den bloei van kunsten en wetenschappen in 1648 en den toestand van het oogenblik. Al wat hij omtrent het Munstersche tijdvak zegt, is zeer zwak. Trouwens hij had reeds in zijn voorbericht gewaarschuwd,

1) Opgenomen in het III deel van de ‘Nieuwe Werken der Hollandsche Maatschappij v.F.K. en W.’ Leiden bij D. du Mortier en Zoon. 1845-1850. 56 bladzijden.

2) De tijden gedoogden geene feesten. Het standbeeld van den Zwijger werd in den Haag op koude en armoedige wijze onthuld. De predikanten gaven den 31 October feestpreêken uit. Ter Haaar's preek was getiteld: ‘De ware Vrijheid.’ Da Costa sprak in het Instituut (zie Deel I, blz. 127) over 1648 en 1848, en de dichter A. Beeloo gaf in de ‘Aurora’ van 1849 een gedicht: ‘De Munstersche vrede in Nederland herdacht.’

[p. 83]

dat men niets nieuws te wachten had, met een beroep op de werken van Collot d' Escury, Jeronimo de Vries en Van Kampen¹⁾. De tegenstelling - het schitterende jaar 1648 en de drukkende toestand van 1848 - de vrees, dat de bezuinigingswoede te ver zou gaan, deden den redenaar onrechtvaardig worden tegenover het tijdvak van bloeiende letterkunde (1830-1848), waarin hij zelf leefde, en waarvan hij zelf een sieraad was.

Geheel in denzelfden geest was ook de arbeid van Ter Haar als voorzitter der Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut. Het Instituut voelde zich bedreigd in zijn bestaan door een ‘verslag’ van den Minister Donker Curtius, en daarom werden door een ‘Committé van Presidenten, Secretarissen en (van den) algemeenen Penningmeester’ eenige ‘Beschouwingen over den aard en den werkkring van het Koninklijk Nederlandsch Instituut’²⁾ uitgegeven³⁾. Men trachtte aan te toonen, wat het Instituut was, wat het deed, wat het worden kon, en voegde daarbij eene ‘Lijst der verslagen aan de Regeering’, en eene ‘Lijst der werken’ door het Instituut uitgegeven. Reeds bleek het, dat niets mocht baten, dat Thorbecke in 1851 een eind maakte aan het Instituut⁴⁾.

In 1849 besloot de dichter voor het eerst eene ‘Ver-

1) Sommige uitspraken zijn desniettemin bevreemdend voor den tegenwoordigen lezer. Anna Roemers heet ‘minder(?) begaafd’ dan Tesselschâ. De ‘jeugdige’ Vondel leest Anna zijne ‘Constantinade’ voor (?) (bl. 15, 16). (Vondel telde destijds 48 jaren). Vondel schrijft zijn ‘Lucifer’ (1654) vóór 1648 (?) (bl. 16). ‘Dordrecht draagt (ten onrechte) roem op Cats,’ die een Zeeuw was, te Dordrecht slechts van 1624-1636 woonde, maar zijne beste levensjaren in Den Haag doorbracht. Eindelijk behoort Jordaens tot de Hollandsche schilderschool (bl. 21).

2) Amsterdam, Joh. Muller, 1849.

3) Het Committé bestond uit de heeren: F.A.W. Miquel, W. Vrolik B. ter Haar, A. des Amorie van der Hoeven, C.A. den Tex, Is. Warnsinck en J. de Vos Bz. Toen in 1851 het Instituut werd opgeheven, waren leden van de He Klasse, Ie Afd. Nederlandsche Taal, Welsprekendheid en Dichtkunde: D.J. van Lennep, M. Siegenbeek, J. de Vries, H. Tollens, H.A. Spandaw, J. van 's Gravenweert, J.H. Halbertsma, I. da Costa, A. Bogaers en B. ter Haar.

4) Deel I, bl. 124, 125.

[p. 84]

zameling van verspreide en onuitgegeven Gedichten’ door den druk algemeen te maken, in 1851 door een tweeden bundel: ‘Zangen van vroegeren leeftijd en nieuwe Gedichten’ gevolgd. Beide bundels bevatten de vrucht eener dichterlijke werkzaamheid van 1826 tot 1849. De oudere stukken, van den student en van den jongen predikant, in den teederen toon van Lamartine geschreven, zijn ons reeds bekend.

Van de nieuweren schijnt mij ‘Aan een apostel des ongeloofs. Bij het portret van Dr. D.F. Strauss,’ het eerst verschenen in den ‘Muzen-Almanak’ van 1842, wel het zwakst. De opvatting van den wetenschappelijken arbeid eens Duitschen godgeleerden, als een aanval op ‘het’ geloof, schijnt onhandig en oppervlakkig. Indien de zanger op deze wijze had willen voortgaan, zou hij herhaaldelijk genoodzaakt zijn geweest dichterlijke klachten tegen de voornaamste godgeleerden dezer eeuw in het midden te brengen. Ware D.F. Strauss dus poëtisch te tuchtigen, wat zou er later van Baur, Hilgenfeld, Colani, Réville, Scholten, Kuenen en Tiele geworden zijn? Om niet te spreken van Renanl Om te zwijgen van alle natuurphilosophen, die hun onderzoek buiten de atmosfeer der Christelijke geloofswaarheden met schitterende uitkomsten hebben voortgezet.

Het gedicht werd in 1842 geschreven - met deze overweging zal het best zijn te besluiten.

In deze beide bundels schuilt naast ‘Huibert en Klaartje’ al wat heeft medegewerkt, om den dichternaam van Ter Haar geliefd te maken: - ‘De dochter van Herodias’, ‘Het klooster op den St. Bernard’, ‘Elegie aan een spelend kind’, ‘Abd-el-Kader’ en ‘Bij het wederverschijnen der Cholera’ (1849). In deze gedichten treft de buigzame, veerkrachtige taal des dichters, die geene enkele maal door onmacht getroffen wordt, wel steeds uitmunt door helderheid en muzikalen klank. Hier en daar komt eene lichte opwelling van weekheid en uitvoerigheid, die door een paar beknoptere en forschere regels had moeten vervangen worden; en toch, ook nu,

[p. 85]

na zoo vele jaren, zal menigeen nog hart hebben voor de schoonheid van enkele trekken uit den ‘Abd-el-Kader’, van dien bijvoorbeeld, in den derden zang, waar de gevangen Emir zich een oogenblik weer vrij waant, weer aan het hoofd meent te staan zijner duizenden, en zijn trouw ros begroet met de woorden:

‘Mijn strijdhengst! Mijn strijdhengst! Hij hinnikt mij tegen,

Hij snuift weer mijn adem, hij ruikt weer mijn kleed.

Met vlokken van schuim overstrooit hij zijn wegen,

Maar staat, nu ik roep, voor zijn ruiter gereed.

Hij rekt zich en buigt zijne knie als een kemel;

'k Omklem weer zijn zijden; ik streel weer zijn hals;

Ik gun hem te steig'ren, als voer hij ten Hemel;

Ik gun hem te tripplen, als ging hij ten wals.

Ik ruk uit mijn gordel mijn koppel pistolen;

Hij draagt mij vooruit in 't digst van 't gewoel;

Ik duik weer het hoofd in zijn manen verscholen,

En kies in den kruitdamp mijn mikpunt en doel.

Ik dwing hem na d' aanval zich pijlsnel te wenden,

En wijs met mijn kromzwaard mijn volg'ren het spoor;

En spring als een panter 't legioen in de lenden,

En breek in den ringmuur der vijanden door...!’

Dat Ter Haar in verzen schilderen kan, zou, indien het niet reeds overvloedig gebleken ware, alleen met dit beeld van den strijdenden Emir der woestijn voldoende te bewijzen zijn. ‘Abd-el-Kader’ wordt er daarenboven nog des te verdienstelijker om, wijl de zanger aan zijn lust tot vermanen en stichten bij dezen verdichten monoloog niet mocht toegeven.

