Nederlandsche spraakleer. Deel I. Klankleer, woordvorming, aard en verbuiging der woorden

Eerste hoofdstuk. Vokaalverwisseling.

§ 31.

1. De stammen der naamwoorden zijn, in het algemeen gesproken, in hunnen oorsprong werkwoorden, die, als namen van be-

[p. 68]

grippen of voorwerpen gebruikt, den aard van werkwoorden hebben afgelegd. - Onder de werkwoorden zijn er die gewoonlijk ongelijkvloeiend genoemd worden, dat is, zoodanige, die in zekere vormen de stamvokaal voor eene andere vokaal verwisselen. Zoo wel de vormen, welke den klinker, die voor de stamvokaal in de plaats getreden is, bevatten, als de vorm, die de oorspronkelijke stamvokaal bezit, leveren stamwoorden of woordstammen. Om derhalve de verhouding te verklaren, in welke bijéénbehoorende stammen, van verschillende vokalen voorzien (bij voorb. spraak en spreuk), tot elkander staan; alsmede om den aard te doorzien van op zich zelven staande, maar met ongelijkvloeiende werkwoorden samenhangende stammen (bij voorbeeld kwaal), dient men de regels te kennen, die de klankverwisseling bij de werkwoorden beheerschen.

2. De ongelijkvloeiende of sterke werkwoorden worden verdeeld in verschillende klassen, waarvan in het Gothisch de eerste vier in den oorspronkelijken stamvorm eene korte a, de vijfde eene korte i, de zesde eene korte u (oe) vertoont.

Aanm. 1. De overige klassen behoeven hier niet in aanmerking te komen, daar de klankverwisselende vormen der werkwoorden dier klassen geene stammen leveren.
Aanm. 2. De vorm, die de ongewijzigde vokaal, van welke de vokaal der overige stammen afgeleid is, bevat, is geenszins altijd de vorm van den tegenwoordigen tijd. Integendeel bevat bij de werkwoorden der eerste drie en der laatste twee klassen het praeteritnm de oorspronkelijke vokaal. Slechts bij de vierde bevat het praes. de stamvokaal.

Wij leeren de zes klassen van sterke werkwoorden het best door voorbeelden kennen.

1^e Klasse: stal (ik stal), stila (ik steel), stulans (gestolen).

2^e Klasse: band (ik bond), binda (ik bind), bundans (gebonden).

3^e Klasse: gab (ik gaf), giba (ik geef), gibans (gegeven).

4^e Klasse: fara (ik vaar), farans (gevaren), fôr (ik voer).

5^e Klasse: stigum (praet. plur.; in het enkelv. met versterkten klank: stáig, steeg), stigans (gestegen), steiga (ik stijg).

6^e Klasse: budum (praet. plur.; in het enkelv. met versterkten klank: báuth, bood), budans (geboden), biuda (ik bied).

[p. 69]

Lijst van stamwoorden of in afgeleide woorden aanwezige woordstammen, tot elk der zes klassen van sterke werkwoorden beboorende.

I^e Klasse.

	Bij het praeter.	het praes.	het partic. perf.
van baíran (dragen)	behoort baar en bar,		geboorte en beuren.
van breken	behoort braak,	gebrek,	brok en breuk.
van helen	behoort halm,	helm,	hol en hullen.
van kwemen(d. i. komen)	behoort bekwaam,	komst.
van kwelen (kwijnen)	behoort kwaal.
van nemen	behoort (toe-)name,	(toe-)neming,	vernuft.
van rikan (ophoopen)	behoort rakelen,		rook (hooimijt).
van scheren	behoort schaar,	scheerder,	scheur.
van spreken	behoort spraak,	gesprek,	sprook en spreuk.
van steken	behoort staak,	stek,	stok, stoken en stuk.
van stelen	behoort (dief-)stal,	steler,	verstolen.
van streken (bewaard in den vorm strekken)	behoort strak,	strik,	strop.
van wreken	behoort wraak,	wreker,	wrok.

II^e Klasse.

van belgen (opzwellen)	Behoort balg,		verbolgen.
van bergen	behoort	berg,	burg.
van binden	behoort band,	gebint (voor gebindte),	verbond.
van blinken	behoort blank.
van dimpen (dampen)	behoort damp,		dompig.
van dringen,	behoort drang,		drom.
van drinken,	behoort drank,	drinker,	dronk.
van dwingen	behoort dwang,	dwinger.
van gaírdan (omsluiten)	behoort gaarde, gard,		gordel.
van gelden	behoort	geld,	goud, gulden.
van gillen	behoort (nachte-)gaal,	gil.
van helpen	behoort	helper,	hulp.
van hinthan (vangen)	behoort hand,		hond.
van kerven	behoort	kerf,	korf.
van klinken	behoort klank,	geklink.

