Historische taalkunde

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur S. NED. 16 7321

 

algemene opmerkingen

De versie van Cor van Brees Historische taalkunde die hier digitaal gepubliceerd wordt, is niet eerder in deze vorm in druk verschenen. Het bestand is gebaseerd op de tweede, herziene druk uit 1996. De auteur heeft in de winter van 2003 in deze tweede druk diverse wijzigingen en correcties aangebracht en tekst toegevoegd, die in dit bestand zijn doorgevoerd.

 

redactionele ingrepen

Achter de meeste deeltitels is een asterisk aangebracht, waarop geklikt kan worden om de betreffende aantekeningen bij dit deel, afkomstig van pagina 315-322, te kunnen raadplegen.

Hoofdstuk 22 begint op pagina 305, de paginanummering wordt vervolgd op pagina 315. De tussenliggende paginanummers zijn komen te vervallen, omdat het betreffende hoofdstuk zo ingrijpend is gewijzigd dat er onvoldoende overeenkomsten zijn met de pagina's in de tweede druk.

Voor de overzichtelijkheid is de tabel op pagina 151 in drie gedeelten geknipt.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 2, 16, 24, 32, 44, 78, 86, 142, 170, 188, 200, 202, 230, 252, 254, 280, 298, 304 en 334) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1)]

HISTORISCHE TAALKUNDE

 

[pagina 3]

Cor van Bree

 

Historische taalkunde

 

Acco Leuven / Amersfoort

 

[pagina 4]

Met dank aan auteurs en uitgevers voor hun toestemming tot overname van kaarten en figuren.

Eerste druk: 1990	ML.106.00.1
Tweede, herziene druk: 1996	32 015 3426

 

Gepubliceerd door Uitgeverij Acco, Tiensestraat 134-136, 3000 Leuven (België)

 

Voor Nederland:

- Uitlevering: Centraal Boekhuis bv, Culemborg

- Correspondentie: Postbus 284, 3830 AG Leusden / Postbus 1285, 3800 BG Amersfoort

 

Omslagontwerp: Danny Juchtmans

 

© 1996 by Acco (Academische Coöperatief c.v.), Leuven (België)

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means without permission in writing from the publisher.

 

D/1996/0543/77

NUGI 941

ISBN 90-334-3426-1

 

[pagina 5]

Inhoud

Woord vooraf	13
Aanwijzingen voor de gebruiker	17
Overzicht kaarten	21
Overzicht figuren	22
Overzicht schema's	23
1. Inleiding	25
1.1. Taalverandering en taalverwantschap	25
1.2. De taken van de historische taalwetenschap	27
1.3. Nog enige termen	28
1.4. Overzicht van het boek	29
Deel 1. Taalverwantschap en taalreconstructie	31
2. Het vaststellen van taalverwantschap	33
2.1. Inleidende opmerkingen	33
2.2. Werken met kenmerken	34
2.2.1. De woordenschat	34
2.2.2. Affixen en uitgangen	36
2.2.3. Andere kenmerken	36
2.2.4. Samenvatting	39
2.3. Iconen, indexen en symbolen	40
2.4. Klankwetten en klankcorrespondenties	41
2.5. Typologische vergelijking	43
3. Taalfamilies	45
3.1. De germaanse taalfamilie	45
3.2. De indoëuropese taalfamilie	48
3.3 De indeling van de indoëuropese en de germaanse talen	50
3.4. Stambomen en prototalen	52

 

 

[pagina 6]