Met ‘de Sint-Paulus-Rots’, met zijne beide bundels, had de Amsterdamsche predikant zich een eervollen naam verworven als dichter. Een toeval wilde, dat hij eerlang, als predikant en staatsburger, niet minder bekend zou worden door het geheele vaderland. Ter Haar was in April 1853 voorzitter van den kerkeraad der hervormde gemeente. Door deze waardigheid werd hij genoopt eene hoofdrol te spelen in de bekende Aprilbeweging van 1853.

Men kent de feiten. Door de Grondwet van 1848 was

[p. 86]

de scheiding van Staat en Kerk tot stand gekomen. Reeds in 1851 had de Pauselijke Nuntius aan de regeering medegedeeld, dat de katholieke kerk in Nederland thans hare eigen regeling wenschte vast te stellen, maar, dat men de meening der regeering vroeg omtrent het Concordaat in 1829 met Koning Willem I gesloten, thans door de omwenteling van Augustus 1830 geheel naar den achtergrond gedrongen. Thorbecke's denkbeelden omtrent scheiding van Staat en Kerk - ondergeschiktheid van de kerkgenootschappen aan den staatkundigen wetgever met vrije regeling der kerkelijke belangen binnen de grenzen der Grondwet - deden het antwoord voorzien. De regeering berichtte den Nuntius, dat de Grondwet aan ieder kerkgenootschap de vrijheid gaf hare eigen regeling te ontwerpen, doch, dat het Concordaat van 1827 zou vervallen, wanneer de Curie van dit recht gebruik maakte.

Vrij onverwacht kwam nu het bericht in Maart 1853, dat bij Pauselijke breve de herstelling der Nederlandsche Bisdommen van 1559 was bevolen, en dat eerlang bisschoppen te 's-Hertogenbosch, Breda, Roermond en Haarlem, en een aartsbisschop te Utrecht, zouden worden benoemd. In het begin van April werd daarbij bekend, dat de Paus deze nieuwe regeling van het katholieke kerkgenootschap in Nederland had behandeld in eene allocutie tot de kardinalen. En juist deze allocutie klonk als een dreigende oorlogskreet door Nederland; men meende, dat de Curie zich toelegde op ‘de algeheele herovering van Nederland, als terra Catholica, (op) de uitroeijing der ketterij, Protestantsche en Jansenistische, over geheel de uitgestrektheid van ons gebied.’¹⁾ Men beschouwde de Pauselijke toespraak als ‘het trekken van een smadelijke streep van bastaardij over de glorierijke wapenschilden van heel dat Nederland, welks geschiedenis zich tusschen de episcopale jaartallen van 1559 en 1853 beweegt.’²⁾

1) Mr. Is. da Costa, ‘Open brief aan Mr. G. Groen van Prinster (Augustus 1854) opgenomen in de ‘Brieven van Mr. I.d.C. medegedeeld door Mr. Groen van P.’ II deel (1873) bl. 236.

2) Da Costa, t.a. pl. bl. 236.

[p. 87]

De gisting was groot. Allerlei beweegredenen vereenigden zich, om uit deze feiten geduchte wapenen te smeden tegen het ministerie Thorbecke, welks hoofd zich met onwrikbare vastheid van wil aan het groote beginsel van scheiding tusschen Staat en Kerk bleef houden. Op staatkundig gebied was in dit opzicht niet de geringste schijn van eenige fout. Toen in den loop van April de regeering in de Tweede Kamer geïnterpelleerd werd over de instelling der Bisdommen, antwoordde de Minister van Justitie, belast met de zaken voor roomsch-katholieken Eeredienst, (Nedermeyer van Rosenthal), dat de regeering zich op zuiver grondwettig standpunt plaatste, dat elk kerkgenootschap zijne eigene instellingen met vrijheid mocht regelen - zooals tot nog toe nimmer door de leden der Kamer was ontkend; dat het evenwel de taak der regeering bleef om toe te zien, of elk kerkgenootschap de wetten van den Staat eerbiedigde.

Ondanks dit alles stak er in Nederland een geweldige storm op. Ongrondwettige vrees voor de invoering der bisschoppelijke hiërarchie in de Nederlandsche katholieke kerk, protestantsche onverdraagzaamheid en vijandschap tegen die kerk, ontevredenheid en afkeer tegen het ministerie, vooral tegen den minister Thorbecke¹⁾ - aan wien Nederland binnen eene trits van jaren (1850-1853) de voltooiing zijner voornaamste organieke wetten, de Kies-, Provinciale en Gemeentewet dankte - dit alles sloot een verbond. Er werden allerlei verzoekschriften ontworpen. Overdreven geruchten, domme beschuldigingen tegen de regeering, laffe achterklap tegen den minister, niets werd gespaard, om den grooten staatsman te doen vallen.

In April 1853 viel, als gewoonlijk, het bezoek van den Koning aan Amsterdam. In de hoofdstad was, even als

1) ‘Ik wil het bestaan van (dergelijke) gemoedsrichtingen bij een groot gedeelte der Nederlandsche natie niet ontkennen. Evenmin wil ik den invloed, dien vooral de antibisschoppelijke richting op de Aprilbeweging in hare werking gehad heeft, tegenspreken.’ Da Costa, t.a. pl. bl. 233.

[p. 88]

te Utrecht, de protestantsche verontwaardiging groot. Dit alles aan louter bekrompenheid toe te schrijven, gaat niet aan. De geheele beweging was een verzet tegen de pauselijke allocutie, omdat met de grootste duidelijkheid gezegd was, dat eenmaal het laatste uur voor Protestanten en Jansenisten in Nederland zou slaan,¹⁾ dat al wat Nederland groot gemaakt had in de worsteling voor eigen zelfstandig bestaan, zou worden weggevaagd als een ijdele damp.

Te Amsterdam was de Aprilbeweging zeer hevig. Verstandige mannen deelden de dwaze vooroordeelen der menigte niet, wenschten tegen de invoering der bisdommen zich niet te verzetten, maar vatten vuur op het denkbeeld, dat de Paus ten aanhoore van geheel Europa het glorierijk verleden van ons oud-Nederland zonder veel plichtplegingen had ter zijde gesteld. Dit alles blijft natuurlijk een zaak van louter gevoel. Onrecht kon de Paus niet plegen, wanneer hij, ‘op het tolvrij gebied der gedachte’, aan zijn kardinalen meedeelde, wat hij over de nieuwe regeling der bisdommen in Nederland dacht.

Intusschen staat het niet vrij, om met het gevoel, het gevoel der meerderheid van een volk, te spotten. Het feit is niet te loochenen, dat de groote meerderheid der Protestanten in Nederland zich verontwaardigd toonde, dat de uiting dier verontwaardiging iemand moest treffen, en dat dus de staatkunde, die alle kerkgenootschappen volgens de Grondwet hare autonomie waarborgde, door de Aprilbeweging werd veroordeeld.

Toen het koninklijk bezoek aan de hoofdstad in April

1) ‘Niet tegen de benoeming en erkenning van Bisschoppen binnen de palen van het Roomsch-Catholieke Kerkgenootschap, maar tegen wat de Pauselijke Allocutie ons gedwongen had als de wezenlijke eindbedoeling van Rome's zijde daarin te erkennen, was de billijke gevoeligheid der natie gaande gemaakt. Niet tegen den eenvoudigen tekst: grondwettige regeling der Roomsch-Catholieke hierarchie in Nederland - maar tegen de commentarie van dien tekst had het nog niet geheel ultramontaansche Nederland met zijne ernstige bede ne quid detrimenti zich tot zijnen Koning gewend.’ - Da Costa, t.a.p. bl. 238.

