Moortje en Spaanschen Brabander

Regelnummers proza verbergen

[p. 293]

Derde deel

Eerste uytkomen

 

robbeknol

Men seyt, die wel drinckt, slaept wel, en die wel slaapt, en doet gheen sonden,⁹⁵⁶
En die geen sonden doet, die wort sluytelick salich gevonden,⁹⁵⁷
Maer ick heb wel gheslapen, en eens ghenoech gebanckt,⁹⁵⁸
Dan ick heb mijn gelucksalicheyt noyt noch seer bedanckt.⁹⁵⁹
Wat loopt een mensch op aarde verscheyden avontueren?⁹⁶⁰
Wat moetmen al kommerkans en ongemacks besueren?⁹⁶¹
Weet dit niemant niet? Die vraechtet, die vraechtet mijn,⁹⁶²
Die alleen weet en proef wat wy onderworpen zijn,⁹⁶³
Door de versochtheyt van de ramp by my gheleden,⁹⁶⁴
Van hongher en van dorst, en meer ellendicheden,
Van swerven gints en weer by vyant en by vrient,⁹⁶⁶
Wat sonderlingher volck soo heb ick oock ghedient?⁹⁶⁷
Wat Meester dat ick kreegh, hy was suynich en spaarich,
En d'een was altijdt meer als d'ander vreck en kaarich,

956 men seyt enz.: citaat uit Spiegels Redenkaveling, waar dit, met de conclusie ‘die wel drinckt, is zaligh’ als voorbeeld van een sofisme wordt aangehaald

957 wort sluytelick salich gevonden: blijkt tenslotte het eeuwige heil verworven te hebben

958 wel: goed; eens ghenoech gebanckt: voor één keer genoeg geschranst

959 dan... bedanckt: maar ik heb nooit erg dankbaar kunnen zijn voor mijn aardse geluk

960 loopt - avontueren: loopt gevaren

961 kommerkans: tegenspoed; besueren: lijden, ondergaan

962 weet dit niemant niet: weet iemand dit niet; vraechtet: vrage het

963 alleen: op mijn eentje, of: meer dan anderen; weet en proef: uit eigen ervaring weet; wat: waaraan

964 versochtheyt: ondervinding; ramp: rampspoed

966 gints en weer: nu weer hier, dan weer daar

967 wat sonderlingher: wat voor zonderling

[p. 294]

En nu heb icker een die gheeft-men spijs noch broot,⁹⁷⁰
Maer die ick self de kost te gheven ben van noot,⁹⁷¹
Nochtans heb ick hem lief, want siet daar staat geschreven,⁹⁷²
De geen die niet en heeft, die kan oock niemant geven,⁹⁷³
En of ick schóón ghebreck op 't alderhóóchste lee,⁹⁷⁴
So had ick steets met hem noch medelijden mee.⁹⁷⁵
Daer is den armen bloet stracx in zijn hempt ghelóópen⁹⁷⁶
Hier achter op 'tghemack. Ick moet zijn Buyl eens stróópen,⁹⁷⁷
En snoff'len die eens deur, so raeck ick uyt 'tvermoen.⁹⁷⁸
Holla! ick most in zijn broeck eens gauw huyssoeckingh doen.
Nu in zijn wambesje, en nu eens in zijn mouwen,⁹⁸⁰
Gants doot! ick heb de beurs, zy heeft wel duysent vouwen,⁹⁸¹
Dits niet, niet, niet, niet, niet, niet, niet, nichil is hier meest,⁹⁸²
Het schijnt datter geen gelt in lang in is gheweest.⁹⁸³
Och dits een armen droes! Voorwaar hy is rechtvaerdich,⁹⁸⁴
Om zijn armoede, mijn meedoogentheyt wel waerdich,⁹⁸⁵
Maar ick haat wel met recht mijn blinde gierighe Miester,⁹⁸⁶
En die ongheluckighe en nauw ghesette Priester.⁹⁸⁷
Den een die kreegh de kost waer dat ick hem voor gongh,⁹⁸⁸
En d'ander kreegh de winst van mijn gheleerde tongh,⁹⁸⁹

970 men: me

971 te gheven ben van noot: moet geven

972 daar staat geschreven: er is een bekend gezegde

973 niet en: niets; niemant: aan niemand

974 of ick schóón: ofschoon ik; op 't alderhóóchste lee: in de allerhoogste mate leed

975 so: toch; noch medelijden mee: ook nog medelijden

976 bloet: sukkel; stracx: zo-even;

977 'tghemack: de plee; Buyl: beurs; stróópen: pakken

978 snoff'len-deur: doorsnuffelen; 'tvermoen: het vermoeden, de onzekerheid

980 wambesje: wambuis

981 gants doot: bastaardvloek, Gods (Christus') dood

982 nichil is hier meest: ‘niets’ is hier het meeste

983 in lang: in lange tijd

984 droes: duvel; rechtvaerdich: met recht

985 meedoogentheyt: medelijden; waerdich: waard

986 blinde Miester, Priester: eerdere meesters van Lazarillo en dus van Robbeknol; de priester is in het stuk nog niet eerder genoemd

987 ongheluckighe en nauw ghesette: ellendige en gierige

988 waer dat ick hem voor gongh: overal waar ik hem heen leidde (om te bedelen)

989 mijn gheleerde tongh: verwijst naar een optreden als misdienaar; in de Lazarus van Tormes gaat het overigens om de geleerde tong van de priester

[p. 295]

En lieten my daar toe van scharpen hongher sterven.⁹⁹⁰
Ick sal (dat kenne Godt) gheen Hof-joncker sien swerven,⁹⁹¹
Of ick sal dencken stracx, wanneer hy mijn ontmoet⁹⁹²
Het gaat de kalis alst myn arme meester doet,⁹⁹³
Die ick doch liever dien met zijn behoefticheden
Als d'andere, en dat om mijn voorgaande reden.⁹⁹⁵
Maer een dingh wild' ick wel, dat hy kende sijn staat,⁹⁹⁶
En dat hy niet en gingh so trotsch ghelijck hy gaat.
Dan 'tschijnt wel tis een wet die stip werdt onderhouwen⁹⁹⁸
By het Brabantsche Volck, so Mannen oock als Vrouwen,⁹⁹⁹
Al dat verlóópen goet sijn al Joffers en Monseurs,¹⁰⁰⁰
Al hebben sy (als ick) gheen penningh inde beurs.
De Heer die wilt versien, eer sy ons oock verderven;¹⁰⁰²
Of sy sullen, soo 'k vrees, noch in die sonden sterven.
Nu ick wil binnen gaen, eer dat hier komt mijn Heer,¹⁰⁰⁴
En vouwen daer de beurs in duysent ployen weer.

990 daar toe: bovendien, hier: desondanks

991 kenne: mag weten; Hof-joncker: aan het hof verbonden (lagere) edelman. Andere exemplaren van de eerste druk alsmede de latere drukken hebben hier Hof-jancker (arme wellustige hoveling, met de bijgedachte aan Venus-jancker, vrouwengek?)

992 stracx: dadelijk

993 het gaat... doet: het gaat met die kale jonker net als met mijn meester

995 mijn voorgaande reden: om wat ik zo-even zei (in vs. 984-90)

996 een: één; kende: erkende, ervoor uit kwam; sijn staat: zijn (werkelijke) maatschappelijke positie

998 dan: maar; stip werdt: stipt wordt

999 by: door; so Mannen oock als: zowel mannen als

1000 sijn al: zijn allemaal; Joffers en Monseurs: aanspreektitels voor personen van stand

1002 de Heer die wilt versien: God moge erin voorzien, dit verbeteren; verderven: met het kwaad aansteken

1004 binnen: Robbeknol moet dus met de beurs uit het toneelcompartiment zijn gelopen dat Jerolimo's huis voorstelt

[p. 296]

Derde bedrijf. Tweede uytkomen

Jan. Andries, en Harmen⁺

 

jan

Bon'sjours, wat roester? wat nieuws Andries en Harmen?¹⁰⁰⁶

 

andries

'tGaet so wat heen, maer niet alst hoort, het Lant is vol allarmen,¹⁰⁰⁷
De een wil ons hier, en d'ander daer op 'tlijf, ó dit is quaat werck,¹⁰⁰⁸
Daar toe inlandtsche twist, en scheuringh van de kerck.¹⁰⁰⁹
Als de Kickvors ende Muys dus t'samen hassebassen,¹⁰¹⁰
So mocht de kuycken-dief wel schielijck haar verrassen.¹⁰¹¹

 

harmen

De saacken vande werelt die gaan wat wispeltuur,¹⁰¹²

 

jan

Wat schaat dat Harmen voor u? 'tghelt u de Waghen-huur,¹⁰¹³
Jy bint van Twent en Drent op een stroowis komen dryven.¹⁰¹⁴

 

harmen

Maar dat is niemendal, ick ben so goet als jy met u vyven,¹⁰¹⁵
Ick heb hier meer ghebrocht als jy, verstaeje dat Jan?
Ghy quaamter met u kaale gat, en ick hadt mijn klieren an.¹⁰¹⁷

+ Harmen: deze naam komt niet in de lijst van personages voor. Misschien is dit dezelfde persoon als Thomas uit het eerste bedrijf, is bij een opvoering diens rol over twee spelers verdeeld geweest en is een handschrift met de veranderde rolverdeling bij de voorbereiding van de druk gebruikt. Zie de uitvoerige beschouwingen van Stutterheim (p. 51-59) en Damsteegt (p. 185-189 ) en de bezwaren daartegen van Rens (1975)

1006 wat roester: wat is er gaande

1007 so wat heen: zo z'n gangetje

1008 quaat werck: een slechte zaak

1009 inlandtsche: binnenlandse

1010 dus t'samen hassebassen: zo met elkaar kibbelen, toespeling op een fabel van Aesopus

1011 so mocht... verrassen: dan zou de kiekendief hen wel plotseling kunnen verschalken

1012 gaan wat wispeltuur: zijn nogal wisselvallig

1013 'tghelt u de Waghen-huur: dat kan jou niets schelen zolang het jou maar goed gaat

1014 jy bint... dryven: jij bent uit Twente en Drente (arme streken) berooid hier komen aanzetten

1015 maar dat is niemendal: wel, dat zegt niets; als jy met u vyven: als vijf kerels zoals jij

1017 met u kaale gat: helemaal naakt (Jan is in Amsterdam geboren); klieren: kleren

[p. 297]

 

andries

Dats waar, al wel betaalt, wil jy met de vreemde gecken,¹⁰¹⁸
Dat sou ick en sommighe mijn wel dapper antrecken.¹⁰¹⁹
O lieve Jan hadden wy't en een ander niet ghedaan,¹⁰²⁰
Het sou hier moghelijck nerghens na so wel niet gaan.¹⁰²¹

 

jan

So qualijck niet, seght so, want met de waar van buyten¹⁰²²
So kreghen wy int Landt veel afgherechte guyten,¹⁰²³
Want dat ons is ghebrocht, of datter is gehaalt,¹⁰²⁴
Dat is (Godt betert) hier te kostelijck betaalt:¹⁰²⁵
D'ouwde eenvoudicheyt daar wy soo veel van spreecken¹⁰²⁶
Quam door het nieuw bedroch wel haest den hals te breecken,¹⁰²⁷
Waar is nu dat ghelóóf en die Hollandtsche trouw?¹⁰²⁸
Die is soo ver van honck voor diese soecken souw.¹⁰²⁹
Doen was een wóórt, een wóórt, nu moetmen listich schryven,¹⁰³⁰
In dien men wil bewaert voor lóóse lidsers blyven.¹⁰³¹

 

andries

Wie brocht hier de neeringh en kóóphandel als wy?

