Verspreid werk

[p. 313]

't Geslacht, de geboort, plaets, tydt, leven, ende wercken Van Karel van Mander, Schilder, en Poeet, Mitsgaders Zyn overlyden, ende begraeffenis.

En waer 't gheen groote ondanckbaerheydt (lustige Leser) dat ick die so voldoende Man, die tot zynen eygen grooten achterdeele de Schilder-kunst voor de leerelingen soo stichtich en leerelijck heeft beschreven, en de voornaemste der bekentste Schilders, hoe wel doot zijnde, heeft onsterffelijck ghemaeckt, met zijn so geluckighe als kunstighen handt, door 't louter, en levendich afmalen van haer wercken en leven, dat ick die oock niet en soude ghedencken? Insonderheyt nu hem de geleghentheyt so jonstich openbaert: door dien het Schilder-boeck by hem ghemaeckt, soo wel ghewildt, en verkocht is gheweest, dat daer nauwelijckx eenighe tot een proeve zyn overghebleven. Over sulcx siende dat eender bewoghen is gheweest het selfde te herdrucken, nu dochtet mijn niet alleen wel gherijmt te zijn, maer oock behoorlijck, en recht, datmer den Karel in steldt die levend' zynde, de verrotte doode deden leven, haer aentreckende den glorioosen rock des loflijckheyts, so was ick van 't goet en Gods wegen schuldich, hem in dierghelijcken nae te bootzen, en stoffeeren hem weder so rustich uyt met den Tabbert des vermaertheydts, en eerlijckheyts, ten verwijtelijcken spot des nydighen doodts, en ten trots des doodelijcke Nyts, soo sal hy eeuwich leven, en blincken met de kostelijcken Dyamanten kroon des heuch'lijckheydts, nochtans niet soo als myn gunst wel wilde, maer ghelijcke myn kleene macht vermach. Maer waerdige Man-der mannen! van waer sal ick beginnen den roem dyns doorluchtighen geest uyt te blasen om te trompetten de grootmoedicheyt van u heerlijck, eerlijck en leerlijck bestaen? Wat, sal ick so verwaent zijn, dat ick met mijn menschelijcke, en aertsche ghedachten sal derren aenvanghen te begrijpen de opghenomenheydt van u Hemelsche gheest, die de Goddelijcke dinghen der Heyligher Schrifture soo Salich hebt weten te mengelen in u gedichten, datse den menschen al singende ter zielen in, en uytgevaeren zyn. Wien heefter in u tijdt

[p. 314]

soo veel te weghe ghebracht inde Godvruchtige rymerijen? Wat soeticheyden kunnen der menschen ghemoeden meer wel doen en verheughen als u Gulden Harpe, met zyn sangherighe snaren hun ingheluyt en ingeluystert heeft? Wat herte en heeft hem niet verlusticht in u Christelicke deuntjes, die ghy uytschaterende ten open ooren inne deed vaeren, en dringhen tot in 't ingewant der harsenen, alwaerse bereyden hondert duysent onuytsprekelijcke vreuchde. Of sal ick liever met mijn uyterlijcke ooghen beschouwen en beschryven de sienelycke wercken van u hooch, en groot verstant; het welcken ghy so edel ende uytmuntende hebt betoont in de onuytprijselijcke kunst des malens? Hier stae ick in een twijffel, welck, of wien behoorde voor te gaen, na dien ghy so wel in 't een, als 't ander hebt uytgesteken boven u Tydts-gelycken. Maer wat? De reden die seyt my, dat ickse beyde sal even vol doen, en beginnen van u selve, die de borne en spring-ader zyt, daer so ghewenschte saken zyn uyt ontspronghen. So yemant is belust om te weten, van waer? van wie? van wat gheslacht? en wanneer dat ghy u beginsel naemt? die hoort toe:

Karel van Mander is ghebooren in 't jaer ons Heeren 1548. inde maent van Mey, op een Sondach, in een dorp gheheeten Meulebeecke, groot ontrent negen mylen in 't ommegaen, een lustighe valleye, wel beset met Landt, huysen, boomen, haghen, bosschen, meyren daer verscheyden beecxkens door-vlieten om die te besproeyen, gheleghen in 'tmidden van 'tGraefschap van Vlaend'ren, een myle van Thielt, een myle van Isseghem, een myl van Putthem, ende een myl van Roose-beke, in welck dorp gevonden waren, voor de vernielinghe door de Malecontenten, onder het beleyt van Montegni, vijftien-hondert gemonsterde weerbare mannen. Inde Roe van Thielt, daer mede sorteerende onder de Casselrije van Cortrijcke, alwaer zijn Vader, genaemt Cornelis van Mander, was langen tydt ontfangher, ende Bailliou vanden Vassael-Heere van 't Voorsz Dorp, ende was daer woonachtich in zyn eyghen huysinghen, haven, ende landen selfs besittende, ende ter huyze uytlatende, wesende een man van leenen, Poorter van Kortrijcke, ende somwylen Hooch-poincter van de voorgeseyde Casselrije, ende was oock een Vrylaet van 't Brughsche vrye, overmits hy een heerlijck Leen hadde (waer noch acht minder Leenen onder sorteerden) versien met een wel bewalt woon-huys, Schuyren voor Vruchten, Stallingen voor Beesten, rontsom besingelt in zyne eyghen Landen, Meyren, Bosschen, Fruyt-boomen, Vyver, met een kooren Wind en Water-molen, geleghen inde Prochie van Kols-kamp: het welck hy met zijn Huysvrouwe Iohanne vander Beke, behouw'lijckt hadde. Desen was in de beroerten een seer strytbaer man, die sich met de zyne dapper, ende mannelijck heeft ghequeten, ghelijck alsmen daer af

[p. 315]

Historien soude konnen toonen, en schrijven, maer ick gae die verby om kortheyts wille: Dit was dan de Vader ende Moeder van onse Karel van Mander, vande welcke hy is ghebooren ten Jare, en daghe voorgeseyt, en wiert ten Doope ghebracht inde Meulebeeke-kerck, en ten vonte gheheven van Jonckheer Charles de Beir, die hem de name liet gheven in 't Frans, Charles, dan doch door gewoonte, en Lants-wijse, als oock door de lichticheyt van uytspraeck, wiert hy meest Karel genaemt. Aldus heeft hy zijn beginsel ghenomen in dit dal der tranen, van die oude en heerelijcke geslachten van Mander, ende vander Beke. Maer also men in Vlaenderen de by-naem van des Moeders syde niet en reeckent: sal ick u van zyn Vaderlijcke oire meerder aenwijsinghe doen, welcker oudtheydt, en edelheydt blijckt uyt een seker out schrift in parquement, in 't Clooster ten Eyckhoute tot Brugghe, dat in 't Latyn aldus luydt:

Reverendus in Christo Waltherus van Mander Episcopus Ecclesiae Tornacensis questionem inter fratres & Sorores divae Trudonis habitantis ad magnum pontem lapidium via Oostcampiana, vulgo de groote Steenbrugghe, composuit tam ad mobilia quam immobilia bona, una cum Abbate dulcis vallis, vulgo Suetendaele, & Fratres in abbatia nunc quercuum vulgo ten Eechoute Brugam Transposuit jussu & petitione Theodorici Elsatij Comitis Flandriae. Anno Domini M.CC.XLVIII. Mense Augusto.

In onse spraeck:

De Eerwaerdighe in Cristo Gualtier van Mander, Bisschop der Kercke van Doornick, heeft verdrach ghemaeckt tusschen de Broeders ende Susters van S. Truyen, noemende^* aen de groote Steen-brugghe op den Oost-kamperschen wech ghemeenelijck ghenoemt de groote Steenbrugghe, so wel belangende de roerlycke als de onroerlijcke goederen, met den Abt van Suetendaele, ende heeft den broeders inde Abdye gheseyt ten Eechoute tot Brugghe overgheset, op het bevel ende begeerte van Thedoricus Eslatius^**, Grave van Vlaenderen. In 't Jaer ons Heeren M.CC.XLVIII. Inde Oogstmaent.