[p. 89]

1853 plaats greep, hadden de Amsterdamsche predikanten groote dingen voorbereid. Ook zij waren van oordeel, dat de officiëele allocutie, ten aanhoore van alle Christenvolken uitgesproken, niet zonder protest mocht voorbijgaan. Men ging verder, en beweerde, dat de gelijkheid van rechten der kerkgenootschappen, waarvan de Grondwet sprak, door de invoering en erkenning der nieuwe bisdommen zou geschonden worden; dat daardoor eene suprematie aan het roomsche kerkgenootschap zou worden toegekend, gelijk geen der andere kerkgenootschappen zich ooit zou vermogen toe te eigenen.

Het behoeft niet aangestipt, dat deze vrees volkomen herschenschimmig bleek. In April 1853 dacht men er echter te Amsterdam geheel anders over. De verschillende kerkeraden van al de protestantsche gemeenten vereenigden zich te zamen, om tijdens het verblijf van den Koning aan Zijne Majesteit een plechtig protest in te dienen. Uit de verschillende kerkeraden werden twaalf afgevaardigden benoemd¹⁾, die onder den voorzitter Ter Haar vergaderden. Deze vergadering benoemde eene commissie van redactie voor een adres aan den Koning, bestaande uit de predikanten Ter Haar, de Voogt en Mounier. Het adres zou ter teekening gelegd worden, opdat de geheele protestantsche bevolking van Amsterdam zou kunnen spreken.

In het adres werd geklaagd over de geheimzinnigheid van het ministerie, dat omtrent eene zoo gewichtige zaak geene enkele mededeeling aan de volksvertegenwoordigers had gedaan, en over de beleediging door de pauselijke allocutie tegen de ‘protestantsche conscientie’ geslingerd. Ter Haar was de steller van het adres, waarin eenige wijzigingen door de Voogt en Mounier werden aangebracht. Men legde het adres ter teekening in eenige kerken van Amsterdam, en verzamelde meer dan drie-en-

1) Deze en volgende bijzonderheden werden mij welwillend medegedeeld door Dr. P.J.J. Mounier, Emeritus-predikant der Waalsche Gemeente te Amsterdam.

[p. 90]

vijftigduizend handteekeningen. Tal van zeer aanzienlijke Amsterdammers kwamen met hunne equipaadjes naar de kerk gereden, om het adres te teekenen.

Men besloot de oorspronkelijke lijsten met handteekeningen den Koning aan te bieden in eene voor de plechtigheid passende portefeuille. Daarenboven werd besloten, dat het volksadres niet door de afgevaardigden van de kerkeraden, maar door aanzienlijke mannen uit Amsterdam, als vertegenwoordigers der protestantsche burgers, aan den Koning zou worden ter hand gesteld. Ter Haar, Des Amorie van der Hoeven, de Voogt en Mounier werden als leden der laatstbedoelde commissie aangewezen, waarbij nog een achttal der meest geachte Amsterdammers gevoegd werd: de Heeren Jhr. van Iddekinge, oudste wethouder, Jhr. Hooft van Geeresteyn, Mr. G.J. Schimmelpenninck, rechter in het provinciaal Hof van Noord-Holland, Mr. P.J. Teding van Berkhout, lid der Provinciale Staten, rechter in de Arrondissements-rechtbank, C.F. Gülcher, lid van den Gemeenteraad, en als vertegenwoordigers van den handel, de heeren Le Chevalier, Warnsinck en Reesse.

Het was deze commissie, die ter audiëntie bij Zijne Majesteit, Koning Willem III, werd toegelaten op 15 April 1853.¹⁾ Ter Haar bood de portefeuille met het adres en de drie-en-vijftigduizend onderteekeningen in originali aan den Koning. Uit zijne toespraak blijkt duidelijk, dat men aan de ééne zijde den Katholieken de inwendige regeling van hunne kerkelijke aangelegenheden niet misgunde, maar aan de andere beducht was, dat de herstelling der bisschoppelijke hiërarchie in Nederland de rechten van andere kerkgenootschappen zou verkorten.

Het is hier de plaats, Ter Haar een oogenblik het woord te geven:

‘Sire! Indien de Grondwet, in weêrspraak met zich zelve

1) Ds. P.J.J. Mounier had de goedheid mij te berichten, dat Ter Haar als hoofd dezer commissie, ten einde aan te toonen, dat hij niet als predikant, maar als staatsburger kwam, het kostuum droeg van lid des Koninklijken Instituuts - (welke instelling echter toen reeds was opgeheven).

[p. 91]

en hetgeen zij belooft, volstrekt onmagtig bleek te zijn, om de regten van al Uwe onderdanen op godsdienstig en kerkelijk gebied, tegenover elkander in het evenwigt te plaatsen, dan zouden wij dit wel diep moeten betreuren, en beide Vorst en Volk moeten beklagen, maar daarom nog geenszins vergeten, wat wij, als gehoorzame en vreedzame burgers, aan den Staat zijn verschuldigd.

Maar, Sire! wij meenen met het volste regt te mogen beweren, dat juist die gelijkheid, waarvan de grondwet spreekt, door zoodanige invoering en erkenning der Hiërarchie niet gehandhaafd, maar verbroken en geschonden zal worden. Het is onze innigste overtuiging, dat daardoor eene suprematie aan het Roomsche Kerkgenootschap zou worden toegekend en afgestaan, gelijk geen der andere Kerkgenootschappen zich immer zou vermogen toe te eigenen. En wanneer wij met het 65^ste artikel dier grondwet, den weidschen titel van Metropolitaan van Utrecht, en zelfs de benoeming van Pauselijke Kamerheeren in verband brengen; wanneer wij in die grondwet lezen, dat “de Koning waakt, dat al de kerkgenootschappen zich houden binnen de perken van gehoorzaamheid aan de wetten van den Staat”, en vooral, Sire! wanneer wij ons herinneren, hoe Uwe Majesteit, volgens diezelfde grondwet, bij God Almachtig heeft gezworen, aan alle kerkgenootschappen in Uw rijk gelijke bescherming te zullen verleenen, dan durven wij de hoop koesteren en het vertrouwen uitspreken, dat aan diezelfde grondwet, door de wijsheid Uwer Majesteit, - bij een ernstigen wil der Regeering, om de bezwaren der Protestanten te wegen - nog zoodanige beperkingen en waarborgen voor de toekomst zullen te ontleenen zijn, waardoor de thans dreigende gevaren afgewend, en de zóó hevig verontruste gemoederen weder gerustgesteld kunnen worden.’¹⁾

1) ‘Aanspraak van Dr. B. ter Haar, Predikant te Amsterdam, aan Z.M. den Koning.’ Gedrukt en te bekomen bij D. Allart (1853). Prijs 2 cents. 100 exempl. f 1.50. - bl 2. 3.

[p. 92]

De bedoeling komt duidelijk uit. De gelijkheid van rechten der kerkgenootschappen, volgens de Grondwet van 1848, heeft tot aanmatigingen der Katholieken geleid. Het is wenschelijk de Grondwet op dit punt te herzien. En zoo dit niet mocht kunnen geschieden, verzoekt men om eene bijzondere wet op de kerkgenootschappen, waarbij beperkingen voor het Roomsche en waarborgen voor het Protestantsche kerkgenootschap zullen worden vastgesteld. Niemand der heeren aanbieders van het adres, niemand, die in Amsterdam aan de Aprilbeweging deel nam, vermoedde toen, dat in dezen dubbelen eisch, wanneer volledige scheiding van Staat en Kerk het leidend beginsel blijft, eigenlijk niets anders verborgen was dan....eene aanmatiging der Protestanten.

Koning Willem III had met aandacht geluisterd, nadat hij de portefeuille van Ter Haar overgenomen, en aan een adjudant had ter hand gesteld. Hij antwoordde met krachtige, duidelijke stem, en toonde zich getroffen door het zoo indrukwekkend gebruikmaken van het recht van petitie, waarbij zooveel duizenden Amsterdammers tot hem spraken. Bij het einde der audiëntie verzocht hij der commissie, aan allen, die zij vertegenwoordigde, te kennen te geven, dat ‘deze gewichtige dag de banden tusschen Nederland en Oranje nog vaster had aaneengesnoerd.’¹⁾.