 

jan

Wie brocht hier de valscheyt en boevery als ghy?

 

harmen

Wie brocht hier de scherpheyt in u onbeslepen sinnen?¹⁰³⁴

 

jan

Wie brocht hier de bóósheyt om onse deucht te winnen?¹⁰³⁵
Wanneer ick dit gedenck in waarheyt, soo dunckt mijn¹⁰³⁶

1018 al wel betaalt: die is raak; vreemde: vreemdelingen; gecken: spotten

1019 sommighe: ettelijke anderen; dapper: flink

1020 wy't en een ander: wij en anderen het

1021 nerghens na so wel: op geen stukken na zo goed

1022 seght so: zeg dát liever

1023 int Landt: in Holland; afgherechte guyten: doortrapte boeven

1024 dat... gehaalt: wat er is geïmporteerd of geëxporteerd

1025 kostelijck: duur

1026 eenvoudicheyt: eenvoudige zeden, degelijkheid; soo veel van spreecken: zo hoog van opgeven

1027 quam - wel haest den hals te breecken: is zeer snel te gronde gegaan

1028 ghelóóf: onderling vertrouwen

1029 soo ver van honck: heel ver te zoeken; diese: wie haar

1030 doen: toen; listich schryven: met slim overleg alles op papier zetten

1031 lidsers: schavuiten

1034 scherpheyt: scherpzinnigheid; onbeslepen sinnen: bot verstand

1035 bóósheyt: slechtheid; te winnen: de baas te worden

1036 wanneer... mijn: wanneer ik dit overdenk, dan komt het me waarlijk voor

[p. 298]

Dat wy noch verre an de quaatste kóóp noch zijn.¹⁰³⁷
En wat Wissel dat wy met vreemdelinghen sluyten¹⁰³⁸
Soo weten sy altijdt de Burgers wel te snuyten.¹⁰³⁹

 

harmen

Het spul dat heet siet toe, maar alsment wel besiet,¹⁰⁴⁰
De Hollanders en zijn op var de beste niet.¹⁰⁴¹

 

andries

Het moet al duyster zijn daar dat volckje sal dwalen.¹⁰⁴²
Gants lichters dat ick mocht, ick souwje wat verhalen.¹⁰⁴³

 

jan

Andries praat soo gaarn van alle menschen quaat.

 

andries

En om een loghen Jan soo weetje lydich raat.¹⁰⁴⁵

 

harmen

Wel ick bedingh dat wy onder ons drien spreken¹⁰⁴⁶
Eerbare wóórden, en van allemans ghebreken,¹⁰⁴⁷
Doch of ick wat vertrock, niemant en treckt hem an,¹⁰⁴⁸
Maar lacht, en denckt hy mient voor my een ander man.¹⁰⁴⁹

 

jan

Wel sullen wy dan quaat van al de luy versinnen,¹⁰⁵⁰
Soo isset best dat wy van ons selven eerst beginnen.¹⁰⁵¹

 

harmen

Dats waar, dats recht, maar Jan 'tis yegelijck bekent,¹⁰⁵²
Dat ghy een snuyver en een groote dronckert bent.¹⁰⁵³

1037 dat wy... noch zijn: dat wij (de echte Amsterdammers) nog verreweg het slechtste er afkomen

1038 wat Wissel dat: wat voor handelsovereenkomst ook

1039 Burgers: poorters, degenen met Amsterdams burgerrecht; snuyten: flink af te zetten

1040 het spul dat heet siet toe: het spelletje heet: kijk uit (zegswijze), het gaat erom zelf goed op te letten; alsment: als men het

1041 op var: bij lange na

1042 al: helemaal; daar: waar; de zegswijze betekent: zij laten zich niet snel om de tuin leiden

1043 gants lichters: bastaardvloek, uit Gods lichten (zon en maan); dat: als

1045 om een loghen: met een leugen; weetje lydich raat: kan jij uitstekend uit de voeten

1046 bedingh: stel voor

1047 allemans: algemeen menselijke

1048 of ick wat vertrock: als ik al iets bepaalds vertelde; treckt hem an: betrekke het op zichzelf

1049 mient voor: bedoelt in plaats van

1050 versinnen: bedenken

1051 van: over

1052 recht: juist; maar: wel; yegelijck: iedereen

1053 snuyver: oude snoeper

[p. 299]

 

jan

Dat lieghje niet Harmen, maar ick en smijt gheen vrouwen,¹⁰⁵⁴
Men weet wel wat voor huys dat ghy hier plech te houwen,¹⁰⁵⁵
En is hier een hylick te roffen in de Stadt,¹⁰⁵⁶
Daar heb ghy Andries het makelgelt of gehadt,¹⁰⁵⁷
En wasser een banckeroet dat wist ghy juyst te maken,¹⁰⁵⁸
Maar daarom hiet ghy oock de voorspraack van qua saken.¹⁰⁵⁹

 

andries

Also; laat ommegaan, soo krijcht mijn vaar oock wat,¹⁰⁶⁰
Hoe langh ist wel gheleen dat ghy de pocken hadt?¹⁰⁶¹
Dats nou al eveliens, doen ghy soo slinger-biende.¹⁰⁶²

 

harmen

Met die kaars ist achthien. Elck bidt hier voor sijn vrienden,¹⁰⁶³
Waar bleef het kleyne kijnt van u Suster de Non,¹⁰⁶⁴
Die by nacht soo fijntjes by Heeróóm lóópen kon?¹⁰⁶⁵

 

jan

Verklaart hier eens Harmen voor dese goede mannen,¹⁰⁶⁶
Waarom datje bent te Ditmars uytghebannen,¹⁰⁶⁷
Dat was niet om u deucht?¹⁰⁶⁸

 

harmen

Hola Jan dat is te hóóch,

Hoe na mienje begut dat ick dan niet en dóóch?¹⁰⁶⁹

1054 smijt: sla

1055 wat voor huys: waarschijnlijk een bordeel (het zou ook kunnen betekenen: hoe je je vrouw behandelde); plech: placht

1056 hylick te roffen: lett. huwelijk te koppelen, aangezien het hier een beschuldiging moet zijn, zal het wel om betaalde seks gaan, vgl. vs. 1523

1057 het makelgelt of gehadt: het bemiddelaarsloon voor gekregen

1058 juyst te maken: in orde te maken (bedoeld zal zijn het buiten de justitie houden van een frauduleus bankroet)

1059 voorspraack: advocaat

1060 also;... oock wat: goed zo! laat het zo rondgaan, zo krijgt ieder zijn beurt

1061 pocken: syfilis

1062 dats nou... slinger-biende: (of), wat op hetzelfde neerkomt, toen jij zo met je benen wijd liep

1063 met die kaars ist achthien: dat is afdoende, dat is de doodklap; elck bidt hier voor sijn vrienden: van je vrienden moet je het maar hebben

1064 waar bleef: insinuatie: jij hebt het uit de weg geruimd; het kleyne kijnt: de (pasgeboren) baby; u: uw

1065 fijntjes: stilletjes; Heeróóm: meneer pastoor

1066 dese goede mannen: Harmen betrekt het publiek erbij als het ware als scheidslieden bij een rechtszaak

1067 te Ditmars: in Ditmarschen, een streek in Holstein (Noord-Duitsland)

1068 dat is te hóóch: dat gaat te ver: Harmen reageert fel omdat Jan hier over een veroordeling spreekt

1069 hoe na mienje: meen je soms; begut: bij God; dóóch: deug

[p. 300]

Neen bylo praat soo niet, want ick ben vanden vroomen.¹⁰⁷⁰

 

andries

Vroomen? ghy slacht de stronckt ghy benter afghekomen.¹⁰⁷¹
O lieve man men kan jou wel, en jou gheslacht,¹⁰⁷²
Wie isser toch die jou of die de jouwen acht?

 

harmen

Ja, acht oft niet gheacht, daer leyt niet an bedreven,¹⁰⁷⁴
Mocht ick met elcken kint een tonne Gouts maar gheven,¹⁰⁷⁵
Ick wed dat ick eer langh oock op het kussen sat,¹⁰⁷⁶
En dat de best van al my om mijn dochter badt,¹⁰⁷⁷
Men weet het hedensdaags soo abel te besteken,¹⁰⁷⁸
Elck soeckt de slechte luy soo deg'lijck te bepreken,¹⁰⁷⁹
En al waren d'Amsterdammers niemendal graagh,¹⁰⁸⁰
Soo souwer wel een Zeeuw, of een van 'sGraven-haagh,
Hoe wel dat sy niet veel van de Koeckeeters houwen,¹⁰⁸²
Alsoo een macke moer minnelijck garen trouwen,¹⁰⁸³
Alsser maar gelt en was, 'tis nu een ander tijdt,¹⁰⁸⁴
Al waar ick Turck of Jood ick worde wel ghevrijdt.¹⁰⁸⁵

 

jan

Ghy secht de waarheyt, maar men macht somtijts niet seggen,
Want daar is een volckje die wetent so uyt te legghen,
Dattet sondt en schandt is, ick hebbet self besocht¹⁰⁸⁸
Aan dinghen, die ick van mijn leven niet en docht,¹⁰⁸⁹

1070 bylo: bastaardvloek; ben vanden vroomen: hoor bij de deugdzame mensen

1071 slacht: lijkt op; ghy benter af ghekomen: jij bent ervan (van de vromen) losgekomen (net als hun stront)

1072 kan: kent

1074 acht: geacht; daer leyt niet an bedreven: dat doet er niets toe

1075 mocht: kon; gheven: meegeven (als bruidsschat)

1076 eer langh: spoedig; op het kussen: in het stadsbestuur

1077 best van al: aanzienlijkste van allemaal

1078 abel te besteken: handig aan te leggen

1079 soeckt: probeert; slechte luy: eenvoudige, argeloze mensen; deg'lijck te bepreken: grondig te bepraten

1080 niemendal graagh: volstrekt niet happig

1082 niet veel houwen van: niet hoog aanslaan; Koeckeeters: spotnaam voor Amsterdammers

1083 alsoo een macke moer: zo'n juffer die nooit heeft leren werken; minnelijck garen: maar wat graag

1084 maar gelt en was: maar geld was; een ander tijdt: een andere (hier: slechtere) tijd (dan vroeger)

1085 ick worde wel ghevrijdt: men zou wel naar mijn gunst dingen

1088 dattet sondt en schandt is: nl. om de harde waarheid uit te spreken; besocht: ondervonden

1089 niet en docht: niet dacht dat bestonden

[p. 301]

Lijdt en mijdt, swygen best, soo hoeftmen niet te sorgen.¹⁰⁹⁰

 

harmen

Secht ons Andries wat nieuws hebben wy van den morgen?
Wat isser ommegaen, gisteren of te nacht?¹⁰⁹²
Isser niemant ghequetst, gevangen of verkracht?
Geroesmoest, geranckoolt, noch glasen uytgesmeten?¹⁰⁹⁴
Ghy bent een man die alle dingh eerst pleech te weten,¹⁰⁹⁵
Ghy bent des morgens vroech voor dach al op de brugh,¹⁰⁹⁶
Daar neem jy de tijngjes uyt de nest eer sy zijn vlugh.¹⁰⁹⁷

 

andries

Maer Jan, ick heb ghehóórt en oock van daagh vernomen,¹⁰⁹⁸
Datter goet excellent Engels Bier is ghekomen:
En gister avondt laet isser een jonghe meyt,
Op de Haerlemmer dijck van een knoet neereleyt.¹¹⁰¹

 

jan

Knoet? van een Westfaeling, zoo heb ick hóóren spreken.