[p. 70]

	Bij het praeter.	het praes.	het partic. perf.
van krimpen	behoort kramp,	krimp,	bekrompen.
van sinthan (reizen)	behoort gezant.
van slikken	behoort		slok.
van slingen (veroud.)	behoort slang,	slim, slinger,	slom (d. i. krom).
van slinken	behoort slank.
van springen	behoort	springer,	sprong.
van stinken	behoort stank.
van vinden	behoort	vinder,	vond.
van werpen	behoort		worp.
van werven (draaien)	behoort	wervel.
van vilvan (rooven)	behoort		wolf.
van winden	behoort wand, wenden,	windsel.
van wirren (Hoogd.)	behoort war en warsch,	wier.
van wringen	behoort wrang,	ring,	wrongel.
van zingen	behoort zang.

III^e Klasse.

	Bij het praeter.	het praes. of het partic. perf.
van bidden	behoort	gebed en bede.
van geven	behoort gave,	gift en gever.
van lezen	behoort	les.
van liggen	behoort (toe-)lage en leggen.
van meten,	behoort maat,	meter.
van vreten	behoort vraat,	vreter.
van vithan (binden)	behoort wade en gewaad.
van wegen	behoort waag,	gewicht en wieg.
van weven	behoort wafel.
van zien	behoort (in-)zage,	gezicht.
van zitten	behoort (land-)saat en zadel,	zetel en zit(-plaats).

IV^e Klasse

	Bij het praes. of partic. perf.	het praeter.
van baten	behoort baat, bater,	boeten.
van dragen	behoort gedrag.
van graven	behoort graf en greb,	groeve.
van malen	behoort maler,	mol, mul, molen, molm,
van scheppen	behoort	schop.
van slaan	behoort slag.

[p. 71]

	Bij het praes. of partic. perf.	het praeter.
van staan	behoort stand,	stonde.
van varen	behoort vaart,	voer en voeren
van hvathjan (schuimen)	behoort wasem,	woede.

V^e Klasse.

	Bij het partic. perf.	het praes.	het praeter.
van bijten	behoort bete,	gebit,	bitter, beitel.
van blijken	behoort	blijk en blikken,	bleek en blaken.
van brijzen (verbrijzelen)	behoort		broos.
van dijgen	behoort dik,	dichten,	deeg en deugen.
van drijven	behoort dreef,	bedrijf, drift,	draf.
van gijpen	behoort		gapen.
van glijden	behoort gleê,	glijd(-baan),	glad en glooien.
van grijpen	behoort greep,	begrip.
van (be-)klijven	behoort kleven,		klaveren.
van knijpen	behoort kneep,	knip,	knap.
van krijten	behoort kreet.
van lijden (gaan)	behoort lid,		leed, leiden, loods.
van lijken	behoort	gelijk.
van (be-)lijven	behoort	lijf,	laf.
van nijgen	behoort	nikken,	neigen.
van rijden	behoort rid,	ridder,	rad, redden, bereiden, rooi=klaar.
van rijgen	behoort reeks,	rij, riem,	rei, raam.
van rijten	behoort reet,		rot en rat.
van rijzen	behoort	rijzig,	ras, reizen.
van schrijden	behoort schred,		stroom, storm.
van schrijen (schreeuwen)	behoort schreeuw,		schroom.
van schrijven	behoort schreef,	schrijver.
van siuvan (naaien)	behoort		zoom.
van slijden (glijden)	behoort slede.
van slijpen	behoort sleep,	slip en slijper,	slap en sloop.
van smijden	behoort smid,	smijdig.
van snijden	behoort snede en snit,	snijder,	snood en snoeien.
van spijen (spuwen)	behoort		speeksel, spog.
van splijten	behoort split en spleet,	splitsen,	(twee-)spalt.
van stijgen	behoort steeg en steil (stegel),	stichten,	steiger.
van stijven	behoort	stijf,	staf en stevig.

[p. 72]

	Bij het partic. perf.	het praes.	het praeter.
van strijden	behoort	strijd.
van strijken	behoort streek,		strook, streelen, straam.
van tijgen	behoort	tichten.
van wijken	behoort	wijk,	week en wak.
van zwijken	behoort	zwichten	zwak.
van zwijmen	behoort	zwijm,	zweem en zwam.