4. Klankcorrespondenties en reconstructie	55
4.1. Analyse van de regelmatige klankcorrespondenties	55
4.2. Verwantschap en ontlening	58
4.3. Uitzonderingen op regelmatige klankcorrespondenties	61
4.4. Het reconstrueren van prototalen	62
4.4.1. Inleidende opmerkingen	62
4.4.2. Externe reconstructie	62
4.4.3. Interne reconstructie	63
4.5. De betrouwbaarheid van de reconstructies	65
4.6. Het zoeken naar regelmaat	66
4.6.1. Algemeen	66
4.6.2. De wet van Verner	67
4.7. De reconstructie van oudere fasen	69
4.7.1. Inleidende opmerkingen	69
4.7.2. Klank en letter	70
4.7.3. Reconstructie van klankwaarden; voorbeelden van argumentaties	72
4.7.4. Grammaticale bronnen	75
4.7.5. Afsluitende beschouwingen	76
5. Taalverwantschap en taalreconstructie. Afsluiting	79
5.1. Samenvatting en vooruitblik	79
5.2. Historische aantekeningen	79
5.2.1. De ‘voor-wetenschappelijke’ periode	79
5.2.2. De beginperiode: Rask, Grimm, Bopp, Schleicher	80
5.2.3. De neogrammatici	81
5.2.4. Na De Saussure	83
Deel 2. Taalverandering 1 (klank- en betekenisverandering)	85
6. Klankverandering	87
6.1. Inleidende opmerkingen	87
6.2. De verandering	87
6.3. De conditionering	89
6.4. De fonetiek van de klankveranderingen	91
6.5. Tijd en plaats van de klankwetten	92
6.6. Tendensen in klankverandering	93
6.6.1. Structurele tendensen	93
6.6.1.1. Structurele samenhang	93
6.6.1.2. Push chains	94
6.6.1.3. Drag chains	95
6.6.1.4. Push chains en drag chains	96
6.6.1.5. Compenserende reacties	96
6.6.2. Primaire tendensen	97
6.6.3. Afsluitende beschouwingen	100

 

 

[pagina 7]

7. Klank/betekenisverandering	103
7.1. Inleidende opmerkingen	103
7.2. De analogie	103
7.2.1. Algemeen	103
7.2.2. Analogie. Drie onderscheidingen	104
7.3. Het isomorfieprincipe	107
7.3.1. Een indeling naar gevallen	107
7.3.2. Het betrekkelijke belang van het isomorfieprincipe	111
7.3.3. Het betrekkelijke succes van het isomorfieprincipe	112
7.3.4. De (on)voorspelbaarheid van de formeel-semantische analogie	113
7.4. Analogische reïnterpretatie	114
7.5. Samenvatting isomorfieprincipe	115
7.6. Produktiviteit en incidentele (scheppende) analogie	116
7.7. Analogie, synonymie- en homonymievermijding en de taalgebruiker	119
8. Betekenisverandering	121
8.1. Inleiding	121
8.1.1. Betekenissen en betekenistheorieën	121
8.1.2. De prototypische benadering van betekenis(verandering)	121
8.1.3. Betekenisverandering, zaakverandering, vormverandering, verandering in gevoelswaarde	123
8.1.4. Semasiologie en onomasiologie	124
8.1.5. Veranderingen in gebruik (pragmatische verandering)	124
8.2. Types betekenisverandering	125
8.2.1. Inleidende opmerkingen	125
8.2.2. Betekenisspecialisatie en betekenisveralgemening	126
8.2.3. Metafoor	126
8.2.4. Metonymie	127
8.2.5. De onderscheiding van de types	127
8.2.6. Betekenisverandering en stijlfiguur	128
8.2.7. Eigenlijke en oorspronkelijke betekenis	129
8.3. Factoren in betekenisverandering	129
8.3.1. Behoefte aan naamgeving. Taaleconomie	130
8.3.2. Ellips. Reïnterpretatie	130
8.3.3. Structurele factoren	132
8.3.4. Types betekenisverandering en factoren in betekenisverandering	133
8.4. De gevoelswaarde van woorden	134
8.4.1. Inleidende opmerkingen	134
8.4.2. Veranderingen in de gevoelswaarde	134
8.4.3. De gevoelswaarde als factor	135
8.4.4. De sociale en stilistische waarde van woorden	136
9. Taalverandering 1. Afsluiting	137
9.1. Samenvatting en vooruitblik	137
9.2 Historische aantekeningen	138

 

 

[pagina 8]