 

andries

O bloedt krijcht hem de Schouwt, dat wil hem suur opbreken.¹¹⁰³

 

harmen

Al kreegh de Schouwt hem al, hy maackten dat wel of.¹¹⁰⁴

 

jan

Het Hof Provinciaal krijght selden daar yet of.¹¹⁰⁵

 

andries

Een Meyt neergheleyt? foey! dat hoorden ick noyt segghen.¹¹⁰⁶

1090 lijdt en mijdt, swygen best: (bekende zegswijzen) duld en ontwijk het, het beste is te zwijgen; niet te sorgen: niets te vrezen

1092 ommegaen: omgegaan, gebeurd

1094 geroesmoest: (is er niet) herrie gemaakt; geranckoolt: straatschenderij gepleegd; glasen uytgesmeten: ruiten ingegooid

1095 eerst pleech: het eerst pleegt

1096 de brugh: de Oude Brug over het Damrak, trefpunt van kooplieden

1097 tijngjes: nieuwtjes; vlugh: uitgevlogen (als jonge vogels)

1098 Jan: en niet Harmen, die de vraag in vs. 1091-92 stelde: heeft Jan een naam als bierdrinker?; vernomen: met eigen ogen gezien

1101 van een knoet: door een mof; neereleyt: vermoord, of: verkracht, dat het laatste wordt bedoeld, is iets aannemelijker

1103 o bloedt: bastaardvloek, uit: Christus bloed; wil: zal

1104 al - al: ook al; hy maackten dat wel of: hij (de schuldige) zou dat wel afkopen

1105 Hof Provinciaal: Hof van Holland (in Den Haag); krijght selden daar yet of: krijgt daar zelden wat mee te doen (daar de omgekochte schout geen aangifte deed)

1106 dat hoorden ick noyt segghen: geveinsde onnozelheid van Andries?

[p. 302]

De droes, wat schelm is dat? een Meyt neer te legghen?¹¹⁰⁷

 

harmen

Och lieve Andries Oom dat gheschiet nu zoo veul.¹¹⁰⁸

 

jan

't Is ghebeurt van een hals-Heer van Haarlem, de Beul,¹¹⁰⁹
Schoppen ien oogh: op een rat moet hy rusten.¹¹¹⁰

 

andries

Of an een diefsche gallich, na zijn eyghen lusten.¹¹¹¹
Melis mal-mongt het gisteren een kóóntjen e hadt.¹¹¹²
En ongse Jan die kreegh het luyer an zijn gat.¹¹¹³
Dirck het Elsje sulcke ontyghe stucken verweten,¹¹¹⁴
Ick segje dat, een hongt en souwer niet of eten:¹¹¹⁵
En sy sprack hem weer toe, aars noch aars ofs'em vong.¹¹¹⁶
Dat Wijf het de nicker of zijn speulnoot in heur tong.¹¹¹⁷
Joost Dircksz is van daagh na Vlaand'ren ghevaren,¹¹¹⁸
En zijn buyr-vryer Klaas die sal zijn Wijf bewaren,¹¹¹⁹
En sluyten het voorhuys te deghen na sijn sin,¹¹²⁰
So komter niemandt vreemts by nacht of onty in.
O 'tis een veersient man, hy weet dat wel van buyten,¹¹²²
Datter niemandt in en mach als Klaas de Poort wil sluyten.¹¹²³
Och de voorsichticheyt is wel een gróóte deucht,¹¹²⁴

1107 de droes: voor de duivel

1108 Oom: gemoedelijke aanspreekvorm

1109 't is ghebeurt van: 't is (ook?) gedaan door; hals-Heer: officiële beul, de stad Amsterdam maakte inderdaad gebruik van een beul uit Haarlem

1110 Schoppen ien oogh: Schoppen Eén-oog, de (bij)naam van deze beul; op een rat moet hy rusten: hij moest geradbraakt worden

1111 diefsche gallich: dievengalg; lusten: keuze

1112 mal-mongt: bijnaam (malle mond); een kóóntjen: een snee in zijn wang (bij een vechtpartij), of: een klap in zijn gezicht

1113 kreegh het luyer an zijn gat: is in de luren gelegd, of: kreeg een pak voor zijn broek

1114 ontyghe stucken: schandelijke dingen

1115 een hongt en souwer niet of eten: vgl. daar lusten de honden geen brood van

1116 weer: op haar beurt; aars noch aars ofs'em vong: niet anders dan of zij de haar toegekaatste bal ving, of ze hem met gelijke munt betaalde

1117 de nicker of zijn speulnoot: de duivel of zijn maat

1118 ghevaren: vertrokken

1119 zijn buyr-vryer: de jongeman die naast hem woont; bewaren: behoeden, passen op

1120 na sijn sin: volgens zijn wens

1122 veersient: vooruitziend, voorzichtig; wel van buyten: heel erg goed

1123 datter... sluyten: obscene toespeling (misschien ook al in vs. 1120); mach: kan

1124 voorsichticheyt: vooruitziendheid

[p. 303]

Sulcken wijsheydt was hy al in syn jonghe jeucht.¹¹²⁵
Warenar het syn pleyt en 'tgroote recht verlooren.¹¹²⁶
En met Gran marchand daer staetet qualijck gheschoren.¹¹²⁷
En Hillebrant Droochnap die het een sulvere schaal¹¹²⁸
Van dese nacht versoent an Elsgen en Pruys-aal.¹¹²⁹
Dorst'ghe Dirckje die wil sijn ghelt niet verspeulen,
Maar wel verquans'len hier aan een malle meulen.¹¹³¹
Dat kleyne Mannetgen dat op d'execusy lóópt,¹¹³²
En de plockjes haalt op d'Erf-goet dat men verkóópt,¹¹³³
Bleef gister-avont an een gróót huys hanghen.¹¹³⁴
En Jan de Pypestelder is vande Ratel-wacht ghevanghen,¹¹³⁵
En Harmen de raser is van kranck-hooft ghequest.¹¹³⁶
En ons aller Hans Jongh is verlooft an een ouwe Best.¹¹³⁷
En Broer Karnelis is getrout an een Waterlantse Tuytmeyt,¹¹³⁸
Maer sy wil hem niet, nu sy hoort dat hy sijn ayeren uyt-leyt.¹¹³⁹

 

jan

Andries jy weter of, waar haaljet al van daan?¹¹⁴⁰
Ick lóóf niet of ghy moet onder en boven d'aarde gaan.¹¹⁴¹

1125 sulcken wijsheydt: zo'n verstandig man

1126 pleyt en 'tgroote recht: rechtszaak en het hoger beroep

1127 Grand marchand: aanduiding van een groot koopman, in Hoofts Warenar (vs. 738) voor iemand met bankroetiers in zijn familie; staetet qualijck gheschoren: is het slecht mee gesteld

1128 Droochnap: bijnaam, hier ironisch?

1129 van dese nacht: vannacht; versoent: met zoenen (neuken) verdaan; Pruys-aal: Duitse Aal, of: (ironisch) preutse Aal

1131 verquans'len: verkwisten; hier aan een malle meulen: aan de draaimolen hier (Stutterheim), of: aan een malloot van een vent (Damsteegt)

1132 op d'execusy lóópt: op de gerechtelijke verkoop afkomt

1133 de plockjes haalt: het strijkgeld, de premie voor het hoogste bod, binnenhaalt; Erf-goet: nalatenschap

1134 een gróót huys: een duur pand, dat hij niet wilde of kon kopen

1135 Pypestelder: raddraaier (eig. iemand die de pijpen van een orgel stemt, fig. de boel op stelten zet); vande Ratelwacht ghevanghen: door de nachtwacht opgepakt

1136 raser: herrieschopper; kranck-hooft: iemand die niet goed bij zijn hoofd is; ghequest: gekwetst, verwond

1137 ons aller: de ons allen bekende

1138 getrout an: verloofd met; Tuytmeyt: meid met een tuitmuts, met grote plooien aan weerskanten (Waterlandse klederdracht)

1139 sijn ayeren uyt-leyt: vreemdgaat (als een koekoek die zijn eieren niet in het eigen nest legt)

1140 jy weter of: jij weet ervan; al: allemaal

1141 ick lóóf niet of: ik geloof niet anders dan dat; onder en boven d'aarde gaan: als een geest vrij kunnen rondwaren, over bovennatuurlijke gaven beschikken

[p. 304]

 

harmen

Wel wat hóór ick daar? wel wat wil dit wesen?¹¹⁴²

 

andries

Het is de Ste-klock wis, men salder wat of-lesen.¹¹⁴³

 

robbeknol,

met een heel deel jacht van volck⁺

Het Volck loopt na den Dam, wel wat of dat beduydt?
Daer sal Justicy schien, want de Ste-klock die luyt,¹¹⁴⁵
Daar moet ick me na toe, en siense wat of-smeeren,¹¹⁴⁶
Maar ofmense kastijt, selden sy haar bekeeren.¹¹⁴⁷
De kussens raken uyt: daar is men Heer de Schouwt¹¹⁴⁸
Met de Secretaris, siet dat jy de mont wat houwt.¹¹⁴⁹

(1)Alsoo myne e.e. Heeren vanden Gherechte der Stede Amstelredam: Aan-⁽¹⁾(2)ziende het groote bedroch en toeloop der stercke luye ledichgangheren,⁽²⁾ (3)vagebonden, onnutte bedelaren en menichte der vreemde armen, waer⁽³⁾ (4)onder sich oock verschuylen en behelpen, verspieders, nacht-roovers en-⁽⁴⁾(5)de dieven, om wekker verraet, dief-stal, ende plonderingh, als oock de⁽⁵⁾ (6)Godloosheden van tuysschen, spelen, vechten, droncke drincken en hoer-⁽⁶⁾(7)dom te vermyden: mitsgaders de weynich voorraets van kooren, ende⁽⁷⁾ (8)d'apparency van dien, en de dierte die consequentelijck vallen moet tot⁽⁸⁾ (9)groote beswaarnisse der Ghemeynte, ende tot verkortinge van onse eygen⁽⁹⁾ (10)rechte behoeftighe. So ist dat myne e. voornoemde Heeren hebben gheor-⁽¹⁰⁾

1142 wat wil dit wesen: wat zal dat betekenen

1143 Ste-klock: de klok van het stadhuis; wis: vast en zeker; of-lesen: afkondigen

+ een deel jacht van: een grote troep

1145 Justicy schien: een executie of publieke bestraffing plaatsvinden

1146 me: ook; of-smeeren: afranselen

1147 ofmense kastijt: al kastijt men ze; haar: zich

1148 de kussens raken uyt: de kussens met het stadswapen worden op de vensterbank van het stadhuis gelegd, de schout las daar de bekendmaking voor

1149 jy: Robbeknol tot zichzelf?