Tot dezen teghenwoordighe Jaere Anno 1617. inde maent van Augusto lestleden, zynder verloopen 369. jaeren, dat dien Waltherius van Mander, Bisschop inde Kercke tot Doornick was. Noch isser gheweest eenen Gualtier van Mander, den Sone van Glaude, Broeder van M. Ian van Mander, Ridder,

* noemende, lees: woenende.

** Eslatius, lees: Elsatius.

[p. 316]

Out-Groot-Vader van onse voorsz. Karel, Proost van de Vrouwe-kercke tot Brugghe, die om zyne geleertheyt, ende welsprekentheyt Ambassadeur is gesonden vanden Grave Philips den goeden, met den Bisschop van Terwaenen, om het huwelijck te sluyten tusschen Hendrick Prince van Walles in Enghelandt, en de Dochter van Iohannes Borgundio, waer af hy grootelijcx begift was van den voornoemden Grave. Is inde voorschreve Vrouwe Kercke noch een Graf-schrift op een metalen sarck te sien daer hy onder begraven leyt.

In welcke Kercke hy verscheyden dinghen heeft besproken van zyne goederen, onder andere een gouden-laken kasuyffel, die so konstich, als rijckelijck ghebroduert was, met eenighe schoone beeldekens, als oock met het wapen Van Mander, het welck een witte Swaen is met opgheheven vleughelen in een swart veldt, swemmende op het water met een gouden kroon aen den hals, die een vande Grave van Vlaenderen, naemelijck Philippus de goede vereert heeft die vande Manders, om dat sy 't Vaderlandt ter oorloch goeden dienst ghedaen hadden, teghen de Schotten en Engelschen. Dit wapen met zynen Helm, timber en ander quartieren is in Vlaenderlandt op veel plaetsen te sien gheweest, ghelijck als 't noch te besichtigen is op eenen blauwen sarck-steen die daer leydt midden inde Kercke te Meulenbeke, en is oock gegoten op de klocken die daer hangen op de spitsche hooghen tooren. Dit is dan een bewijs of teecken van de doorluchticheydt van des Manders afcoomste die so kennelijck is, dat ick niet noodich acht daer yet meer af te verhalen: En waerlijck soud ick hier oock stellen het ontallyck tal der heldelycke en heerlycke mannen, den boom der deuchdelicke en godvruchtige vrouwen, die het Mandersche gheslacht heeft voortgebracht, met sampt den rechtveerdigen lof van hare vrome daden, groote diensten die sy hen^* Princen en Vaderlande bewesen hebben: Mitsgaders, wat deuchden sy begaen, wat staten sy beseten, en wat waerdicheyden sy gehadt hebben, en waerdich ghemaeckt zyn; het soude een heel dick en groot boeck, my te lastich te schryven, en u te lesen vallen. Daerom laet ick haer in haere waerden, en keer tot myn besloten besteck:

Karel gewonnen inde Parochie van Meulenbeecke, als geseyt is, den tweeden zone en kindt zyns Moeders, die hem met haer eygen borsten gesooght, en opghevoedet hadde, neffens zynen oudtsten broeder Cornelis genaemt, dat een soet sachtsinnich, en weeslijck kindt was, seer willich en gedienstich, de saken des huyshoudens neerstich betrachtende. Maer Karel van een hoogher en levendiger geest gedreven, onthielt hem van alle nederige dingen, ging in wackerheyt van verstandt, in snelheyt van begrip, in kluchticheyt van boerterijen en andere

* hen, lees: den.

[p. 317]