De commissie begaf zich na afloop der audiëntie naar de consistorie-kamer der Nieuwe Kerk, om een verslag op te maken voor de middag-editie der Amsterdamsche Courant, het stedelijk officiëel blad. Des Amorie van der Hoeven belastte zich met die taak, en deelde beknopt mede, ‘dat Zijne Majesteit het adres met genoegen had ontvangen, als een bewijs van de liefde en het vertrouwen zijns volks, zoodat deze gewichtige dag de banden tusschen Nederland en Oranje nog hechter had vastgesnoerd.’ Aan het bureel der ‘Amsterdamsche Courant’ vernam men, dat het verslag der audiëntie niet mocht worden op-

1) Mededeeling van Dr. P.J.J. Mounier.

[p. 93]

genomen, voordat het door den Koning was goedgekeurd. Doch deze goedkeuring werd terstond verworven, en weldra was de tijding der belangrijke gebeurtenis in heel Nederland bekend.

Dat sommigen, dat Ter Haar, de gewichtige politieke gevolgen van dit feit niet hadden voorzien, wekt thans eenige verwondering^1).. Het antwoord van den Koning aan de twaalf Amsterdamsche heeren kon den schijn doen ontstaan, alsof er tusschen het Hoofd van den Staat en Zijne Regeering strijd bestond. Het ministerie Thorbecke wilde zelfs den schijn van zulk een strijd geen oogenblik doen voortbestaan. Van daar een eerbiedig schrijven aan den Koning, waarin aangetoond werd, dat de Kroon, niet overeenstemmend met het ministerie, aan andere ministers de taak der regeering behoort op te dragen.

De brief eindigde met deze merkwaardige woorden:

‘De Grondwet verleent, naar onze overtuiging zeer terecht, kerkelijke vrijheid en gelijkheid van bescherming. Wij hebben aan de grondwettige vrijheid haren loop gelaten. Mocht Uwe Majesteit met de Grondwet of met ons stelsel van bestuur niet tevreden zijn, Uwe Majesteit gelieve ons te ontheffen.’

‘Dat bij den ontvangen indruk een onverwijlde beslissing noodzakelijk is, behoeven wij nauwelijks onder de aandacht van Uwe Majesteit te brengen.’²⁾

Weinige dagen later berichtte de Staats-Courant (19 April) de benoeming van een nieuw ministerie onder leiding van Baron F.A. van Hall.

1). Dr. B. ter Haar Bz. te Nijmegen meldt mij, dat zijn vader ‘verbaasd en teleurgesteld was, toen de beweging, als protest tegen de pauselijke allocutie op het touw gezet, den val van het kabinet Thorbecke had veroorzaakt. Het is ellendig!’ riep hij uit. ‘Nu wordt de hoofdzaak: het verzet tegen de aanmatiging van Rome, op den achtergrond gedrongen en hebben wij onwillens voor Thorbecke's politieke tegenstanders de kastanjes uit het vuur gehaald.’

2) Geeiteerd door G.L. Kepper, ‘De Regeering van Koning Willem III’. Groningen, Wolters, 1885-1888. fol. bl. 16.

[p. 94]

VI.

Eene andere benoeming tijdens het voorjaar van 1854 werd soms met Ter Haar's leiding der Aprilbeweging in verband gebracht: zijne benoeming tot gewoon Hoogleeraar in de Geschiedenis der Christelijke Kerk en in de Christelijke Zedenleer aan de Hoogeschool te Utrecht. Het schijnt mij ongeraden in bespiegeling te treden over feiten, die officiëel met elkander in geene de minste betrekking staan. Het feit van Ter Haar's benoeming tot opvolger van Royaards lokte velerlei meeningen en beoordeelingen uit, een zeer gewoon verschijnsel bij dergelijke benoemingen. Ter Haar aanvaardde, den 26 Juni 1854, zijne betrekking met eene rede: ‘De Historiae Ecclesiasticae et Theologiae moralis studio, his nostris diebus, arctissime conjungendo.’

Bij het begin van deze levensschets heb ik getracht met een enkelen trek het beeld van den hoogleeraar Ter Haar te teekenen. Eerbied voor den man, dien hij opvolgde, deed hem onder den invloed zijner ambtgenooten Bouman en Vinke het Latijn kiezen als de taal zijner lessen in kerkgeschiedenis, terwijl hij het Latijnsche handboek van Royaards uitbreidde en toelichtte. Hoewel het felt te Utrecht in 1854 geene bevreemding kon wekken, was het te betreuren, dat een man van Ter Haar geest en geestdrift, van Ter Haar's smaak en kennis, niet terstond de moedertaal koos voor zijn onderwijs. De Utrechtsche studenten - in het tijdvak van 1854-1860 steeds zeer toegankelijk voor bewondering en waardeering - hadden hem op de handen gedragen.

Het college over de christelijke zedenleer in het Nederlandsch werd met groote belangstelling gevolgd. De persoonlijke invloed van dezen professor was daarbij niet gering. Ter Haar had er slag van met de tweehonderd en meer theologische studenten der Utrechtsche hoogeschool om te gaan.¹⁾ Hij was de welwillendheid zelve,

1) In 1856 waren er 229 Theologanten ingeschreven. Stud.-Alm. v. 1857, bl. 127.

[p. 95]

zoodra een student hem kwam raadplegen. De steller van deze levensbeschrijving heeft er met groote dankbaarheid van te getuigen, daar Ter Haar hem als promotor bij de verdediging van zijn proefschrift bijstond.¹⁾ Hoezeer hij daarenboven met grooten ijver de hem toevertrouwde wetenschappen beoefende, getuigt zijne rede als Rector Magnificus in 1860: ‘Oratio de historica religionis Christianae indole, hodie nimium spreta, haud sine gravissimo damno contemnenda ac negligenda’, en het meest van allen zijn in 1870 tot 1873 voltooid wetenschappelijk werk: ‘De historiographie der kerkgeschiedenis geschetst.’²⁾

De dichter Ter Haar toonde ook gedurende de jaren van zijn Utrechtsch professoraat, dat hij met de toga de verplichting niet aanvaard had te zwijgen. In 1866 verscheen de derde verzameling zijner ‘Gedichten.’ Vooreerst verzamelde hij vele verspreide verzen, die in dezen of genen onzer vele almanakken - wier rijk echter reeds begon te eindigen - de aandacht hadden getrokken. Zijn gemakkelijken versbouw, zijne vloeiende taal, zijne prijzenswaardige eenvoudigheid, heeft hij in dezen bundel schitterend gehandhaafd. De vrees, dat men den zestigjarigen dichter minder gewillig gehoor zou schenken (‘Voorrede’) dan

1) De theologische Faculteit eischte in 1860 een proefschrift in het Latijn. Aan deze wet gehoorzamend, heb ik mijn promotor op het deftigste aldus bedankt:
‘Animi quoque sententia me jubet Tibi, Promotor aestimatissime, Vir plurimum Venerande, Ter Haar! significare officii gratam memoriam, quae per omne quod in hac academia transegi tempus singulis annis crevit. Adstricto mihi iamdudum ingenua facilitate et honorifica benevolentia, quibus Tu me semper movisti et tenuisti, nunc imprimis idonea est opportunitas meritam Tibi gratiam publice persolvendi pro multis magnisque officiis mihi his diebus praestitis.’

2) Ik houd mij bij het oordeel van Beets, t.a. pl. bl. 297, die dit boek noemt ‘het geleerdste zijner werken, (dat) door bevoegden zoo rijk een aanwinst op het gebied der geheele geschiedenis en in 't bijzonder van die der beschaving werd geacht, als (het) om de aangenaamheid van den vorm bij de droogheid der stof aantrekkelijk (is); van het begin tot het einde boeiend, en op dien grond luid en dankbaarlijk geprezen.’