(1) alsoo: aldus (verklaren); e.e.: edelachtbare; aanziende: in aanmerking nemend

(2) het groote bedroch en toeloop: de vele bedriegerijen en de grote toeloop; stercke: gezonde, tot werken in staat zijnde

(3) vreemde: niet uit Amsterdam afkomstige

(4) sich - behelpen: aan de kost komen; verspieders: overvallers

(5) verraet: verraderlijke overvallen

(6) tuysschen: dobbelen

(7) te vermyden: tegen te gaan

(8) d'apparency van dien: de (ongunstige) vooruitzichten dienaangaande; dierte: duurte, hoge prijzen; consequentelijck: ten gevolge daarvan; vallen moet tot groote beswaarnisse der: moet strekken tot hoge lasten voor de

(9) Ghemeynte: gemeenschap; verkortinge: nadeel

(10) rechte: echte; gheordonneert, en gestatueert: bij verordening bepaald

[p. 305]

(11)donneert, en gestatueert; als sy ordonneren en statueren expresselijck by⁽¹¹⁾ (12)desen, dat nu voortaan gene Bedelaars, Landtloopers, Bayert-boeven,⁽¹²⁾ (13)Troggelsacken, Huykevaken, 't sy oudt ofte jong, blint, kreupel, manck,⁽¹³⁾ (14)melaats, ofte anders, en sullen moghen ommegaan, omme de Aalmoessen⁽¹⁴⁾ (15)te vergaderen, op Marcten, Bruggen, voor Kercken, Poorten, hoecken⁽¹⁵⁾ (16)van straten: maar dadelick te vertrecken, op peene van openbaarlick ge-⁽¹⁶⁾(17)schavotteert ende strenghelick ghegheesselt te werden. Ghebieden oock (18)myne e.e. Heeren dat niemant hem vervordere de Sergianten, Provoos-⁽¹⁸⁾(19)ten, en opsienders, die tot sulcken eynde sullen verkooren worden,⁽¹⁹⁾ (20)eenighe mollesten, ghewelt ofte verhinderinghe te doen in't executeren en⁽²⁰⁾ (21)'t apprenderen der moetwillighe luye boeven en leechloopers, op peene⁽²¹⁾ (22)als boven. Voorts dat alle rechte Armen sullen gehouden wesen haar⁽²²⁾ (23)namen, staet ende woonplaetse aen te gheven aende Vaders daer toe ghe-⁽²³⁾(24)stelt, om de waerheydt daer van te vernemen, ende des noodt zijnde⁽²⁴⁾ (25)bequamelijck inne te versien:⁽²⁵⁾

(26)Aldus gedaen by de Raden deser stede: Actum den 18 Meert.⁽²⁶⁾

(27)Presentibus mijn Heer de Schout, ende al de Schepenen.⁽²⁷⁾

(28)Brederood.⁽²⁸⁾

(11) als: zoals; expresselijck: bepaaldelijk

(12) Bayert-boeven: zwervers (de Bayert was een opvanghuis waar zwervers een paar nachten onderdak kregen)

(13) Troggelsacken: bedelaars; Huykevaken: bedriegers

(14) ommegaan: rondgaan

(15) vergaderen: vergaren

(16) dadelick te vertrecken: (zij) zullen dadelijk (uit de stad) moeten vertrekken; op peene: op straffe; gheschavotteert: op het schavot aan de kaak gesteld

(18) hem vervordere: zich verstoute; Sergianten, Provoosten: gerechtsdienaars

(19) opsienders: inspecteurs, controleurs; tot sulcken eynde: met dat doel; verkooren: uitgekozen, aangesteld

(20) mollesten: overlast; verhinderinghe te doen: hinder te bezorgen; executeren: uitvoeren van hun taak

(21) apprenderen: in hechtenis nemen; moetwillighe: vrijwillige, niet door noodzaak gedwongen

(22) rechte: werkelijke; gehouden: verplicht

(23) Vaders daer toeghestelt: door de stad tot dat doel aangestelde aalmoezeniers

(24) daer van: van hun (werkelijke) armoede; des noodt zijnde: als dat nodig is

(25) bequamelijck: op passende wijze; versien: voorzien

(26) by: door; Actum: opgemaakt

(27) presentibus: in tegenwoordigheid van

(28) Brederood: mogelijk verwijst dit naar Hendrik van Brederode, die in 1567 in Amsterdam was. Dat is dan wel anachronistisch, omdat de meeste gegevens in het stuk wijzen op een situering ongeveer tien jaar later. De bewoording van de ordonnantie vertoont overeenkomsten met keuren uit 1613 en 1614.

[p. 306]

Andries. Jan. Harmen

 

andries

Wat duncktje daar of Jan, is dat niet wel bedocht?¹¹⁵⁰

 

jan

Daer is in langhen tijdt gheen beter werck ghewrocht.

 

harmen

Ja hoewel datmen doet noch salt yemant berespen.¹¹⁵²

 

andries

Ja wien? een deel ghespuys van fielen, schudden, wespen,¹¹⁵³
Of ander gorlegoy van onschamel gheboeft.¹¹⁵⁴

 

harmen

Neen van eerelijcke lien die d'arremoed' bedroeft.¹¹⁵⁵

 

jan

Te beter ist voor haar die hier rampsalich leven,¹¹⁵⁶
Indien sy haar ghebreck en commer maar angheven:¹¹⁵⁷
Men salder in versien, 'tis goedt na mijn verstandt;¹¹⁵⁸
So bantmen voegelijckst, de schelmen uyt het Landt.¹¹⁵⁹

 

andries

Als men den armen dus sou over al versenden,¹¹⁶⁰
Werwaerts so souden sy int leste dan be-enden?¹¹⁶¹

 

jan

Daar laat ick heur voor sien, hoe spreeckt ghy heur so veur?¹¹⁶²
Hoe nae vrees je dat ghy oock stracx sult moeten deur?¹¹⁶³
De luy die werden moe van dus en so veel ghevens,¹¹⁶⁴
Sy verluyen daar op die Jottoon en kromstevens;¹¹⁶⁵

1150 daar of: daarvan; wel bedocht: goed bedacht

1152 hoewel... berespen: hoe goed men ook doet, toch zal iemand er kritiek op hebben

1153 wien: wie; deel: troep; fielen, schudden, wespen: fielten, schavuiten, nietsnutten

1154 gorlegoy: schorriemorrie; onschamel: schaamteloos

1155 eerelijcke: fatsoenlijke

1156 te beter ist: 't is beter; rampsalich: in ellendige omstandigheden

1157 angheven: melden

1158 versien: voorzien; na mijn verstandt: naar mijn mening

1159 voegelijckst: op de geschiktste manier

1160 dus: zo; versenden: wegsturen

1161 werwaerts: waarheen; be-enden: terechtkomen, belanden

1162 daar laat ick heur voor sien: daar moeten ze zelf maar een oplossing voor vinden; hoe spreeckt ghy heur so veur: waarom pleit je zo voor hen

1163 hoe nae vrees je: ben je soms bang; oock stracx sult moeten deur: ook dadelijk te moeten vertrekken

1164 de luy... ghevens: de mensen worden het moe zo en zoveel te geven

1165 verluyen daar op: worden er lui van; Jottoon: scheldnaam voor vreemdelingen; kromstevens: krompraters

[p. 307]

Sy zijn de óórsaack van der rechter armen nóót,
Die treurichlijck verkoopt zijn schaamt om wat dróóch bróót.¹¹⁶⁷
En onder alle die de huyssitten hier spysen,¹¹⁶⁸
En suldy gheen twintich Burghers kinderen wysen.¹¹⁶⁹
Haar hert is haar te gróót. Maer Moffen, Poep en knoet¹¹⁷⁰
Dat syn troggelaars tot bedelen opghevoet;¹¹⁷¹
Dat bewijst de Rietvinck, en noch de ouwe Wael // uyt:¹¹⁷²
Maar de Haarlemer-dijck, o bloedt! die levert ael // uyt:¹¹⁷³
Wat woont daar een ghesnor van Volck van wijt en sijt,¹¹⁷⁴
Daar is nauwlijcx een dach datmer niet vecht en smijt.¹¹⁷⁵
Wat comter vrydaachs en gherit ter poort indringhen,¹¹⁷⁶
Van revelduytsche en van vreemde hommelinghen,¹¹⁷⁷
Al ghesonde wyven, met besieckte doecken om,¹¹⁷⁸
By hiele vaendels vol, doch met een stille Trom,¹¹⁷⁹
De Nieuwendijck langhes, en voort door alle straten,
Het volck is hier goedt gheefs, 'tblijckt an haar karitaten,¹¹⁸¹
Elck werpt zijn aalmoes wech, want is het niet van 't mal¹¹⁸²
Dat men lieden gheeft die 'tverkaetsen met de bal,¹¹⁸³
Sundaechs 's morghens voor de poort, of daar yewers buyten?¹¹⁸⁴

1167 die... bróót: (de echte arme) die tot zijn verdriet zijn schaamte opzij moet zetten om te gaan bedelen

1168 huyssitten: huiszittenmeesters, die de bedeling van zelfstandig wonende armen verzorgden

1169 Burghers kinderen: mensen wier ouders het Amsterdams burgerrecht bezitten

1170 haar hert is haar te gróót: daar zijn ze te trots voor; Poep en knoet: scheldwoorden voor Duitsers

1171 troggelaars: bedelaars zonder noodzaak daartoe

1172 bewijst - uyt: toont; Rietvinck: volksbuurt ten zuiden van de Haarlemmerdijk, genoemd naar een herberg; ouwe Wael: havenbuurt aan het IJ

1173 Haarlemer-dijck: de buurt rond de Haarlemmerdijk had in de zeventiende eeuw een slechte reputatie, tot het eind van de zestiende eeuw lagen de huidige Haarlemmerstraat en Haarlemmerdijk echter nog buiten de stad; o bloedt: bastaardvloek; die levert ael uyt: daar zit een hoop verdacht volk

1174 ghesnor: gespuis; van wijt en sijt: overal vandaan

1175 datmer: dat men er; smijt: mept

1176 en gherit: een troep; ter poort: door de (Haarlemmer)poort

1177 revelduytsche: krompraters, die het Duyts (Nederlands) radbraken; hommelinghen: hommels, d.w.z. klaplopers

1178 met besieckte doecken om: met doeken om teneinde ziekte te simuleren

1179 by hiele vaendels vol: met hele troepen

1181 karitaten: liefdadigheid

1182 van 't mal: dwaas

1183 verkaetsen: bij het kaatsspel verkwisten

1184 voor de poort: net binnen de stadspoort; yewers: ergens

[p. 308]

Of verdobb'len met rabauwen en met guyten?¹¹⁸⁵
Of ver-evenhoutent, of hutselen met mekaar?¹¹⁸⁶
Of int kuyltje, of opschieten, of lechtseme daar?¹¹⁸⁷
Wat voordeel doet haar 'tghelt? niet al zijnt kop're duyten,¹¹⁸⁸
Men sieter bloetstortingh en doodtslaghen uyt spruyten,
Ja móórt en dievery: En wordense ghevat
Van Schouten dienders of Soldaten van de Stadt,¹¹⁹¹
En raken sy int gat, so sullen de vis-wyven¹¹⁹²
Dit eerloose volck noch voorspreken en voorschryven,¹¹⁹³
Of 'trecht dat wort door 't ghelt gheblintdoeckt en verdreyt,¹¹⁹⁴
Door den yver van haar sotte barmherticheyt;¹¹⁹⁵
En noch en mach men niet op dit misbruyck eens schempen,
Noch schrollen op die gheen die 'tghelt onnut verslempen,¹¹⁹⁷
En laten wijf en kint in commer en in rouw
Daar men het vlytich voor den noot bewaren souw.¹¹⁹⁹
O kon den Overtoom of de Kathuysers spreken,¹²⁰⁰
Of Sloterdijck: wat souwer een bommel uyt-breken.¹²⁰¹

 

andries

De Arrebeyers en de Draghers ande straat,¹²⁰²
Dat is een volckjen dat haar op den dronck verstaat:¹²⁰³
Wat duncktje byget Jan, en zijnt gheen leck're boeven,¹²⁰⁴