aerdighe voorstellinghen zyn tydt-ghenooten verre te boven. De natuer liet van aenbegin aen hem blycken dat sy yet sonders met hem voorgenomen hadde. Want (soo Plutarchus seyt) de kinderen die hare kintsche oeffeninghe verlatende, sich begheven tot eenige erenstigher dinghen als haere Jaeren vereysschen, die gheven eenich voor-beduytsel van groot goet in toecomende tyden, en daer in een mensch zyn behaghen hebben sal, als hy groot geworden sal zijn, dat siet hy al van verre, en spreeckt, en doet daer af bewijs van zyn kintsche beenen af. Voorwaer de geest des menschen is een onbesluytelijck ding, sy openbaert haer selven, Godt gheef oock in wat vat sy ghegoten is, sy kan niet verborghen blyven, even en alleens gelijck de vreucht-makende wijn, oock in levendige vaten so niet verholen kan gehouden werden, of sy meld haer selven met vrolicke deuntjes, soette sotte klapperytjes, en andere drollicheytjes, alsoo doet, en deed de gheest in onse gebooren schilder, want heel jong zynde, als zyns Vaders Dienst-meysjens de wanden hadden ghewit, gaet hy te werck, en maeckt daer op met kool, met root, of geele aerde, die hy lichtst, en best te bekomen wist, de ghelijckenisse van hare boere-vryers, oft minnaers, d'een met een scheve langhe gebochgelde neus, en den ander met een groote bult op syn schouder, en daer een uyl op sittende, slimme beenen, en groote stompvoeten, schrijvende daer by hunne namen, waerom de Meysjens niet wel te vreden zynde, klaechdent zijn Ouders, dan Kareltjen wist dat met een kluchtje wel effen te maecken. Eens inde winter seer hart vriesende, op eenen morgenstondt voor der sonnen op-ganck, beloofde hy een van zyns Vaders Dienst-knechten een Liedeken te dichten van een Vryster die hem een schemperheyt gedaen hadde, met dien bedinge, so hy zyne bloote tonge vast tegen een yser dat aende borneput was, so langh soude houden, tot dat Karelken een Pater noster, ende Ave Maria soude lesen, waer toe den slechtert heel greetich was, om dat hy door eens anders misbruyckte kunst, en schande, vergelding mocht hebben vande dreutsheyt hem bewesen. Het ging an, Kareltje las, ondertusschen vervroor de tongh aen 't yser, daer stont den bloet vast, kon heen noch weer, zijn tonghe naer hem treckende, schreeuwde en kreet hy van groote pijn, ten leste ruckte hyse daer af, dan hy lieter een groote lap vels aensitten, de ommestaenders dit siende, belachte seer zijn eenvoudicheyt, die door des Jonghens behendicheyt so bedroghen was. Noch rechte hy eens an een sonderlinghe drollicheyt. 't Geschiede dat de buer-kinderen (die om zijn houbollicheden, gaeren met hem speelde) by den anderen waeren, datter een onder den hoop was, wiens Moeder was een Weduw-vrouwe, die desen haeren soon een nieuwen witte lange karseyen rock hadde laten maken, en hem dien selfden dach eerst aenghedaen hadde, daer hy dus jent, en moy zijnde, sich selven liet an Kareltje sien, die de

[p. 318]