[p. 96]

voorheen, mag overdreven geacht worden, wanneer men let op een gedicht als ‘Eliza's vlucht,’ (1854, ‘Aurora’), een der schoonste, die ooit door Ter Haar werden voltooid. Het onderwerp was geheel voor dezen dichter geschikt - de heldenmoed eener moeder, die het kind, dat men haar ontstelen wil, door gadelooze krachtsinspanning redt, terwijl ze met bloedenden voet en gescheurde kleeren over het kruiende ijs in den losgeraakten Ohio vlucht. Zeer terecht heeft Beets opgemerkt, dat ‘juist het metrum van “Eliza's vlucht,” met inkorting van den laatsten regel, den dichter behoedt heeft voor zijn zwak tot breedsprakigheid.’¹⁾

Slechts ééne strophe ten voorbeeld. Eliza, de vluchtende slavin, heeft, om het verkleumde kind tot loopen aan te sporen, een appel ‘met hooggekleurden wang’ vooruitgeworpen. Het kind wordt door deze eenvoudige list verschalkt en draaft voor zijne moeder uit.

‘Zóó wordt de weg voor 't kind verkort,

Al valt hij eind'loos lang,

Zóó wordt weer moed haar ingestort,

Al blijft de toekomst bang.

En toen zij, met zijn zoetsten lach,
Haar Harry d' appel volgen zag,
Toen brak een glimlach, naar het scheen,

Nog door de tranen heen.’

Als classieke herinnering aan Homeros' Andromache bij het afscheid van Hector aan de Skaeïsche poort van Troje, schuilt in deze beide laatste regels een allergelukkigste greep. Ter Haar wijdt aan het vraagstuk der slavernij nog enkele andere zangen in dezen bundel, en inzonderheid aan den oorlog tusschen de Noordelijke en Zuidelijke Staten van de Noordamerikaansche Republiek, wier gruwelen met enkele regels:

‘De dood rijdt op 't geschut, dat drommen nedermaait:

Hij houdt als legervaan zijn zeisen opgestoken,

Of trommelt op de affuit met dorre menschenknoken’

schilderachtig zijn voorgesteld.

1) T.a. pl. bl. 278.

[p. 97]

Op het schoone lyrische gedicht ‘Weleer en thans’ heb ik gewezen¹⁾, maar mag ook niet zwijgen van een ander: ‘Op het kerkhof te Rozendaal’, een weemoedig woord van afscheid bij het verscheiden van den vroeg ontslapen De Génestet, aldus aanheffend:

‘Hier in de schaûw van lariks, beuk en linden,

In d' opgang naar der heuvlen kruin,

- Door de avondzon getint met wieglend licht en bruin -
Hier moest gij dan uw laatste rustplaats vinden!

Niet aan den voet van 't blonde duin,

En ver van Haarlem's bloemendreven,

Waar 't eerste lied der min door U was aangeheven,

In Holland's rozentuin.’

Het gedicht, in ‘Aurora’ van 1862 verschenen²⁾, getuigt van Ter Haar's onverzwakte, dichterlijke kracht. Sommige zijner gedichten, zooals: ‘Blik op Parijs van het kerkhof Père la Chaise’, met deze strafrede:

‘ô Stad des ongeloofs! met uw verniste zonden

Een wit gepleisterd graf gelijk!’

en de terechtwijzing aan Ernest Renan, kunnen er alleen door voor de huisgenooten van des dichters geloof.

In het algemeen heeft Ter Haar in dezen bundel ondanks zijne zestig jaren zich gehandhaafd op de hoogte van zijn vroeger verkregen roem. Nog steeds klopt hetzelfde gevoelige, edelmoedige hart voor alles, wat menschelijke geestdrift en menschelijke deernis kan wekken. Maar deze uitmuntende eigenschappen kunnen de natuurlijke schaduwzijden van zijn talent niet verbergen: overgevoeligheid, ras tot weekheid ontaardend; breedsprakigheid, soms met deftige gemeenplaatsen pronkend; onverstoorbare statigheid, dikwijls tot stijfheid inkrimpend. Toch ook, aan de andere zijde, waardeert men wederom denzelfden vloeienden, aangenamen versbouw, dezelfde helderheid in de uit-

1) Zie boven bl. 64.

2) Later in Van Vloten's ‘Dicht en Ondicht’, II.

[p. 98]

drukking der gedachte, denzelfden edelmoedigen strijd voor de edelste belangen der menschheid.

Schoon de dichter met deze uitgaaf afscheid genomen had van zijne lezers, zou hij dertien jaren later, één jaar voor zijn verscheiden, hen nogmaals verrassen met een bundel ‘Laatste gedichten.’

Ter Haar heeft tot 1874 zijn ambt van hoogleeraar vervuld, maar werd toen door ‘blijvende ongesteldheid’ (chronische bronchitis) genoodzaakt, acht-en-zestigjaren oud, zijn emeritaat te nemen. Huiselijke rampen werden hem niet gespaard. In datzelfde jaar (Maart 1874) overleed zijne tweede echtgenoote, Helena Elisabeth Roering, weduwe van den heer D.L. Jonquière, met wie hij (10 November 1854) hertrouwde, en die in de twintig jaren van beider tweede huwelijk door gedurige ongesteldheden haar echtgenoot vele uren vol ernstige zorgen deed doorleven. Nog zes jaar ongeveer leefde hij in stille rust te Velp op zijne villa Refugium. Zijne kwaal veroorloofde hem niet ernstige studiën te ondernemen, van daar zijn terugkeer tot de poëzie, de eerste liefde reeds van den knaap. Zijne ‘Laatste Gedichten’ (1879) zijn echter niet alle in de laatste zes jaren geschreven. Hij neemt enkele tot nog toe onuitgegeven verzen,¹⁾ zelfs vertalingen van 1826, voegt daarbij een gelegenheidsgedicht op de verbroedering van Noord- en Zuid-Nederland, tijdens het tweede Taal- en Letterkundig Congres te Amsterdam uitgesproken (1850), en voltooit de uitgaaf met zijne jongste stukken.

Volkomen te recht heeft Beets²⁾ een allerliefst vers van den grijsaard geprezen, ‘Achttien jaren’ (Januari 1876), waaruit blijkt, dat eene bevallige kleindochter de trouwe hulp voor haar grootvader was. Geheel in den ouden toon klinkt het:

1) Waaronder eenige fraaie fragmenten uit oud-christelijke dichters - Juvencus, Prudentius, Avitus, Eugenius Minor, Fortunatus, en Johannes Damascenus,

2) T.a. pl. bl. 291.

[p. 99]

 

‘Achttien jaren! Achttien jaren!

 

Als de gansch volbloeide maagd,

 

 

 

Wordt gevierd als een vorstinne,

 

Die haar kroon en schepter draagt.

 

't Heuglijk feest van achttien jaren

 

Drukt thans op uw blonde haren,

 

Mijn Johanna! ook die kroon,

 

En zij staat U lief en schoon;

 

Doch U werd in 't jonge leven

 

Nog een andre kroon gegeven:

 

En met wondergoed succes

 

Tradt gij op als huisvoogdes!

 

 

 

Ach! wat zou ik toch beginnen,

 

Stumperd op mijn ouden dag!

 

Zoo het net gestreken linnen

 

Door uw zorg niet voor mij lag?

 

Ach! hoe lang zou de avond dureu,

 

Met zijn sleep van kruipende uren,

 

Na den sombren winterdag,

 

Zoo 'k niet U, met heldren lach,

 

Die van zorg noch smart wil weten,

 

Die mij de uren doet vergeten,

 

Tegenover mij gezeten,

 

Aan mijn disch of schenkblad zag?’