1185 rabauwen: schavuiten; guyten: schelmen

1186 ver-evenhoutent: verkegelen het; hutselen: dobbelen

1187 int kuyltje: knikkerspel; opschieten: knikkerspel (vgl. vs. 455), of opgooien voor kruis of munt; lechtseme daar: een raadspelletje waarbij munten onder een steen worden gelegd (Damsteegt). De verklaring door Stutterheim als een uiting van verontwaardiging (‘ga je gang maar!’) is wegens de herhaling van of niet erg aannemelijk

1188 niet al zijnt: niets, ook al zijn het

1191 Schouten dienders: rakkers van de schout

1192 gat: gevang

1193 voorschryven: schriftelijk voor ze laten pleiten

1194 't ghelt: omkoping; verdreyt: verdraaid

1195 yver: aandrang, aansporing

1197 schrollen: schimpen; verslempen: door uitspattingen verkwisten

1199 daar: terwijl; bewaren: behoeden, vrijwaren

1200 den Overtoom: de scheepsoverhaal buiten de stad; Kathuysers: de buurt bij het voormalige kartuizerklooster (vgl. vs. 794): op deze plaatsen, evenals bij Sloterdijck, waren veel kroegen

1201 wat souwer een bommel uyt-breken: wat zou er dan allemaal aan het licht komen (bommel: zie vs. 768)

1202 Draghers: sjouwerlieden; ande straat: die op straat werken

1203 haar op den dronck verstaat: goed drinken kan

1204 byget: bij God; leck're boeven: fijnproevers

[p. 309]

Die niet van waar 'tbier is, maar van wat merck is, konnen proeven?¹²⁰⁵

 

harmen

Sy benaerstighen steets de middelen van 't Landt.¹²⁰⁶

 

andries

Sy benaarstighen steeds haar eyghen sond en schandt:
Sy misbruycken den dranck en oock de goede suyvel:¹²⁰⁸
Sy vorderen het Landt, hoe? sy vorderen de duyvel,¹²⁰⁹
Sy helpen de Schoyer en Sluycker wel an ghelt:¹²¹⁰
Maar dat baat het Landt noch Pachter niet een spelt.¹²¹¹
Wat Boeren datter zijn, worden sy medestander,¹²¹²
Den eenen fiel die sal 't dan stelen van den ander:
Maar dese Brouwers, of de ghene die 't beschoyt,¹²¹⁴
Of die het sluycken 'snachts, sy blyven noch beroyt.¹²¹⁵
Behalven de kóópluy die eerlijck willen schynen,¹²¹⁶
Die Kelders verhuuren an Frans en Rijnsche Wynen,¹²¹⁷
En halen door een deur somtijts een vaatjen Wijns,¹²¹⁸
En steelen jaar op jaar also den Heer het sijns.¹²¹⁹
So daar de Magistraat niet beter op wil letten,¹²²⁰
So sullen sy het Landt dapper ten achter setten.¹²²¹
Daar zijn Wijnkóópers die oock setten een ghelach,¹²²²
En draghen stoutelijck een heele nacht en dach:¹²²³

1205 die niet... proeven: die (zogenaamd) niet de herkomst van het (gesmokkelde) bier kunnen proeven, maar wel van welk merk het is

1206 benaerstighen: doen hun best voor; middelen: geldmiddelen (nl. via de bieraccijns)

1208 sy misbruycken enz.: d.w.z. zij drinken en eten te veel

1209 vorderen: bevoordelen; hoe?: kom nou!

1210 Schoyer: handelaar in buiten de stad gebrouwen bier, die de accijns ontdook; Sluycker: smokkelaar; wel: flink

1211 Pachter: de inning van de accijnzen werd verpacht; niet een spelt: geen zier

1212 wat Boeren... den ander: om wat voor boeren het ook gaat, raken ze in het complot, dan zal de ene boef stelen van de andere

1214 dese Brouwers: de brouwers van clandestien uit andere plaatsen geïmporteerd bier; beschoyt: verhandelt en de accijns ontduikt

1215 sluycken: binnensmokkelen; blyven noch beroyt: verdienen er desondanks nauwelijks iets aan

1216 behalven de kóópluy: maar niet de kooplui (die verdienen er wel aan)

1217 an: voor de opslag van

1218 halen door een deur: halen (voor een klant) heimelijk (zonder accijns te betalen)

1219 steelen: ontstelen; den Heer: de overheid; het sijns: het zijne (nl. de wettige accijns)

1220 so: als

1221 dapper ten achter setten: flink benadelen

1222 setten een ghelach: tappen

1223 draghen: drank aandragen, bedienen; stoutelijck: brutaalweg

[p. 310]

En hadden sommighe haar handen recht ghehouwen,¹²²⁴
Sy souwen in so kort gheen groote huysen bouwen.¹²²⁵
De vromen kijcken toe, en sien dit an met leet,¹²²⁶
Haar Neringh werdt verkort, ghelijck men siet en weet.¹²²⁷
Waerachtich 'tis al laat, ick wil nu t'huys gaan eten.

 

harmen

Ick heb oock etens lust, want ick heb niet ontbeten.

 

robbeknol

O bloedt! nu machmen sien de vasten van ons huys,¹²³⁰
En d'inwoonders zijn zoo stil, zoo stil als een muys,
Wy spreken niet een woort, zoo seer zijn wy bedroeft,
Niemant weet vande noot, dan diese treurich proeft.¹²³³
Wat raat gaat mijn doch an? och ick kan niet versinnen¹²³⁴
Waar mede dat ick best de schaam'le kost mach winnen:
Maar noch ben ick zoo seer beladen niet met mijn,¹²³⁶
Als ick nu met mijn Heer bewoghen wel moet zijn,
Waar sal hy armen man van nu voortan of leven,¹²³⁸
Hy heeft noch gelt noch panckt en niemant sal hem gheven:¹²³⁹
Maer 'k weet niet hoe ick 't heb, het schijnt alliens byget,¹²⁴⁰
Of mijn Joncker nimmer gheen hongher schier en het,¹²⁴¹
Ick weet niet wat hy eet, noch ick kan niet bedencken,
By wie dat hy mach gaen, die hem het Noenmael schencken.¹²⁴³
Of leeft hy by de wijnt ghelijck het Kameljoen?¹²⁴⁴
En nietemin alsmen hem siet komen op de noen,¹²⁴⁵
Soo steeckt hy op zijn hóóft so rustich over enden,¹²⁴⁶
Ghelijck een wack're wint van schóóne swacke lenden.¹²⁴⁷

1224 hadden... recht ghehouwen: waren sommigen eerlijk gebleven

1225 in so kort: zo snel

1226 vromen: eerlijke kooplui

1227 werdt verkort: wordt benadeeld

1230 o bloedt: bastaardvloek; mach: kan; de vasten van ons huys: hoe in ons huis de vasten wordt onderhouden, hoe er honger wordt geleden

1233 proeft: ondervindt

1234 wat raat gaat mijn doch an: wat moet ik toch beginnen; niet: niets

1236 noch: toch; beladen: begaan

1238 of: van

1239 panckt: pand, goed

1240 alliens: net alsof; byget: bij God

1241 nimmer gheen hongher schier en het: bijna nooit honger heeft

1243 Noenmael: middagmaal

1244 Kameljoen: kameleon, het idee dat dit dier van de wind leeft, is ontstaan doordat het lange tijd met open bek zit terwijl het op insecten aast

1245 op de noen: rond de middag

1246 soo steeckt... over enden: dan houdt hij zijn hoofd zo flink rechtop

1247 wack're wint: levendige windhond; van: met; swacke: soepele, lenige

[p. 311]

Robbert nu is het tijdt dat ghy middel versiert,¹²⁴⁸
Gheen beter als mijn ampt dat ick jongh heb gheliert,¹²⁴⁹
Ick wil mijn Evenjely gaen halen uyt de hoecken,¹²⁵⁰
En gaene by de buurt mijn broot met eeren soecken,

Trijn Snaps. Els Kals. Jut Jans. Spinsters

 

trijn

Dat roert jou niet, hoor je dat wel? Jan kurckevaer,¹²⁵²
Jou Wijf mach een Hoer wesen, of jou dochter, of jou snaar:¹²⁵³
Loopt heen ghy hoere-dop, ghy gatvinck by jou wortel-teef,¹²⁵⁴
Ghy hebt gróót geluck malle pis-dief dat ickje backhuys niet an mortel wreef,¹²⁵⁵
Ick ben een Vrouw met eeren, en so goet as jy of mijns gelijck,¹²⁵⁶
Wat rijtmen dese rekel, de duyvel dienje binje rijck.¹²⁵⁷
Is mijn man een veughel? jy selt jou mont beteughelen,¹²⁵⁸
Komter uyt, hebjet hart, jy schrobber, ick selje lieren veughelen:¹²⁵⁹
Jy selt niemandt veughel hieten, Jan hanghgat, verstaje dat,¹²⁶⁰
Of blaest hem ierst een pont veren: de rest in 't Sout-vat.¹²⁶¹
Ick seght noch eens op mijn burgherschop, jy selt niemant veugel heten,¹²⁶²

1248 middel versiert: een middel verzint

1249 gheliert: geleerd

1250 Evenjely: evangelieboek, bijbel; halen uyt de hoecken: tevoorschijn halen

1252 roert jou niet: gaat jou niets aan; kurckevaer: droog-als-kurk, impotente kerel

1253 jou Wijfmach enz.: kennelijk heeft Jan Trijn voor hoer uitgemaakt; snaar: schoondochter

1254 hoere-dop: hoerenloper, gatvinck: scheldwoord; by: naar; wortel-teef: scheldwoord voor een groentevrouw, hier obsceen bedoeld?

1255 pis-dief: klein vies mannetje: van de alruinwortel of pisdief werd verteld dat deze onder de galg ontstond uit de pis van de gehangenen; backhuys: bakkes, gezicht; an mortel: tot metselkalk, tot gruis

1256 Vrouw met eeren: een fatsoenlijke vrouw

1257 rijtmen: kwelt me; de duyvel dienje binje rijck: als je rijk bent, dien je de duivel (sluit aan bij de tweede helft van vs. 1256: Trijn wil zeggen dat zij niet rijk is; antwoord op een insinuatie van Jan?)

1258 veughel: echtbreker

1259 komter uyt: kom uitje huis (de toegesprokene verschijnt niet op het toneel); schrobber: schoft; lieren veughelen: leren veughel te zeggen (woordspel met veughelen = neuken)

1260 hieten: noemen

1261 de rest in 't Sout-vat: de rest in de pekel (hiermee bedoelt Trijn dat ze wat volgen moet, nl. aan zijn gat, voor zich houdt). Trijn vat veughel (vogel) hier letterlijk op, evenals in vs. 1263)

1262 op mijn burgherschop: op mijn eer van iemand met burgerrecht

[p. 312]

Of jy sult ierst, walbarcken aensicht, van sijn eyeren eten,¹²⁶³
So siet. Ick sel jou dat veughelen noch kornen uytje gat,¹²⁶⁴
Isser by gans wongden anders maer recht inde stadt,¹²⁶⁵
Komt enreys voor den dach hontsklink! komt eens uyt de koocken,¹²⁶⁶
Al het mijn man in zijn jeucht enreys een huys oppe broken,¹²⁶⁷
Wat schaat dat? dat schaat niet, al even goet vrient.
Al is hy enreys e giesselt en e brantmerckt hy haddet verdient,¹²⁶⁹
Ick wetet also wel als jy, dat ick jong voor Hoer liep,
Al was ick jong ick was so wijs dat ick niet om mijn moer riep,
Ick was om mijn veertien jaer al mans genoch voor en man,¹²⁷²
En of ick niet deugen wil, wat hondert guldelingen gaat 't jou an.¹²⁷³

 

els

Nou Trijntje nou, nou, 'tis hoogh ghenoch 't is lang e noch gekeven,¹²⁷⁴
Het hy watte seyt, 'tis hem leet, men moet vergeten en vergeven.¹²⁷⁵
Hy is best die best doet, weetje niet een Hoer is een vrouwe naam,
Die 'tniet en is en trecktet hem niet aan.¹²⁷⁷

 

trijn

Ast is, mijn faam!