9.2.1. Klankwetten	138
9.2.2. Analogie en verwante fenomenen	139
9.2.3. Betekenisverandering	140
Deel 3. Taalverandering 2 (grammaticale en lexicale verandering)	141
10. Fonologische verandering	143
10.1. Inleidende opmerkingen	143
10.2. Louter fonetische verandering	143
10.3. Nieuwe foneemvarianten	144
10.4. Veranderingen in de foneeminventaris	144
10.5. Veranderingen in de distributie	146
10.6. Verdwijnen of introductie van distinctieve kenmerken	147
10.7. Reïnterpretatie van een klanksegment	148
11. Morfologische verandering	149
11.1. Inleiding	149
11.2. Flexie	150
11.2.1. Inleidende opmerkingen	150
11.2.2. Externe flexie	150
11.2.2.1. Het deflexieproces	150
11.2.2.2. Gotisch en Nederlands	151
11.2.2.3. Flecterende en agglutinerende talen	153
11.2.2.4. Ontstaan van flexiemorfemen (uitgangen)	154
11.2.3. Interne flexie	155
11.2.3.1. De Ablaut	155
11.2.3.2. Ontstaan van interne flexie	155
11.2.3.3. Ontwikkeling van interne flexie	156
11.3. Samenstelling	157
11.3.1. Klank- en betekenisontwikkelingen	157
11.3.2. Het ontstaan van samenstellingen	159
11.3.2.1. Samenkoppelingen	159
11.3.2.2. Analogie en productiviteit	160
11.3.2.3. Reïnterpretatie als samenstelling	161
11.3.3. Het verdwijnen van samenstellingen	161
11.4. Afleiding	162
11.4.1. Vormen van afleiding	162
11.4.2. Klank- en betekenisontwikkelingen	162
11.4.3. Veranderingen in productiviteit	164
11.4.4. Het ontstaan van nieuwe affixen	166
11.4.5. Het verdwijnen van affixen	167
11.5. Samenstellende afleidingen	168
12. Syntactische verandering	171
12.0. De analyse van de zin	171
12.1. Syntactische veranderingen	172
12.1.1. Inleidende opmerkingen	172

 

 

[pagina 9]

12.1.2. Constructionele veranderingen	173
12.1.2.1. Het ontstaan van constructies	173
12.1.2.2. Het verdwijnen van constructies	175
12.1.3. Veranderingen in de woordvolgorde	176
12.1.3.1. Correlaties tussen woordvolgordes	176
12.1.3.2. De veranderingen	177
12.2. Tendensen in syntactische veranderingsprocessen	181
12.2.1. Inleidende opmerkingen	181
12.2.2. Deflexie en syntactische verandering	181
12.2.3. Veranderingen in verband met het isomorfieprincipe	182
12.2.3.1. Inleidende opmerkingen	182
12.2.3.2. Reacties op syntactische homonymie	183
12.2.3.3. Syntactische synonymie en mogelijke reacties daarop	185
12.3. Het gebruik van de flexie	186
13. Grammaticale en lexicale verandering	189
13.1. Afsluiting	189
13.1.1. Overgangen en interacties	189
13.1.2. Verandering in de woordenschat	190
13.1.2.1. Veranderingen van semantische en grammaticale aard	190
13.1.2.2. Overgang naar andere woordsoorten	190
13.1.2.3. Ontstaan van uitdrukkingen	190
13.1.2.4. Ontstaan en verdwijnen van woorden	192
13.1.2.5. Naamgeving	192
13.1.2.6. Nogmaals iconiciteit	193
13.1.3. Morfologische en syntactische reconstructie	194
13.1.3.1. De morfologie van protofasen	194
13.1.3.2. De syntaxis van protofasen	194
13.1.3.3. Geschreven taal - gesproken taal	195
13.1.3.4. Het probleem van de acceptabiliteit	197
13.2. Vooruitblik	197
13.3. Historische aantekeningen	198
13.3.1. Pregeneratieve ontwikkelingen	198
13.3.2. Generatieve ontwikkelingen	198
Deel 4. Het proces van taalverandering	201
14. Het proces van taalverandering. Algemeen	203
14.1. Inleidende opmerkingen	203
14.2. Taalvariatie en taalverandering	203
14.3. Onderzoek naar taalverandering	205
14.3.1. In het heden en in het verleden	205
14.3.2. Onderzoek in werkelijke en schijnbare tijd	205
14.3.3. De waarde van de schijnbare tijd-methode	207
14.3.4. Een nederlands schijnbare tijd-patroon	209

 

 

[pagina 10]