Niet minder treffend, en tegelijk vol weemoed, is een ander gedicht, ‘Vriendschapstrouwe’ (Maart 1876), door eene treffende gebeurtenis uitgelokt, door den dood van zijn boezemvriend Wernerus Immink, die op Refugium stierf, toen hij eene woning zocht te Velp, om er zijne laatste dagen in gezelschap van den ouden vriend zijner jeugd door te brengen. Voor het overige blijft de grijsaard de gebeurtenissen in Staat en Kerk met belangstelling waarnemen. Zijne verzen op den dood van Prins Hendrik, en het tweede huwelijk van onzen Koning getuigen er van.

Het allerlaatst deed Ter Haar zich hooren in den familie- en vrienden-kring, toen hij den 23 Mei 1880 het herinneringsfeest vierde van zijn eerste optreden als predikant te Eemnes, voor vijftig jaren. Hij verheugde zich op dien dag in ‘treffende bewijzen van waardeering’, in ‘de overvloedige betooning der kinderlijke liefde;’ hij

[p. 100]

beleefde ‘een der schoonste en gelukkigste dagen zijns ouderdoms;’ hij was dankbaar voor alles, wat hem ten deel viel; ééne sombere gedachte kwelde hem echter - de toestand der Kerk, die door tweedracht, ongeloof en dweperij dreigde ten onder te gaan.

Voor vijftig jaren had hij het predikambt onder zoo geheel andere omstandigheden aanvaard. Zijn heerlijk ideaal der christelijk hervormde kerk scheen in damp vervlogen. Het was daarom, dat hij op dit schoone feest eene weemoedige klacht deed hooren over den noodlottigen toestand der kerk, die hem op het punt scheen van in puinhoopen te vallen, zoodat hij met deze diep ontroerende klacht eindigt:

‘'k Zie haar op 't diepst verneerd, ten spot van wie haar haten;

De liefde kwijnt, de hoop vlucht heen,

De godsdienst sterft bij wie geheel 't geloof verdween,
Die met een kouden lach de kerk, die zij verlaten,

Nog wreed op 't harte treen.

Zou redding mooglijk zijn? Stil hopend blijf ik wachten,

Of 't oog een lichtstraal scheemren ziet?

Dit troost me: “Al springt de vorm, de kerk is 't Godsrijk niet!”
Of: “Later zingt de kerk, met weer verjongde krachten,

Nog haar verrijsnislied!”

Of moet, ras na mijn dood, de laatste pijler zinken,

O, sterve ik daarvan onbewust,

Door u mijn Kindren, voor het laatst vaarwel gekust!
Dan fluistert ge op mijn graf - school daar een traan moog blinken -

Goddank, dat hij nu rust!’¹⁾

Een half jaar later ontsliep de vier-en-zeventigjarige dichter; - hij werd ter aarde besteld op hetzelfde kerkhof te Rozendaal, waarvan hij zoo weemoedig getuigde bij den dood van de Génestet.

Ter Haar laat de herinnering na van een rechtschapen en edel mensch. Hij was eenvoudig en dacht zeer bescheiden over zijne eigen verdiensten. Zijne levensbeschouwing

1) ‘De Kerk. Op mijn Herinneringsfeest. 23 Mei 1830-1880.’ Niet in den handel.

[p. 101]

was in hoofdzaak optimistisch; hij geloofde aan het schoone en goede rondom hem, hij geloofde aan de verdiensten van anderen. Hij waardeerde steeds het achtenswaardige, het uitstekende in zijne tijdgenooten. Hij toornde alleen, als men hem zijne idealen, zijne heiligdommen wilde ontrukken - van daar zijne klachten over Strauss, over Renan, over den toestand der Nederlandsche hervormde kerk. Eene negatieve critiek was hem een gruwel, omdat hij, teergevoelig in hooge mate, vreesde, dat men eenmaal al wat hem edel en groot voorkwam tot in het stof zou omverhalen.

Wat men er van denke, het optimisme van een man als Ter Haar getuigt van een beschavingstoestand der Nederlandsche geesten, die zeer zeker in ootmoed en nederigheid ver boven het optimisme van lateren tijd te verkiezen is. Want in waarheid is dit laatste een optimisme, dat alleen in zich zelven gelooft, dat het optimum in eigen meening vindt, en daar buiten niets van het bestaande goed acht. Dit optimisme leeft van afkeer en minachting voor wat zich in het verleden of heden voordoet, en wenscht de toekomst naar zijn eigen beeld te verscheppen. Het optimisme van Ter Haar vindt het optimum niet in zich zelven. Ter Haar ziet zijn optimum in de scheppingen van mannen, die in Staat, Kerk of Kunst hem hebben getroffen, en zijn vriendelijk hart hebben vertroost.

Het oude optimisme vond zijn evangelie in de schoonheid, die anderen openbaarden; het nieuwe optimisme vindt de schoonheid nergens dan in zich zelf. Het oude zag de wereld en de menschen meestal met liefde en bewondering, het nieuwe beschouwt ze in den regel met geringschatting en trots.

[p. 102]

Werken van Bernard ter Haar.

1821-1822.	‘Adversaria. Mengelingen door B. ter Haar. Begonnen Mey 1821. Geëindigd Januari 1822.’ Handschrift. 4^o. 348 bl.
1822-1823.	‘Adversaria. II deel. Poëzy. Begonnen Maart 1822, geëindigd Mei 1823, door B. ter Haar.’ Handschrift. 4^o. 368 bl.
1823.	(Oudst gedrukt gedicht:) ‘Palestina’ - geschreven op zeventienjarigen leeftijd, verschenen in ‘Zangen van vroegeren leeftijd en nieuwe Gedichten.’ Zie 1851.
1824.	‘Verhaal van mijn vertoef te Ootmarsum van den 19 Aug. tot den 2 Sept. 1824.’ Handschrift. 4^o. 100 bl.
1827.	‘Commentatio de Heraclidarum Incursionibus in Peloponnesum earumque causis atque effectibus.’ Met goud bekroond antwoord op eene prijsvraag der Groningsche Academie - opgenomen in de Annales dier Hoogeschool van 1827.
1827.	‘De Zelfopoffering.’ Met zilver bekroond antwoord op eene prijsvraag van het Amsterdamsche Genootschap ‘Tot Nut en Beschaving’ - opgenomen in het derde deel van de werken dezer vereeniging.
1838.	‘Johannes en Theagenes. Eene Legende uit de Apostolische eeuw.’ Arnhem, I.A. Nijhoff, 1838. gr. 8^o. Tweede druk, aldaar, bij denzelfde, 1839. gr. 8^o. Derde druk, aldaar, bij denzelfde, 1846. gr. 8^o. Vierde druk, aldaar, bij denzelfde, 1856. post 8^o. Vijfde druk, aldaar, bij D.A. Thieme, 1871. fol. Zesde druk, Den Haag, bij denzelfde, 1878. post 8^o. (Vollcsuitgaaf).
1838.	‘Elvire's geboortedag.’ (Geschreven in 1830), in ‘Tesselschade’ van 1838, bl. 39.
1840.	‘Dichtregelen bij den dood van den hoogleeraar J.H. van der Palm, na de bijwoning zijner plechtige uitvaart, den 12 September 1840.’ Leiden, C.C. van der Hoek, 1840. gr. 8^o.
1841.	‘Nieuwjaarwensch van Leidens Weezen voor het jaar

[p. 103]