Mijn eer! mijn eer! mijn eer! mijn eer! die sal hy my verbeteren,¹²⁷⁸
Of ick sel hem, sie daer, met dat mes na zijn gat veteren,¹²⁷⁹
En of in de Stadt van Hóóren, mijn óóren staan an de kaack,¹²⁸⁰
En offer mijn Vaar ghehanghen is, is dat so grooten saack?¹²⁸¹
Daar hangt so menigen vroomen man, daar leyt niet an bedreven,¹²⁸²

1263 walbarcken aensicht: onbeschaamde kerel, iemand met een gezicht van berkenhout

1264 kornen uytje gat: door een pak slaag afleren (lett. bij het karnen naar buiten laten komen)

1265 by gans wongden: bastaardvloek, bij Gods (Christus') wonden; isser - anders maer recht: als er tenminste recht bestaat

1266 enreys: eens; hontsklink: hondsvot (zie vs. 727); koocken: keuken (ze maakt hem zo impliciet voor een Jan Hen uit)

1267 enreys: een keer; een huys oppe broken: een inbraak gepleegd

1269 e giesselt: gegeseld

1272 om: op

1273 hondert guldelingen: honderd appels (bastaardvloek)

1274 hoogh ghenoch: mooi genoeg; e noch: genoeg

1275 het hy watte seyt: heeft hij wat miszegd

1277 hem: zich; ast is: zo is het; faam: goede naam

1278 verbeteren: herstellen, teruggeven

1279 na zijn gat veteren: te lijf gaan

1280 de Stadt van Hóóren: de stad Hoorn; mijn óóren staan an de kaack: mijn oren aan de schandpaal zijn blijven vastzitten (misdadigers werden met hun oren vastgespijkerd en moesten zich maar zien los te rukken)

1281 offer mijn Vaar: of mijn vader er

1282 vroomen: brave; daar leyt niet an bedreven: dat doet er niets toe

[p. 313]

Hy brocht hem God-danck noch selver niet om 'tleven,¹²⁸³
Als sommighe luy. Wat gafjer wel om, waer ghy¹²⁸⁴
Noch met rabraken en met verbranden vry?

 

jut

Maar Trijntje wat kal is dit? wat soumen doch so kijven,¹²⁸⁶
Hetty watte seyt en watte daen, 'tsal an hem selfs beklijven,¹²⁸⁷
Wees ghy de quaatste niet, nou stil, weest stil mijn moer.¹²⁸⁸

 

trijn

Wel wat duyvel het hy te seggen van mijn jongste Broer?
Al staat hy na 'tBeulschop, hy doetet met God en met eeren,¹²⁹⁰
Mach hy alsoo wel als een aar niet en request presenteren?¹²⁹¹
Hy is een Burgers kijnt. Maer 'tHof gaater so wat me deur,¹²⁹²
D'eene vreemdelingh of d'ander, die gaat altoos veur,
Draaght hy hem wel, het Dief-leyer-schop dat sellense hem wel beschicken,¹²⁹⁴
Maar hy moet eerst een neerlaagh, of een maant vijf ses verklicken,¹²⁹⁵
Men komter so niet an lieve moer, op en stel op en sprongh,¹²⁹⁶
Of men moet vry wat voorlóóps hebben van ouwt en jongh,¹²⁹⁷
Men mach segghen watmen wil, kijnts het is een eerlijck Officy,¹²⁹⁸
Het is een diender van Godt en de heylighe Justicy,
'Tis een smeerich Ambacht waren sy wat goet spaars,¹³⁰⁰
Sy mochtender hondert pont gróót op verteeren s'Jaars.¹³⁰¹

1283 hem: zich (zelfmoord werd als een zware misdaad beschouwd)

1284 wat gafjer... vry: wat kon het je helemaal schelen, als jij er met radbraken en brandmerken (of verbranding, vgl. vs. 151-52) van afkwam

1286 wat kal: wat voor praat

1287 hetty... beklijven: heeft hij wat gezegd en wat gedaan, hij zal er de gevolgen van ondervinden

1288 mijn moer: mijn beste mens

1290 al staat hy na 'tBeulschop: al solliciteert hij naar het ambt van beul (een hoogst verachtelijk beroep)

1291 alsoo wel als een aar: net zo goed als een ander; en request presenteren: een verzoekschrift indienen

1292 'tHof gaater so wat me deur: het gerechtshof maakt er maar wat van

1294 draaght hy hem wel: als hij zich goed gedraagt; Dief-leyer-schop: ambt van schoutendienaar; beschicken: bezorgen

1295 een neerlaagh (verklicken?): een moord (of een verkrachting) aanbrengen; of een maant vijf ses verklicken: of een maand of vijf zes als stille verklikker optreden

1296 so: zomaar

1297 voorlóóps: voorspraak

1298 kijnts: kind (tussenwerpsel); eerlijck Officy: eervol ambt

1300 smeerich Ambacht: vet postje; goet spaars: spaarzaam

1301 mochtender: konden er; hondert pond gróót: zeshonderd gulden; verteeren: uitgeven, spenderen

[p. 314]

 

els

Ja seecker, dats geen kleyne maater, isser so veel me te winnen,¹³⁰²
So geeftet me wongder, datter geen groote Kadetten Diefleyers sinnen?¹³⁰³

 

trijn

Wat doeje, spinje wat? dat is seker hiel goet vlas,
'Tis een garentje als een sijt, wel trouwen jy spint wel ras,¹³⁰⁵
Waar haalje de steentjes op de Nieuwendijck of inde Halsteegh?¹³⁰⁶
Op de Luysemarckt, en op de Burgh-wal daar ist al leegh.¹³⁰⁷
Wat geefjet pont? waar brengjet? of heb jy jou huysen?¹³⁰⁸
Ick heb hier wat werck te heeckelen en te pluysen,¹³⁰⁹
Heer ick kent so moytjes doen, also wel als onse Hilletjebuur,
Al seggen de luy datset puyckje, en 't ammeraaltje is van de buurt,¹³¹¹
As ick begin, so heb ick noch niette daan, dat soumen seggen,¹³¹²
De heeckelsters vande varckemerct mogender heur broeck by leggen,¹³¹³
Ick ben al mier as mient, ick slacht Jan bruynen neus,¹³¹⁴
Jutje Jans met oorlof wat sinje Benist, Papist, Arminiaens, of Geus?¹³¹⁵
Wat isser nu al te doen, niet waar? met gheloofs saken?¹³¹⁶
Dat het an ons drien stong wy souwen dat hylick wel maken,¹³¹⁷
Wat noch prijs ick mijn: Ick spreeck wel een haastich woort,¹³¹⁸

1302 maater: materie, zaak; winnen: verdienen

1303 geeftet me wongder: verwondert het me; groote Kadetten: aanzienlijke lieden; sinnen: zijn

1305 als een sijt: als zijde; trouwen: voorwaar, tjonge

1306 steentjes: een hoeveelheid wol, vlas, garen enz. met een gewicht van een steen, d.i. zes pond; Halsteegh: tegenwoordig de Damstraat

1307 Luysemarckt: voddenmarkt op de Nieuwmarkt; al leegh: helemaal uitverkocht

1308 geefjet pont: wat geef je per pond; waar: bij welke handelaar; huysen: particuliere adressen

1309 werck: ruwe hennep (voor touw)

1311 't ammeraaltje: het admiraaltje, d.w.z. de beste

1312 so heb ick noch niette daan: dan weet ik niet van ophouden; soumen: zou men mogen

1313 heeckelsters: hekelaarsters, vrouwen die vlas of hennep over de hekel halen; varckemerct: de Varkenssluis, de brug over de Oudezijds Voorburgwal tegenover de huidige Damstraat; heur broeck by leggen: kunnen er niet tegenop

1314 al mier as mient: heel wat meer dan gewoon; ick slacht Jan bruynen neus: ik lijk op de neus van Jan Bruin, of zwarte Jan (die neus was blijkbaar heel groot)

1315 met oorlof: met verlof, mag ik je vragen; sinje: ben je; Benist: mennist, doopsgezind; Papist: katholiek; Arminiaens: remonstrant (een anachronisme voor de tijd waarin het stuk zou spelen); Geus: calvinist

1316 al: allemaal

1317 dat: als; an ons drien stong: van ons drieën afhing; dat hylick (huwelijk) wel maken: die groepen wel tot elkaar brengen

1318 wat noch prijs ick mijn: nou ja, al zeg ik het zelf; haastich: ondoordacht, driftig

[p. 315]

Maar daar me ist ghedaan. Och moer ick weet hoet hoort!¹³¹⁹

 

jut

Elsje kaacks dat 't an ons stondt, wat dunckje souwt dan beter wesen,¹³²⁰
Swijcht, swijcht om Gods wil, kijnt Heeren boecken zijn quaat om lesen.¹³²¹
Och dat is ons dingen niet laten wy ons moeyen met onse werck,¹³²²
Elsjen kals, hebje nou een lootjen van de ouwe of nieuwe kerck?¹³²³
d'Alemosseniers dielense 'sweecx wat uyt voor de arme luytjes,¹³²⁴
De luy werpen nou so niet over, sy bestellent nou met duytjes¹³²⁵
Die wel eer guldens gaven, doe ginge de vaars grof,¹³²⁶
Trouwen 'tis nou een duere tijdt, 'tmacher nou so niet of,¹³²⁷
Kijck alle dingh is duur, maer Anne Klaas in de drie testen¹³²⁸
Die doet so veel goedts (God loontser) hier ande vesten,¹³²⁹
Ghy weetet niet, hoe veel boogjes datse 's jaers wel huurt,¹³³⁰
En daarse alle Sondags warmis, kóól, erreten en boonen stuurt,¹³³¹
En stockvis, en bry, och s'is so goet arms, jen hebtje leven,¹³³²
Datse selfs een Rogghenbroodt was, ick lóóf niet, of sy souwer self wech gheven,¹³³³

1319 maar daar me ist ghedaan: maar daarmee is het ook afgehandeld (in tegenstelling tot de godsdiensttwisten)

1320 Elsje kaacks: elders in het stuk Els Kals, de betekenis is hetzelfde (praatziek); dat 't an ons stondt: als het aan ons lag

1321 swijcht enz.: In vs. 1320 begint Jut op de uitspraken van Trijn (vs. 1315-19) in te gaan, maar vervolgens roept ze zichzelf tot de orde (vs. 1321-22): dit is te riskante gespreksstof; kijnt: kind (tussenwerpsel); Heeren boecken zijn quaat om lesen: onderdanen moeten niet pogen te oordelen over zaken van de regering (gezegde)

1322 ons dingen: onze zaak; moeyen: bemoeien

1323 lootjen: penning van lood, waarop men voedsel of turf kon krijgen; de kerkbesturen van de Oude en de Nieuwe Zijde in Amsterdam hadden elk hun eigen bedeelden

