Historische grammatica van het Nederlands

(1987)–Cor van Bree– rechtenstatus

24 GGM. ō

Schema:

24.1. Gemeengermaans > Nederlands

De klankwaarde van ggm. ō is waarschijnlijk nogal open geweest: ɔ̄. Deze klank vinden we in het Got. vóór vocaal terug; overigens heeft het Got. een gesloten vocaal ō. Illustratief is de afwisseling stojan ‘richten’ - stáúa ‘rechter’ en ‘gerecht’. Het Got. is dus ten dele representatief. We vergelijken nu de volgende got., ohgd. en ndl. woorden:

got.	broþar	ohgd.	bruodor	ndl.	broeder
	sokjan		suohhen		zoeken
	bloma		bluoma		bloem

We constateren dat ggm. ō in het Ndl. altijd als ū (kort) <oe> wordt teruggevonden (vóór r lang). Deze ontwikkeling (vgl. de parallellie met ggm. ē; zie 21.1) heeft waarschijnlijk evenals in het Ohgd. via een diftongische tussentrap plaatsgevonden: owgm. uo. Voor (het oudste) Mnl. doen we er goed aan nog een diftong uǝ aan te nemen. De spelling <oe> kan zijn ontstaan aan zo'n diftongische tussentrap te danken hebben, maar het is ook mogelijk dat <e> als een verlengingsteken moet worden opgevat. De ontwikkeling via diftongen, die per dialect verschillend was, geldt echter niet voor de kustgebieden, waarvoor we nog lang ō moeten aannemen: vgl. mnl. spellingen als nomen ‘noemen’, ropen ‘roepen’, rode ‘roede’, die daar rechtstreeks in een ū-klank overging. De <ou>-spelling, die vooral in vlaamse teksten optreedt, kan al in de richting van een ū-klank wijzen. Vgl. in de Walewein: bouc, plouch, roupen, behouf. Deze <ou>, die alleen vóór labiaal of velair optreedt, vertegenwoordigt in deze tekst dan dezelfde klankwaarde als de <ou> van bijv. cout, waarin het hedendaagse Westvlaams nog steeds ū heeft evenals in ploeg enz. Een andere mogelijkheid is dat de <ou>-spelling op een

ou-diftong wijst, die dan later in het Westvlaams ū geworden is. In de posities vóór dentaal ontwikkelde zich een diftongische klank uǝ <oe>; vgl. nog het hedendaagse Westvlaams.

Voor een deel van het 17e-eeuwse Hollands moeten we een oe-achtige klank aannemen vóór labiaal of velair; in andere posities werd een ō-klank uitgesproken. In sommige dialecten is het precies andersom geweest: de meer gesloten klank vóór dentaal, de meer open vóór labiaal en velair. De grammaticus Séwel (1708) vermeldt nog dat veel Rotterdammers kookje zeggen in plaats van koekje. Later vielen de beide varianten in de hedendaagse ū-klank samen. De oude ō verdwijnt dus, maar de plaats daarvan wordt ingenomen door het samenvallingsprodukt van de vocaal, ontstaan door rekking van ŭ of ŏ, en de vocaal uit ăŭ (zie 16.2 en 18.1). De oude ō wordt ū en neemt zo de plaats in van de oude ū, die we door palatalisering en/of diftongering als ȳ, ɔei of ou terugvinden (zie 23.1 en 23.3).

24.2. Dialectische verschillen

In de oostelijke helft van het taalgebied komt i-Umlaut van owgm. ō voor met als resultaat ø̄: greun voor groen (vgl. osa. grōni), zeuken voor zoeken (vgl. osa. sōkian). Deze ø̄ vinden we op de Veluwe en in de Achterhoek en Twente. In streken waar de overgang van ō tot uǝ eerder plaats vond dan de i-Umlaut, is het resultaat ȳ via yǝ: gruun, zuken. Dergelijke streken zijn Brabant, de Betuwe, de Lijmers, Drente. Het Duits heeft ook ȳ: vgl. grün; suchen vertoont, wellicht onder invloed van de velair, de Umlaut niet. Ook voor oost-mnl. (bijv. brabantse) teksten moeten we met deze Umlaut rekening houden: vgl. spellingen als <gruene> en <suete> met waarschijnlijk yǝ door i-Umlaut uit uǝ. Zie kaart 13 en 18.

24.3. Gemeengermaans < Oerindoëuropees

We vergelijken de volgende twee woorden met lat. en griekse:

1.	got.	broþar	lat.	frāter	gr.	phrātēr
2.		bloma		flōs		-

In geval 1 is voor het Oeride. een ā gereconstrueerd, waarvoor het Lat. en het Grieks, althans een bepaald grieks dialect, representatief zijn. In geval 2 is als oeride. klank ō aangenomen, waarvoor het Lat. weer als representatief kan gelden. Oeride. ā en ō vallen in het Ogm. samen in ō, een klank die nogal open moet zijn geweest, aanvankelijk zelfs å̄, later in het Ggm., ɔ̄. De open klank vinden we in het Got. nog vóór vocaal terug (zie 24.1).

KAART 13
Karte 21 (Frings 1944)

Vorige Volgende