VI^e Klasse.

van bieden	behoort bode en gebod,	gebied,
van bliuvan (slaan)	behoort	blauw.
van buigen	behoort boog, bocht en beugel,	buigzaam.
van (be-)driegen	behoort bedrog,	bedrieger.
van (ver-)drieten	behoort onverdroten,	verdriet.
van driusan (vallen)	behoort	droes, droesem.
van duiken	behoort	diep,	doop.
van druipen	behoort drop,	druip(-steen).
van gieten	behoort goot of geut,	gieter.
van kiezen	behoort keus,	kiezer.
van klieven (kluiven)	behoort kloof en kluft,	kluif.
van kruipen	behoort krocht,	kruiper.
van liegen	behoort leugen,		loochenen.
van (ver-)liezen	behoort loor en leur,	verlies,	los en -loos.
van luiken	behoort leuk,	luik.
van (ge-)nieten	behoort nut en genot,		genoot.
van rieken (ruiken)	behoort reuk,	ruiker,	rook.
van schieten	behoort schoot of scheut, geschut, schotel,		schoot.
van schuiven	behoort schoof,	schuif, scheef,	schoffel.
van sluiten	behoort slot, sloot en sleutel.	sluiter.
van spruiten	behoort	spriet en spruit,	sproet.
van stuiven	behoort stof,	gestuif.
van tijgen (voor tiegen)	behoort tocht, tucht, teugel,		touw, toom, toogen en toonen.
van vliegen	behoort vlug, vleugel, vlucht,	vlieger.
van vlieten	behoort vlot en vloot.	vliet.
van vriezen	behoort vorst.
van zuigen	behoort	zuiger,	zog, zeug en zoogen.
van zuipen	behoort		zoop.

[p. 73]

Aanm. Ter verklaring, hoe de oorspronkelijke vokaal in het meerendeel dezer vormen is veranderd, verwijzen wij naar het 2e Hoofdst. en hoe soins de klank versprongen is, naar het 3^e Hoofdst. van het 1^e Boek. Zoo wordt, bij voorbeeld, in § 5. 4, en § 8. 7. de oorsprong der a en der o in de vormen, die met het praeter. der werkwoorden van de 5_e kl. in verband staan, aangewezen, en zien wij uit § 6. 3, hoe scheef kan staan voor schief, hetwelk behoort bij schuiven.

3. Het verschijnsel der klankverwisseling vertoont zich ook in die woorden, welke zieh door reduplicatie of verdubbeling onderscheiden. Evenwel is dit verschijnsel hier van een gansch anderen aard. In de klankverwisseling, die wij behandelden, vormt de stam, die de klankverwisseling ondergaan heeft, een zelfstandig woord, gelijk dan ook de behoefte om eene begripswijziging uit te drukken, aan die gedaanteverandering van den stam de geboorte gaf. Bij de reduplicatie, daarentegen, vormt de oude stam een afdruksel van zich zelven, dat van voren aan den ouden stam blijft hangen, ten minste zich daarvan nimmer volkomen los maakt: ook dient deze herhaling slechts om den indruk, doorgaans van onaangenamen aard, af te beelden, dien het begrip des stams op den spreker maakt. Het zijn meestal stammen met den klank a, die deze verdubbeling ondergaan, en de reduplicatie bestaat in de herhaling derzelfde konzonanten, maar met de vokaal i uitgesproken: ziegezagen, liflafjes, ginnegappen, hiphappen, klinkklank, mikmak enz. Soms vindt men een woord met afleidings- of verbuigingsuitgang en al verdubbeld, altijd met dezelfde vokaalwisseling, kriebelkrabbelen, pritjespraatjes; ja, een enkele maal komt de afdruk van het oorspronkelijke woord tot zekere zelfstandigheid en wordt door het voegwoord en daarmede verbonden: kwips en kwaps. Deze vokaalwisseling vond men zoo geschikt om het doel, dat men daarmede voor had, te bereiken, dat men wel eens een stam misvormde, opdat hij zich tot deze wijze van verdubbeling zou kunnen leenen: rimram van rijm, gripgrap van grijp of greep, bij kris en kras van Christus.

Eene andere soort van verdubbeling, doch van denzelfden oorprong en beteekenis, is die, waarbij, zonder verandering der vokaal, de stam, met den overgang van de eerste konzonant

[p. 74]

in h, soms in k, herhaald wordt: harrewarren, hassebassen hikkepikken, hossebossen, kissebissen (van bissen, widl rondloopen). Ook reilen en zeilen behoort hiertoe, wanneer men in reilen niet anders te zien heeft dan de herhaling van het woord, mel gewijzigde eerste letter.