1324 Alemosseniers: aalmoezeniers, armenvoogden; dielense 'sweecx - uyt: reiken ze wekelijks uit

1325 werpen nou so niet over: zijn nu niet erg vrijgevig; bestellent: doen het af

1326 doe ginge de vaars grof: toen waren de armvaders royaal

1327 trouwen: waarachtig; 'tmacher: 't kan er

1328 de drie testen: naam van een huis, genoemd naar het uithangteken

1329 loontser: lone het haar; vesten: stadsmuren

1330 boogjes: de binnenkant van de stadsmuur rustte op diepe overwelfde bogen waarin gewoond kon worden. Uit liefdadigheid werden die soms van de stad gehuurd om er armen gratis in te laten wonen

1331 daarse: waar ze; warmis: groente

1332 so goet arms: de armen zo goed gezind; jen hebtje leven: je hebt van je leven (nooit zoiets gezien)

1333 datse selfs: als ze zelf; ick lóóf niet, of sy souwer selfwech gheven: ik geloof niet anders dan dat zij zichzelf zou weggeven

[p. 316]

'Tis, 'tis dat ickje niet segghen en kan, 'tis te goethartighe wijf,
Sy souw verseepertjes huer hert wel duwen uyt huer lijf,¹³³⁵
En gheven 't an een aar. Stuurdese daar gistren niet so veel laken¹³³⁶
Datter Lobberich, Dibberich, en Gerberich een roc of souwen maken,¹³³⁷
Sy haalden eensdaags, een gróót Linneweb uyt het middelste bom.¹³³⁸
Wat gingse doen? maar sy dieldent daart nóót was, rustich om.¹³³⁹

 

els

Ja sulcken ien ken icker oock, ick moeter deucht of spreken,¹³⁴⁰
Och! hoe dickwils het sy wel in mijn spynt en tresoor e keken¹³⁴¹
Offer oock yet ghebrack, of watter was van nóót,¹³⁴²
Daar kreegh ick noch flusjes een pot met botter, en een bróót,¹³⁴³
Met een sle met turf, en een mant met spaanders, en vyventwintich eecken houten,¹³⁴⁴
Met een kinnetje harings, en met lustich en wel ghesouten¹³⁴⁵
Aal, en Labberdaan, en se het mijn kyeren gnapjes e kliedt en e riet,¹³⁴⁶
En sy stuurtse int gróót schóól, 'tis van s'en leven niet e schiet.¹³⁴⁷

De lesende robbeknol. Els Kals. Tryn Snaps. Jut Jans⁺

Uyt ist, siet daar blijf ick buur-wijfje, siet daar by dat titeltje.¹³⁴⁸

 

trijn

Maar hoe reyn is dit ooc, komt me vaar leestmen noch een kapiteltje,¹³⁴⁹
Jesus, Marye, maar kyeren, God segen ons, is dat Gods woort?¹³⁵⁰
Ja wel Heer; ick wort schier aars, ick hebt mijn leven niet e hoort,¹³⁵¹

1335 verseepertjes: voorzeker

1336 aar: ander

1337 een roc of souwen maken: elk een rok van zouden kunnen maken

1338 sy haalden: zij (Anne Klaas) haalde; eensdaags: op een dag; Linneweb: stuk linnen; bom: vak (van de linnenkast)

1339 wat gingse doen: wat deed ze; maar: wel; sy dieldent daart nóót was, rustich om: zij deelde het, waar het nodig was, royaal rond

1340 sulcken ien: zo een; moeter deucht of spreken: moet haar lof toezwaaien

1341 spynt en tresoor: provisiekast en broodkast

1342 ghebrack: ontbrak; van nóót: van node, nodig

1343 noch flusjes: nog kortgeleden

1344 sle: slee; spaanders: aanmaakhoutjes; eecken houten: blokken eikenhout

1345 kinnetje: vaatje; lustich en wel: flink

1346 Labberdaan: gezouten kabeljauw; kyeren: kinderen; gnapjes e kliedt en e riet: netjes gekleed en van het nodige voorzien

1347 int gróót schóól: naar de stadsschool; e schiet: geschied

+ lesende: voorlezende

1348 blijf ick: ben ik gebleven; titeltje: tekentje

1349 reyn: mooi; ooc: toch; me vaar: vriend, beste jongen

1350 kyeren: kinderen

1351 wort schier aars: ik raak bijna buiten mezelf

[p. 317]

Ic ken niet een a voor een b, mijn ouwers lietent my noyt lieren,
Hoe moy leest die knecht! hoe keunent de menschen versieren?¹³⁵³
Houw daar mijn vaar, ay lieve leest dan noch iens¹³⁵⁴
Een Evangelytje uyt de schrift, je weet wel, dats nou alliens,¹³⁵⁵
Ick ben me Rooms-Katelijck, en ick gae wel in de preecken,¹³⁵⁶
Maar wat ist? hier e seyt, ick macher mijn hooft niet me breken,¹³⁵⁷
Of daar een Paap staat en praat int Latijn, en haaltet wel so vart,¹³⁵⁸
Ick laat mijn noch staan; maar dat hyer selver in verwart,¹³⁵⁹
Men hoort ons slecht en recht en eenvoudich te leeren¹³⁶⁰
Wat weet ick of mijns ghelijck van 'taalwaarich disputeren?¹³⁶¹

 

els

Nou mijn Ridder van 'tsint Jooris, nou mijn vryer assen man,¹³⁶²
Leest nou en reys dat heyligje, moytjes van voorenan.¹³⁶³

Robbeknol leest.

 

jut

Maar woondje daar men vaar? Heer je keunt, jy hebt wel annenomen,¹³⁶⁴
Mijn Koningh jy moet wat dickwils, en wat mier ankomen,¹³⁶⁵
Ghy komt al te luttel uyt, 'tis niemendal, hoorje dat wel.¹³⁶⁶
Siet dat geef ickje, nou, neemtet vry, wat dats ien gesel,¹³⁶⁷
Jy bint ien man als spec, en spec is so goet as gelt: altijt as jy komt lesen,¹³⁶⁸
So sel ons eten so wel voor jou, als voor ons selven wesen,

 

robbeknol

Ick bedanekje buur-wijfjes, onse lieven Heer is het loon,

1353 knecht: jongen; keunent de menschen versieren: kunnen de mensen het bedenken

1354 houw daar: pak aan (ze geeft hem wat)

1355 dats nou alliens: dat doet er nu niet toe (nl. dat ze het niet precies kan aanduiden)

1356 me: mede; wel: trouw; in de preecken: naar de kerk

1357 hier e seyt: onder ons gezegd

1358 staat en praat: staat te praten; vart: van ver

1359 ick laat mijn noch staan: ik praat niet over mezelf; in verwart: in verward raakt, niet meer uit wijs kan worden

1360 slecht en recht: simpelweg en op de man af

1361 aalwaarich: beroerde, of: betweterige

1362 Ridder van 'tsint Jooris: ridder zonder vrees of blaam; vryer assen man: flinke jonge kerel

1363 en reys: eens; dat heyligje: dat stukje heiligenleven (de rooms-katholieke Els toont weinig notie van de bijbel te hebben)

1364 je keunt: je kunt het; wel annenomen: goed geleerd

1365 mijn Koningh: vleiende aanspreking; mier: meer, vaker

1366 al te luttel uyt: veel te weinig buiten; 'tis niemendal: dat is maar niks

1367 vry: gerust; wat dats ien gesel: wat! dat is een kerel

1368 ien man als spec: een bovenste beste (Damsteegt haalt als spreekwoord aan: 't Is een man als spek en spek is zo goed als geld, als 't niet garstig is)

[p. 318]

Die so veel menschen spijsden met vijf garsten broon.¹³⁷¹

 

trijn

Gaat heen mijn Engeltje, mijn snobbeltje, och! hy is so soet,¹³⁷²
Dat jou onse lieven Heer in den Hemel halen moet,
Komt altoos an, al wast een Kaars in nacht: dat waren woorden,¹³⁷⁴
Wat dochtje Jutje, wast anders of je een Propheet hoorde?
Ay komtme binnen, en praat wat, ick heb so moyen vier.¹³⁷⁶

 

els

Wel an ic koomje by.¹³⁷⁷

 

jut

Al waar ick doot so bleef ick doch niet hier.

 

jerolimo.

Robbeknol

Moor hoe voriabel en sunderling da 't avontuurs beloop is,¹³⁷⁸
En weet niemant van ouwlien goeliens of Amsterdam te koop is?¹³⁷⁹
Ick wilt betoolen niet op termijnen, maar met argent kontant,¹³⁸⁰
Puf Koopliens, puf Mannekens ick ben de grootste van 'tLant,¹³⁸¹
En waren de Stooten niet geimpescheert met facieuse soken,¹³⁸²
Ick sood versoecken de Haarlemmermeer drooch te moken,¹³⁸³
Op myne kosten, ic sood doen, och joock! och Jesus joock! ba 'tJan,¹³⁸⁴
d'Hollandsche botmuylen sien S^r. Jerolimo voor een slechthoot an,¹³⁸⁵
Ja wel kijckt eens, en wordy niet sot. Waar ic te Brussel gebleven,¹³⁸⁶
De Grave van Egmont had my zijn suster of zijn nicht wel gegeven,
En noch paasen dese Ollandtsche Moeyers van Amsterdam,¹³⁸⁸
Dat ick kick om hoor schoon ensicht uyt Brabant quam:¹³⁸⁹

1371 garsten broon: gerstebroden, vgl. Joh. 6:9

1372 snobbeltje: schatje; soet: lief

1374 al wast een Kaars in nacht: al was het middenin de nacht

1376 komtme: kom mee; so moyen vier: zo'n mooi vuur (het is bij mij lekker warm)

1377 koomje by: kom bij je; doch: toch

1378 moor hoe voriabel: maar hoe veranderlijk; da 't avontuurs beloop is: is de loop van het lot

1379 ouwlien goeliens: jullie, beste mensen

1380 betoolen: betalen; argent kontant: contant geld

1381 puf: uitroep van minachting, puh!

1382 Stooten: Staten van Holland; geimpescheert met facieuse soken: in beslag genomen door lastige zaken

1383 sood versoecken: zou proberen

1384 joock: ja ik (zou het doen); ba 'tJan: bij Sint-Jan

1385 botmuylen: domkoppen; S^r.: sinjeur; slechthoot: onnozele hals

1386 kijckt eens: denk je dat eens in; en wordy niet sot: is het niet om dol van te worden; waar: was

1388 paasen: peinzen, denken; Moeyers: moeders, vrouwen

1389 om hoor schoon ensicht: om hun mooie gezicht

[p. 319]

Ba schaamt ou gay kladdekens, en moockt daar af geen mency¹³⁹⁰
Of ken doe ou van mayn leven gheen honeur noch reverency:¹³⁹¹
En weest danckboor aan Jerolimo die hem so loogh verneert¹³⁹²
Dat hy uwe stadt door de grandese van sijn presency eert.¹³⁹³
Ke vuyltjens, ke ne ke ne gheen lust tot houwen,¹³⁹⁴
Al mocht ick de Princes de Koninghs Dochter trouwen.