15. De talige, sociale en stilistische geleidelijkheid	211
15.1. De talige geleidelijkheden	211
15.1.1. Inleidende opmerkingen	211
15.1.2. De fonetishe, input- en conditionele geleidelijkheid	211
15.1.3. Lexicale geleidelijkheid	214
15.1.4. Grammaticale (en norm)aspecten	216
15.2. De sociale en stilistische geleidelijkheden	217
15.2.1. Inleidende opmerkingen	217
15.2.2. Variatie naar sociaal-economische klasse en stijl	218
15.2.3. Veranderingen uit hogere of lagere klassen	220
15.2.3.1. Veranderingen uit de lagere klassen	220
15.2.3.2. Veranderingen uit de hogere klassen	222
15.2.4. Andere mogelijkheden	224
15.3. Hypercorrectie	225
15.4. Sexeverschillen	226
15.5. Taalattitudes	228
16. Regionale aspecten	231
16.1. Regionaal bepaalde taalvariatie	231
16.2. Taalgrenzen	235
16.3. De verklaring van de regionale differentiatie	238
16.3.1. Extra-linguïstische verklaringen	238
16.3.2. Intern-linguïstische verklaringen	242
16.3.3. Samenspel van externe en interne factoren	242
16.4. Standaardisering	243
16.4.1. Motieven voor standaardisering	243
16.4.2. De vier aspecten van standaardisering	244
16.4.2.1. Selectie	244
16.4.2.2. Codificatie	244
16.4.2.3. Functieuitbreiding	245
16.4.2.4. Acceptatie	245
17. Het proces van taalverandering. Afsluiting en vooruitblik	247
17.1. Stamboommodel en golfmodel	247
17.2. Beïnvloedingssituaties. Vooruitblik	248
17.3. Verwantschap en ontlening	249
17.4. Historische aantekeningen	249
Deel 5. Talen in contact	253
18. De tweetalige taalgebruiker	255
18.1. Inleidende opmerkingen	255
18.2. Overname en substraatwerking	255
18.3. Het tweede taal-verwervingsproces	256
18.3.1 Algemeen	256

 

 

[pagina 11]

18.3.2. Interferentie	257
18.4. De psychostabiliteit van taalelementen	258
18.5. Overname, tweede taal-verwerving en taalverandering	261
19. Taalcontactsituaties	263
19.1. Inleidende opmerkingen	263
19.2. De culturele contact-situatie	263
19.2.1. Algemeen	263
19.2.2. Invloeden op en van het Nederlands	264
19.3. De intensieve contact-situatie	265
19.3.1. Inleidende opmerkingen	265
19.3.2. Een sociaal niet-dominante minderheid	265
19.3.3. Een sociaal dominante minderheid	267
19.3.3.1. Algemeen	267
19.3.3.2. De dominante taal wint	267
19.3.3.3. De onderliggende taal wint	268
19.3.4. Convergentiegebieden	269
19.4. Pidgins en creolentalen	271
19.4.1. Het ontstaan van pidgins	271
19.4.2. Creolisatie	274
19.4.3. Decreolisatie	275
19.4.4. Samenvatting	278
20. Effecten van en reacties op vreemde invloed	281
20.1. De woordenschat	281
20.2. Fonische beïnvloeding	283
20.2.1. Fonische beïnvloeding bij overname	283
20.2.2. Fonische beïnvloeding bij substraatwerking	285
20.2.3. Fonische ontwikkelingen in de brontaal of in de gevende taal	286
20.3. Morfologische beïnvloeding	287
20.3.1. Flexie	287
20.3.2. Samenstellingen	288
20.3.3. Afleidingen	289
20.3.3.1. Effecten	289
20.3.3.2. Reacties	291
20.4. Syntactische beïnvloeding	293
20.4.1. Niveaus van beïnvloeding	293
20.4.2. Wijze van beïnvloeding	293
20.4.3. Parallelle syntactische ontwikkelingen in verschillende talen	294
20.4.4. Genustoekenning	296
20.5. Interpretaties van woordcombinaties als woord	296
21. Talen in contact. Afsluiting	299
21.1. Het onderzoek naar ontlening	299
21.1.1. Inleidende opmerkingen	299
21.1.2. Het vaststellen van overname	299
21.1.3. Het dateren van overname	300

 

 

[pagina 12]

21.1.4. Het vaststellen en dateren van substraatwerking	301
21.2. Historische aantekeningen	302
22. De oorzaken van taalverandering	305
22.1. Inleidende opmerkingen	305
22.2. Het onzichtbare hand-proces	305
22.3. Communicatie en gemak	306
22.4. Taalverwerving als bron van taalverandering	307
22.5. Taalverwerving en taalschepping. Samenvatting	308
22.6. Taalgebruiker en taalsysteem	308
22.7. De waarschijnlijkheid van taalveranderingen	310
22.8. De tijd- en plaatsgebondenheid van taalverandering	311
22.9. De rol van leeftijdsgroepen	311
22.10. Afsluiting	312
Aantekeningen	315
Bibliografie	323
Register	335