	1841.’ (In de verzameling ‘Nieuwjaarwensçhen’ ter boekerij der ‘Leidsche Maatschappij van Nederl. Letterkunde’).
1841.	‘Abraham de Aartsvader. Nieuwe en herziene uitgave, met aanteekeningen, eene levensschets des Dichters en eene letterkundige geschiedenis des werks.’ Nijmegen, J.F. Thieme, 1841, gr. 8^o.
1842.	‘Proeve van beantwoording der vraag: Welken invloed heeft het Christendom gehad op de Poëzy?’ Bekroond door de Hollandsche Maatschappij van Fraaie Kunsten en Wetenschappen. Opgenomen in de ‘Nieuwe Werken’ der Maatsch. 2 d. 1843.
1844.	‘Huibert en Klaartje. Eene vertelling.’ Met 50 houtgravuren van Van Hove, Kachel en Weissenbruch. Geteekend door R. Craeyvanger. 's-Hage, K. Fuhri, 1844, 16^o. Deze uitgaaf is de tweede druk, daar de eerste verscheen in ‘Aurora’ van 1843. Derde druk, Haarlem, C. Zwaardemaker, 1858. 12^o. Vierde druk, Arnhem, D.A. Thieme, 1871. fol. Vijfde druk, Den Haag, bij denzelfde, 1878, post 8^o. (Volksuitgaaf). Vertaald in het Engelsch en in het Hongaarsch. Vertaald in het Boeren-Friesch: ‘Hobbe en Klaerke, fry neifolge fen W. Dijkstra.’ In handschrift den Dichter aangeboden; thans in bezit van zijn oudsten zoon Dr. B. ter Haar Bz., predikant te Nijmegen.
1844-1845.	‘De Kerkhervorming in tafereelen geschetst.’ Opgenomen als bekroond antwoord in de ‘Verhandelingen, uitgegeven door het Haagsche Genootschap tot verdediging van de Christelijke Godsdienst, na deszelfs 50-jarig bestaan.’ 's-Hage, de Erven J. Thierry en C. Mensing & Zoon, 1844-1845. gr. 8^o. Tweede druk, Amsterdam, S.J. Prins, 1846. 2 dln. gr. 8^o. Derde druk, aldaar, Erven S.J. Prins, 1846. 2 dln. gr. 8^o. Vierde vermeerderde druk, aldaar, Ten Brink & De Vries, 1849. 2 dln. gr. 8^o. (met register). Vijfde druk, aldaar, bij dezelfden, 1854. in één deel. 8^o. Vertaald in het Duitsch: ‘Die Reformationsgeschichte in Schilderungen. Aus dem Holländischen von C. Gross. 2 Bände. Gotha, F.A. Perthes, 1856. gr. 8^o.
1846.	‘De Sint-Paulus-rots. Dichtstuk gevolgd door een nauwkeurig verhaal der schipbreuk van het Nederlandsch barkschip Jan Henderik in Bloeimaand 1845, opgemaakt uit de papieren van den scheepsheelmeester J. Hanou Jr. en den opperstuurman H. Vierow.’ Amsterdam, G.W. Tielkemeijer en W. Willems, 1846. gr. 8^o. Tweede druk, aldaar, bij dezelfden, 1847. gr. 8^o. Derde druk, aldaar, bij dezelfden, 1847. gr. 8^o. Vierde druk, aldaar, bij dezelfden, 1856. post 8^o. Vijfde druk, Arnhem, D.A. Thieme, 1871. fol. Zesde druk, Den Haag, bij denzelfde, 1878. post 8^o. (Volksuitgaaf).

[p. 104]

1847-1849.	‘Hanna’, en ‘De Moeder des Heeren.’ Op verzoek van A.C. Kruseman geschreven voor den bekenden bundel: ‘Bij belsche vrouwen.’ Haarlem, compleet 1852. gr. 4^o. Later herdrukt in de verschillende bundels en in de folio-uitgaaf van 1871.
1847.	‘Voorrede’, voor de ‘Bloemlezing uit de Parabelen van F.A Krummacher. Naar het Hoogduitsch door J O. Jossef.’ Amsterdam, J.C. van Kesteren, 1847. post 8^o.
1848.	‘Hollands bloei in Schoone Kunsten en Wetenschappen bij het sluiten van den Munsterschen vrede, twee eeuwen later beschouwd. Eene voorlezing.’ Leiden, Du Mortier & Zoon, 1848. gr. 8^o.
1848.	‘De ware, boven alles begeerlijke vrijheid door Christus verkrijg baar. Leerrede over Johannes VIII: 36.’ Amsterdam, P. Kraay, 1848. gr. 8^o.
1848-1853.	‘Verspreide Leerredenen,’ als: ‘God van den Hemel zal alles doen gelukken.’ - ‘Ziet, hij bidt.’ - ‘Zijn er ook weinigen, die zalig worden?’ - in ‘Evangelische Leerredenen,’ uitgegeven bij Van de Wiel, Arnhem, 1848-1853. gr. 8^o.
1849.	‘Beschouwingen over den aard en den werkkring van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten. Uitgegeven door Leden van het Committé van Presidenten, Secretarissen en Algemeenen Penningmeester’. Amsterdam, Johannes Muller, 1849. gr. 8^o. Als Voorzitter der Tweede Klasse (Nederlandsche Letterkunde en Geschiedenis) had B. Ter Haar een groot aandeel in de samenstelling van dit verweerschrift.
1849.	‘Gezangen bij het 25-jarig bestaan van het Nederlandsch Genootschap: Tot zedelijke verbetering der Gevangenen’ (geteekend: B.t.H.). Zonder plaats. 1849. 8^o.
1849.	‘Verzameling van verspreide en onuitgegeven Gedichten’. Arnhem. I.A. Nijhoff, 1849. gr. 8^o. Tweede druk, aldaar, bij denzelfde, 1850, gr. 8^o. Derde druk, aldaar, bij denzelfde, 1852, gr. 8^o. Vierde druk (in vereeniging met een bundel van 1851), aldaar, I.A. Nijhoff & Zoon, 1857, 2 dln, met portret, gr. 8^o. Vijfde druk, aldaar, D.A. Thieme, fol. 1871. Zesde druk, Den Haag, bij denzelfde, post 8^o. 1878. (Volksuitgaaf.)
1849.	‘Bijdrage’ in ‘Bemin elkander. Bijdragen van J.J.L. ten Kate, B.T. Lublink Weddik, C. Leendertz en B. ter Haar.’ Amsterdam, Gebroeders Willems, 1849. 8^o.
1850.	‘Het Communisme onzer dagen. Lierzang bij den aanvang van de tweede helft der 19de Eenw.’ Voorgelezen in het Koninkl. Nederl. Instituut en uitgegeven in de ‘Werken’ der 2e afd. 1850.

[p. 105]