selfde zeer prees, en alsoo 't doen inde Karse, en kriecke tijdt was, begon hy de Jongen wijs te maken, dat de Snyder den rock haddevergheeten te boorden, dan so hy wilde stal houden, en stille staen, hy soude dat selve wel doen, 't welck den slechten sul toeliet, Karel treckt te werck, druckt het sap uyt de kriecken, maeckte rontsomme twee boorden, en ter syden fraye kapelle, voor, en achter op het lijf, en de mouwen niet versuymende, de jonghe dus verguldt, en toeghemaeckt zynde, liet sich duncken dat hy nu wel te degen kostelijck uytghestreken was, welcke verwaentheydt hem wel qualijck soude bekomen hebben, ten waere dat onse schilders voorsicheydt dat met een aerdicheyt voorgekomen hadde: te weten so haest als de Moeder dit boortsel soude sien, dat voorseecker de Jonghe wat voor zijn billen sou gekregen hebben, te eerder om dieswille, dat de Jonghens doen lange sonder broeck liepen, soo beloofden hy Ioosien een deel kriecken te gheven, soo hy hem wat op zijn achterste wilde laten schilderen, eyndeling na veel weygheren, en beloven, was hy te vreden. Kareltje nam wederom 'tsap van kriecken, en stelden de Jongen met den blooten billen na de Sonne, op dat zijn Schilderije te eerder soude drogen. Hy gaet toe en maeckt daer op een lelijck grynsent duyvels backus, dat drooch zynde, gaf Kareltje Ioosje de beloofde kriecken, en hy is wel verblydt t'huyswaert by zijn Moeder gegaen, haer tonende hoe heerlijck dat hy vercierdt was. Het Vroutje dit siende, versteurt haer, en neemt voort een roede om Ioosje te geesselen, licht op de slippen. Dit lelijck duyvels backhus siende, liet zy de roey uyt haer handt, en haer selven in onmacht nedervallen, roepende: Och Sinte Marten! Patroon van Meulebeecke, staet my by! onder tusschen door 't gherucht isser d'een en d'ander byghekomen, waer door Ioosje vry raeckten, de sake beter verstaen, en Karels Vader de klachte ghedaen zynde, wiert om de klucht seer gelachgen. Karel vast ouder werdende, bedreef veel gheestighe en belachgelijcke bootserijen, niet versuymende eenighe beeldekens, en gedichtjes, kootjen in 't hondert te maken, in 't school op zyn schrijf-papier, en t'huys op de wanden, en weghen: De ouders en bloet-vrienden, siende den Jonghen begaeft met een aerdighe, en werckelijcke gheest hebben hem met zyn broeder Cornelis tot Thielt, in een Latynsche Schoole besteet daer hy zijn Gramatica ende Sintaxus leerde, en hadde al fyntjens ghevordert, (beneffens zyn dichten, en maelen, dat hy toch niet laten konde) dan sy werde om eenighe oorsaken daer van ghenomen, en besteldt te Gent, by een Francoysche Schoolmeester, alwaer François van Mander hun oom, daer woonachtich, het opsicht op hun hadde, hier woonde sy eenighe Jaeren, in welcke tijdt Kareltje niet na liet te tekenen, noch te rymen, also 't zijn Natuer eyghen, en ghelijckformichst was, dit de Vader, en den Oom aenmerckende, vonden raetsaem hem by een fray Schilder-meester te besteden,

[p. 319]

op dat hy de const volcomender mocht bekomen, gemerckt zyn sinlijckheyt daer soo seer toe gheneghen was, zy bestellen hem by eenen Lucas de Heere, die een fray spitsinnich schilder, en Poeet was, daer Kareltjen voor de weynich tydt die hy by hem was, wel ghevordert hadde, so wel in 't rymen als in't schilderen, dan waerom dat de Vader hem van daer genomen heeft is twijfelachtich. Daer na bestelden hy hem voor de tweede reyse by zijn tweede, en leste meester, tot Kortrijck by een constich Schilder, genaemt Peter Vlerick, al waer Karel wat meer als een jaer by woonde, te weten: in 't Jaer 1568. ende 69. wat tydt te Kortrijck, en te Doornik, want Vlerick van d'eene Stadt in d'ander metter woon vertrock, als Karel in zyn leven in 't Schilder-boeck verhaelt. Daer na quam onse Schilder, en Poeet wederom in zijns Vaders huys, en woningen, dat langhe by de Kercke te Meulebeke gestaen hadde, alwaer hy hem meer tot dichten, en beschrijven, als tot schilderen begaf. Hy stelde besondere spelen van sinne, als eene van Noah, hoe hy de Arcke boude, de menschen tot bekeeringen predickten vande Sontvloet, van 't vergaderen der dieren, het ingaen ter Arcke, het uyt-sende der Duyve, en de Rave, naer 't uytgaen Godt Offerhande doende, alles seer bevallich, en aerdich toeghemaeckt, met veel persoonnagien. Hy had op een groot seyl-doeck geschildert veel doode lichamen van menschen ende beesten, dryvende in 't water, dat over het tooneel getrocken wiert, en met hant-pompen over een huys op het toneel gebracht, alwaer alsulcken swaren water viel, als oft starck geregent hadde, indier voeghen dat veel vande ommestaenders, en aensienders (die in grote menichte waren gekomen uyt de ommelegghende Steden, en Dorpen, om dit spel te sien) verre te ruggewaerts bedwonghen waren te wycken, haer verwonderende van waer dit water mochte komen, en veel oude lieden weenden uyt medelyden der dooden, en waren inder sielen beweeght met de bangicheyt der levende: want het scheen dat de Arck op het water dreef, so behendich hadde Karel dit bedocht, ende toegerust, daer hy langen tyt mede besich was, waer over zyn Broeder Cornelis geen goet genoeghen hadde, en had liever gewilt dat hy hem inde lynwaetneeringh behulpich ware gheweest, dan doen als de Pincxsteren begon te naerderen, wist hy zijn broeder so te bepraten, dat Cornelis alles dat hem van noode was ten spele selver bekostichde, waer op de moeder seyde, ghy zyt sotter als Karel; want hielt ghy u gheldt in u koffer hy en soudet niet kunnen uytrichten. Hy stelde oock der leye sotte-kluyten van eenighe boerten vande boeren bedreven, oock sommige Tafelspelen, Refereynen, ende Liedekens, so in't gheestelijck als in't vroede in 't sotte, ofte in't minne, want hy uyt alle hoeken in Vlaenderen van Redenrijck-kameren kaerten bequam, en kreech om prijs te dichten, hy had seer veel Tinnewercx eer-prysen ghewonnen. Hy maeckte onder ander Spelen, het spel

