Nederlandsche spraakleer. Deel I. Klankleer, woordvorming, aard en verbuiging der woorden

Vijfde afdeeling. Over het telwoord.

Eerste hoofdstuk. Over de soorten des telwoords in het algemeen.

§ 83.

1. De telwoorden zijn woorden, die de hoeveelheid der dingen of de rangorde van afzonderlijke voorwerpen te kennen geven (zie § 46. 4.).

II. Zij worden onderscheiden in:

1. Bepaalde, die een bepaald getal aanduiden, en:

2. Onbepaalde telwoorden, die het getal der voorwerpen onbepaald aanduiden, of de hoeveelheid eener stof, of, eindelijk, de mate van een ondeelbaar begrip te kennen geven.

De onbepaalde telwoorden worden wederom verdeeld in:

1). Grondgetallen (numeralia cardinalia), die het getal der

[p. 263]

voorwerpen te kennen geven, als: één, twee, drie enz., en in:

2). Rangschikkende telwoorden (numeralia ordinalia), die de rangorde der voorwerpen opgeven, als: de eerste, de tweede, de derde enz.

De grondgetallen dragen dezen naam, omdat in hen de grond of de stam der rangschikkende telwoorden te zoeken is.

3. Van de bepaalde zoowel als van de onbepaalde telwoorden worden door samenstelling telwoordelijke bijwoorden of bijvoegelijke naamwoorden afgeleid:

1). Herhalingstallen (numeralia iterativa): eenmaal, tweemaal, menigmaal enz.

2). Verdubbeltallen (numeralia multiplicativa): tweevoudig, veelvuldig enz.

3). Soortgetallen (numeralia specialia): eenerlei, velerlei, allerhande enz.

Aanm. 1. Deeltallen (numeralia partitiva) kent onze taal niet, uitgenomen de woorden een half, dat eigenlijk zijde beteekent, en waarvan het zelfst. naamw. de helft (voor helfte) afkomt, en verl voor vierdeel of vierendeel. Overigens gebruikt men in plaats van deeltallen en rangschikkende telwoorden in het onzijdig geslacht, een derde, een tiende enz. en verstaat daarbij het woord deel.
Aanm. 2. Voor de verdeelende telwoorden (numeralia distributiva) heeft onze taal evenmin een bijzonderen vorm. Men omschrijft het gevorderde denkbeeld door bij het grondgetal het onbepaalde telwoord ieder te voegen: ieder twee, ieder tien enz., of, wanneer men aan eene volgreeks denkt, door het grondgetal tweemaal uit te drukken en er het voorzetsel aan tusschen te plaatsen: een aan een, twee aan twee enz. Denkt men niet aan gelijk afgemeten afstanden, zoo zegt men een voor een in plaats van een aan een. Ook telkens een, telkens twee enz. kan het begrip uitdrukken. Alleen het woord enkel kan als een distributief telwoord worden aangemerkt.