1850-1859.	‘Geschiedenis der Christelijke Kerk in tafereelen bewerkt door N. Beets, J. Brave, W. Moll, F.J. Domela Nieuwenhuis, B. ter Haar....en anderen. Amsterdam, G. Portielje & Zn. 1850-1859. 5 dln. roy. 8^o. met staalgravuren en platen.
1851-1852.	‘Thomas’. Geschreven op verzoek van P.H. Noordendorp voor den bekenden bundel: ‘Apostelen en Profeten’, 's-Gravenhage 1851-1852, gr. 4^o. Later herdrukt in de verschillende bundels en in de folio-uitgaaf van 1871.
1851.	‘Zangen van vroegeren leeftijd en nieuwe Gedichten’. Arnhem, I.A. Nijhoff & Zoon, 1851, gr. 8^o. met portret. Tweede druk (in vereeniging met den bundel van 1849) onder den titel: ‘Gedichten’, aldaar, bij dezelfden, 1857 (zie 1849).
1852.	‘Woorden van troost en besturing in dagen van droefheld en rouw. Leerredenen.’ Amsterdam, Gebroeders Kraay, 1852, gr. 8^o. Tweede druk, aldaar, bij dezelfden, 1864, post 8^o.
1853.	‘Levensbericht van Mr. Jeronimo de Vries (1776-1853)’, in de ‘Handelingen der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden’, 1853, bl. 180 en vlg.
1853.	‘Aanspraak aan Z.M. den Koning’. Amsterdam, D. Allart. 1853, gr. 8^o.
1854.	Bijdragen in ‘Proeven van Christelijke Gezangen’. Poëzy van N. Beets, W. Bilderdijk, Vrouwe K.W. Bilderdijk, I.H. Bok Jr., I. da Costa, W.A. Dwars, A. Francken, A.P. van Groningen, B. ter Haar...en anderen; alsmede eenige stukken uit bestaande gezangbundels gewijzigd of veranderd. Voorzien van geschiedkundige aanteekeningen. Amsterdam 1854. 8^o.
1854.	‘De onwrikbare vastheid van het Godsgebouw. Afscheidsrede over 2 Thimotheus 11:19. Gehouden te Amsterdam op den 11 Juni 1854.’ (Uitgegeven ten voordeele van het Diaconie-Weeshuis te Amsterdam). Amsterdam, Ten Brink & de Vries, 1854, gr. 8^o.
1854.	‘De Historiae Ecclesiasticae et Theologiae moralis Studio, his nostris diebus, arctissime conjungendo’. Oratio inauguralis. Traj. ad Rhenum, 1854.
1860-1869.	‘Geschiedenis der Christelijke Kerk in Nederland in tafereelen,’ onder redactie van B. ter Haar, W. Moll en E. Swalue. Met platen. Amsterdam, G. Portielje & Zoon. 1860-1869. 2 dln. roy. 8^o.
1860.	‘Oratio de historica religionis Christianae indole, hodie nimium spreta, haud sine gravissimo damno contemnenda ac negligenda.’ Traj. ad Rhenum, Kemink & fils. 1860. (gr. 8^o).
1861.	‘Noach's eerste offerhande na den zondvloed’. Leerrede over Genesis VIII: 20^a. Uitgesproken na het wijken van den watervloed, 17 Febr. 1861. Utrecht, J.G. Broese, 1861, gr. 8^o.

[p. 106]

1861.	‘Voorrede’ voor M.A. Perk's ‘Beknopte Geschiedenis van het Protestantisme’. Dordrecht, P.K. Braat, 1861, post 8^o.
1861.	‘Levensbericht van Dr. Nicolaas Christiaan Kist (1793-1859), hoogleeraar in de Godgeleerdheid te Leiden’ - in de ‘Handelingen der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden,’ 1861, bl. 45 en volg.
1862.	‘Offergave’. Verzameling van verspreide en onuitgegeven opstellen, aan het gebied van kunsten en letteren ontleend. (Eene bijdrage tot den opbouw van de kerk der Hervormden te Enschedé). Utrecht, Kemink & Zoon, 1862, post 8^o.
1864.	‘Van God onze hulpe’. Leerrede over Psalm 121:1 en 2, ter godsdienstige opening van het academiejaar. Amsterdam, Gebroeders Kraay, 1864, gr. 8^o.
1864.	‘Wie was Jezus? Tiental voorlezingen over “Het leven van Jezus door E. Renan,” na de opening der Academische lessen gehouden’. Utrecht, Kemink & Zoon 1864, gr. 8^o. Vertaald in het Duitsch: ‘Zehn Vorlesungen über Renan's Leben Jesu. Deutsch von H. Doermer.’ Gotha, F.A. Perthes, 1864, gr. 8^o.
1865.	‘Voorrede’ voor ‘H.W. Terpstra, Zestal leerredenen’. Zaandam, 1865, 8^o.
1865.	‘Levensbericht van J. Steenmeijer, met medewerking van R. Benninck Janssonius.’ Arnhem, Is. A. Nijhoff, 1865. 8^o.
1866.	‘Gedichten, Derde verzameling.’ (Met portret). Arnhem, D.A. Thieme, 1866. 8^o. Tweede druk in de folio-uitgaaf van 1871. Derde in de Volksuitgaaf van 1878.
1866-1868.	‘Geschiedenis der Hervorming in de Nederlanden door C.G. Montijn. Tweede druk. Uitgegeven door B, ter Haar.’ Arnhem, D.A. Thieme. 1866-1868. 2 dln. gr. 8^o.
1867.	‘De wachters op den morgen. Leerrede over Psalm CXXX: 6. Uitgesproken op 3 November 1867 op den 350 gedenkdag der Kerkhervorming.’ 's-Hage, M.J. Visscher, 1867. gr. 8^o.
1870-1873.	‘De historiographie der kerkgeschiedenis geschetst.’ Utrecht, C. van der Post Jr., 1870-1873. 2 dln. in 3 stukken. gr. 8^o.
1870.	‘De slotsom eener veeljarige Evangeliebediening. Leerrede over 1 Timotheus 1:5. Uitgesproken 22 Mei 1870 in de Domkerk bij de gedachtenisviering zijner veertigjarige evangeliedienst.’ Utrecht, C. van der Post Jr., 1870. gr. 8^o.
1870.	‘Wijsheid en Oorlogswapen. Leerrede over Prediker IX: 18a. Uitgesproken 25 September 1870 in de Domkerk ter godsdienstige opening van het Academiejaar.’ Utrecht, C. van der Post Jr., 1870. gr. 8^o.
1871.	‘Gedichten van Bernard ter Haar. Geïllustreerd door

[p. 107]

	Nederlandsche schilders. Opgedragen aan Zijne Majesteit den Koning.’ Arnhem, D.A. Thieme, 1871. fol. In deze uitgaaf komen voor houtgravuren naar teekeningen van de kunstenaars: Heemskerk van Beest (De Sint-Paulus-rots-schipbreuk). - W. de Famars Testas (De Dochter van Herodias). - Joseph Israels (Thomas op Golgotha, en In de Lente). - W. Roelofs (In den Zomer). - J.W. van Borselen (In den Herfst). - W. Bilders (In den Winter). - J.J. Mesker (Rolf en Ida). - Ch. Rochussen (De abdij van Rijnsburg). - A. van Everdingen (Welkom buiten (aan Rhedersteeg)). - Jos. Israels (Huibert en Klaartje). D. Taanman (In de Kinderkamer). - C. Springer (Het kind en de bedelaar). - Ch. Rochussen (Elisa's vlucht). - W. de Famars Testas (Abd-el-Kader). - L. Lingeman (De Blinde en zijne dochter. Staalgravure van D.J. Sluyter). Hoeveel zorg ook door den uitgever aan het welslagen dezer illustratiën is besteed, blijft toch het bedroevend resultaat, dat de houtgraveurs de werken der uitstekendste kunstenaars uiterst middelmatig hebben vertolkt.
1872.	‘Utrecht in 1672. Eene historische voorlezing. Met aanteekeningen.’ Utrecht, Gebroeders Van der Post, 1872. gr. 8^o.
1872.	‘Levensschets van H.J. Spijker,’ bij ‘Tiental nagelaten leerredenen.’ Amsterdam, J.H. en G. van Heteren, 1872. roy. 8^o.
1874.	‘Afscheidsrede, uitgesproken bij zijn aftreden als hoogleeraar in de godgeleerdheid te Utrecht, den 17 December 1874.’ Arnhem, P. Gouda Quint (firma Is. An. Nijhoff & Zoon), 1874. gr. 8^o.
1875.	‘Bijdrage in den bundel: ‘Voor Visschers gevangen. Proza en Poëzie, verzameld door A. van Laer Jr.’ Amsterdam, Scheltema en Holkema, 1875. 8^o.
1878.	‘Gedichten.’ 's-Gravenhage. D.A. Thieme, 1878-1879. (Volksuitgaaf). 3 din. post 8^o.
1879.	‘Laatste Gedichten,’ 's-Gravenhage, D.A. Thieme, 1879. post 8^o.
1880.	‘De Kerk. Op mijn herinneringsfeest, 23 Mei 1830-1880. (De dichter had 23 Mei 1830 zijn ambt als predikant te Eemnes-Binnen aanvaard.) Niet in den handel. - Arnhem, 1880.