 

robbeknol

Ghy hadt al groot gheluck hadje noch een Beerstekers wijf,¹³⁹⁶
Ja wel dat mal sier deed jy hoefden een playster overje hiele lijf.¹³⁹⁷

 

jerolimo

Moor Robknol sie door ons Heer doet buyten mayn hopen¹³⁹⁸
Zayn goeyertieren handt altans mildelijck open.¹³⁹⁹
Goot henen op de Mert, koopt vlees, broot en fruyt,¹⁴⁰⁰
So steken wy de rijcke liens en de Duyvel het oogh eens uyt:
En dat meer is, so wil ick dagge ou suit verblyen,¹⁴⁰²
Want ick he van daach een ander huys ghehuert veer besyen,¹⁴⁰³
Ick blijf hier langher niet in dit versworen nest¹⁴⁰⁴
Als dese loopende moont, en saterdach is de lest.¹⁴⁰⁵
Vervloeckt soo moet hy zijn die 'thout daar toe bereyde,
Of die de eerste steen op desen gront in kalck leyde:
Want tot mijn ongheluck so quam ick in dit huys
'tWelck is ghedestineert tot mysserie en tot kruys,¹⁴⁰⁹
By gort van d'uur dat icker quam, da moe gay weten,¹⁴¹⁰
En proefden ick noyt een dronck wijns, noch 'kheve gheen mondt vol vlees gheten.¹⁴¹¹
Noch 'ken ha noyt wa rust, oock ist so quolaijck gebouwt

1390 ou gay kladdekens: u, gij slonsjes; moockt daar af geen mency: praat er niet van

1391 ken doe ou: ik bewijs u; honeur noch reverency: eer noch hulde

1392 hem so loogh verneert: zich zo diep vernedert

1393 grandese van sijn presency: door de hoogheid van zijn aanwezigheid

1394 ke: uitroep van minachting; vuyltjens: morsebellen; ke ne gheen: ik heb geen; houwen: huwen

1396 Beersteker: putjesschepper

1397 dat mal sier deed: als dwaasheid pijn deed; hoefden: behoefde, had nodig

1398 sie door: zie daar

1399 altans: thans

1400 goot: ga; Mert: markt

1402 dat: wat; dagge ou: dat je je

1403 veer besyen: ver hiervandaan

1404 versworen: vervloekte

1405 moont: maand; de lest: de laatste dag

1409 ghedestineert tot mysserie en tot kruys: voorbestemd tot misère en ellende

1410 by gort: bastaardvloek, bij God

1411 noch 'kheve gheen: noch heb ik een; gheten: gegeten

[p. 320]

En 'tesser so doncker en so droef datter een mensch voor grouwt.¹⁴¹³
Lóópt, lóópt, lóópt, Robbert lóópt, en wilt gheduerich draven,¹⁴¹⁴
Wy sullen nu eten en bancken als jonghe Graven.¹⁴¹⁵

Jerolimo en Robbeknol⁺

 

robbeknol

Och lieven Heer hebt danck, och dit is wel ghemaackt,¹⁴¹⁶
Maar hoe is mijn Joncker toch an dit ghelt gheraeckt?
Hebt danck, heb duysentmaal danck, o Heer alder Heeren,
Die onse droefheydt haast in blijdtschap kan verkeeren.¹⁴¹⁹
Maar hoe sel ick het best nu aenlegghen met het ghelt,
Laat sien hoe veel isser wel, ick hebt niet eens ghetelt.
Dit is ghelt alliens oft een excecusijs plockje was,¹⁴²²
Datter anden Damsluys nu wat ghebraens tot dat koekje was,¹⁴²³
Dat waer immers wel goedt, maer 'tventjen is te duur.¹⁴²⁴
Ick wil gaan koopen een pan-aaltje van Jannetjen Hoyschuur.
Neen dat is te oudt-backen, 'thet al te langh inde son e staan:
Ick eet so garen haasje koddette fluyta van Piere le son e daan.¹⁴²⁷
Maar dat goetjen is wel lecker, maar 't is so verbrancxst tey,¹⁴²⁸
Ick mach gaan halen tot Pauwels een moye venesoen Pastey.¹⁴²⁹
Ick heb niet ghelts ghenoech, ganslyden dat rijt sijn lappen,¹⁴³⁰
Wat sal ick in dese pot Lonsbier of delewijn laten tappen?¹⁴³¹
Dat dient my niet voor al, want worden myn Meester buys,¹⁴³²

1413 droef: somber; voor grouwt: van gruwt

1414 gheduerich: aan één stuk door

1415 bancken: schransen

+ Jerolimo en Robbeknol: waarschijnlijk blijft Jerolimo zichtbaar in het toneelcompartiment dat zijn huis voorstelt en staat Robbeknol erbuiten, ‘op straat’ (Hummelen 1985, p. 175)

1416 wel ghemaackt: goed werk

1419 haast: snel

1422 alliens... was: net alsof het een premie was bij een gerechtelijke verkoop, m.a.w. het is ons zo in de schoot geworpen

1423 datter... was: als er nu eens op de brug bij de Dam wat gebraad bij dat kokje was

1424 dat waer immers wel goedt: dat zou in elk geval heel goed zijn

1427 haasje koddette fluyta: (of sluyta?) niet geïdentificeerde lekkernij, een soort hazenpastei? (zie Stutterheim, p. 354); Piere le son: spotnaam, lett. Piet Zemel; e daan van: gemaakt door

1428 verbrancxst tey: verdomde taai

1429 mach: kan; venesoen Pastey: wildpastei

1430 ganslyden: bastaardvloek, Gods lijden; dat rijt sijn lappen: dat hakt erin

1431 Lonsbier: Londens bier; delewijn: goede rijnwijn

1432 dat dient my niet voor al: daar heb ik al helemaal niets aan; buys: dronken

[p. 321]

Hy sloech de pottebanck stucken, en al de glasen uyt in't huys,¹⁴³³
Want waar hy niet dol e weest, hy was noch te Leuven Pater.¹⁴³⁴
Waar sal ick het bróódt halen, inde veughels-dwarsstraat, inde Deuvekater?¹⁴³⁵
Dat Wijf is so vies, ick weet niet hoe. Ick moetme wat berain.¹⁴³⁶
Ick hadd' garen goet koop, want ick sou niet garen alle daaghs te Merckt gain.¹⁴³⁷
Daarom als ick het doen wil so doe ick het met een gracy.¹⁴³⁸
Wel hy, hier komt een doodt, by gants bloet dit is een stacy.¹⁴³⁹

Het Lijck, de Draghers, de Priesters en de Vrouw: de Mannen, Robbeknol

 

vrouw

Mijn Heer, mijn Man, mijn goedt, wat is my dit een kruys?
Helaas waar brenghtmen u? in 'tongheluckich huys?¹⁴⁴¹
In 't droef, in 't doncker huys, int huys van het vergheten,
In het huys daar men weet van drincken noch van eten?

 

robbeknol

O mijn, wat hóór ick daar? ó mijn! mijn pols die slaet.¹⁴⁴⁴
Mijn dunckt warachtich dat Hemel en aerdt vergaet,
Sy brenghen dese dóódt in mijn huys, dits mijn vresen,
Maar ó popelency daer sal ick noch voor wesen.¹⁴⁴⁷
Wapen! wapen! móórt! móórt! móórt! móórt! brant! brant!¹⁴⁴⁸
Helpme! wapen! brant! de duyvel is in Hollandt.
Och Miester! Joncker! Heer! help! help! helpt! helpt my beschermen
De deur! de poort! de deur! of jy seltet bekermen.¹⁴⁵¹

1433 pottebanck: het eetgerei (eig. de plank waarop het staat); stucken: stuk; al de glasen uyt in't huys: (hij sloeg) alle ruiten van het huis kapot

1434 te Leuven Pater: in goeden doen (?)

1435 veughels-dwarsstraat: Vogelsteeg, tussen het stadhuis en de Nieuwezijds Voorburgwal; inde Deuvekater: huis genoemd naar een uithangbord of gevelsteen met een duivekater erop

1436 berain: beraden

1437 garen goet koop: graag een goede koop, een flinke hoeveelheid

1438 met een gracy: met allure

1439 hy: hé, hela; doodt: dode; by gants bloet: bastaardvloek, bij Gods bloed; stacy: begrafenisstoet

1441 'tongheluckich huys: het graf, Robbeknol betrekt vs. 1441-43 op het huis van Jerolimo

1444 o mijn: wee mij

1447 ó popelency: bastaardvloek, verbastering van apoplexie (beroerte); daer ... wesen: dat zal ik toch beletten

1448 wapen!: uitroep (te wapen!)

1451 seltet bekermen: zult er spijt van hebben

[p. 322]

 

jerolimo

Wel jonghen, wel hoe dus, hoe komt dagge so krijt?¹⁴⁵²
Wat isser dagge so furieus de deur toe-smijt?

 

robbeknol

Och Joncker! ey komt hier! Ick ben de deur niet machtich.¹⁴⁵⁴
Want men brenght hier een doodt in ons huys, ja warachtich.

 

jerolimo

Een lijck? een doot? wel hoe?¹⁴⁵⁶

 

robbeknol

Sy quamen my te moet,

En siet de Vrouwe sprack: Mijn Heer, mijn Man, myn goet:
Helaas waar brenghtmen u? int huys van het vergheten?
In het huys daar men weet van drincken noch van eten?
Int ongheluckich huys, in 't huys seer droef en doncker?
Och, och, sy brenghent hier, komt helpt my doch myn Joncker,
Ick staa hier met mijn rugh en dringh teghens de poort.¹⁴⁶²

 

jerolimo

Ick kan van lacchen nau spreken een enckel woort,¹⁴⁶³
Och, ach, ick lach men doodt, ick kan 'tniet langher harden.¹⁴⁶⁴

 

robbeknol

Ja wel lach jy der om, ick souwer dol om warden.¹⁴⁶⁵

 

jerolimo

Het is wel woor Robknol al heb ick wa ghelacht,¹⁴⁶⁶
Ghy hadt reden te dincken dagge hebt ghedacht,¹⁴⁶⁷
Doen ghy hóórde 'tgheen de droeve Weduw seyde,¹⁴⁶⁸
Die hoor afghesturven man weenend' ter aerde leyde.
Moor dewijl dat ons Heer het alles heet versien,¹⁴⁷⁰
Doet op en haalt ons spijs, ou sal gheen leet gheschien.¹⁴⁷¹

 

robbeknol

Och laetse eerst mijn Heer een weynich zijn vertrocken.

1452 komt dagge: komt het dat je

1454 ick ben de deur niet machtich: ik kan alleen de deur niet houden

1456 te moet: tegemoet

1462 staa... en dringh: ik sta hier met mijn rug tegen de deur te dringen

1463 nau: nauwelijks

1464 men: me; harden: uithouden

1465 dol om warden: gek van worden

1466 het is wel woor: het klopt

1467 dagge: wat je

1468 doen: toen

1470 moor dewijl dat: maar omdat; het alles heet versien: alles ten goede heeft beschikt

1471 doet op: maak open

[p. 323]

 

jerolimo

Nu Markolfus makop, malkus hoe salt hier locken?¹⁴⁷³
Doet open, lacker flucx, wech uyls-kuycken, loopt wech,¹⁴⁷⁴
En haalt ons den ontbijt, en hoordy niet wa ick segh?¹⁴⁷⁵

 

robbeknol

Nu Joncker, ick sal gaan, al blijf ick wat staan temen,¹⁴⁷⁶
Wie kan een ander hier de vrese doch benemen.¹⁴⁷⁷

1473 Markolfus: druktemaker (figuur uit een volksboek); makop: maak open, of, met de klemtoon op má: een scheldwoord (dwaas?); malkus: onnozelaar; hoe salt hier locken?: wat zullen we nu hebben!

1474 lacker: kwajongen

1475 den ontbijt: het eten

1476 temen: dralen

1477 wie kan... benemen: (retorische vraag:) wie kan nou ook een ander van zijn vrees afhelpen