[p. 320]

van Nabugodonosor, hoe die prachtige Prins uyt zyn Koning-rijck verstooten wert, en ter wildernisse met de onredelijcke dieren hoy ende gras at, tot dat hy wel besadicht en wel by zinne zynde, wederomme in zyn rijcke gestelt wert. Noch een ander, hoe David de Koninghlijcke Propheet zynen wel-wysen sone Salomon in 't rijcke bevestichde, en hem de patroonen tot de opbouwinge des Tempels gaf. Noch van Salomons oordeel. Van Hieram, vande Koninghinne van Saba, die om Salomons wijsheyt te hooren, en om zyne groote heerlijckheyt te sien gekomen was, ende so voorts, hoe hy eyndeling door de vreemde Vrouwen hem met Afgoderije besondichde, dat oock te Meulenbeke op den Pinxsterdagh wel met vyftich persoonen, met Kemelen en ander gedierte cierlijck en heerlijck uytghevoert en ghespeelt werdt, en het Tooneel was zeer aerdich en konstich toeghemaeckt, daer Adam van Mander zyn jonghste broer, den Koning Salomon speelde, een rolle van een sonderlinge groote: waer toe meest alle hunne bloet-vrienden uyt Gent, Brugghe, Cortrijcke, Audenaerde, en andere plaetsen met groote menichte van de naest gelegen Dorpen gecomen waren om die te aanschouwen. Waer door dat Karel over al bekent wert, en schilderde terwylen binnens tyts wat voor d'een ofte den anderen, oock om in Kercken en in huysen te setten en op te hanghen. Oock had hy een Bruyt Christi, en een sotte-kluyt ghemaeckt teghen zyn zusters Bruyloft. Noch hadde hy twee spelen gerijmt voor dat hy zyn Roomsche reyse aennam, te weten 't een was vanden Bel te Babel, en 't ander was vande wijsheydt en de dwaesheydt, die terwyle hy in Italien was, het een van Daniel, tot Thielt, en d'ander tot Meulebeecke gespeelt en vertoont is. Want in 't Jaer 1574. heeft Karel van Vader ende Moeder verlof gekreghen om na Romen te gaen, hy maeckte voor zyn vertreck een scheyd-liedeken, hy kreech reys-kleederen, en geldt inde beurs, en werdt tot Gent by zyn Oom Francoys van Mander gestiert, en bevolen, op dat hem die vande reyse soude onderrechten overmits hy de selve gedaen hadde. Aldus dan nam Karel de reys aen, in 't geselschap van eenige jonghe edel-lieden, die hy op de wech most verlaten, overmits dat hun ongelegen was na hem te wachten, also hy in sommighe steden de kunst en de meesters ging versoeken eenigen tyt, geraeckte met goede gesontheyt te Roomen, also hy selfs van zyn reyse gheschreven heeft, wysen wy den Nieuws-gierigen Leser daer aen. Hy heeft somwylen van daer aen zyn ouders geschreven, wesende daer in't jaer 1575 dat het Jubile gehouden wiert, daer hy veel vreemdicheyden sach, hy was daer over de drie jaeren, by d'een en d'ander zyn kunst oeffenende, voor eerst heeft Karel te Terni, een stedeken in Italien, voor een Graef ghemaeckt eenige groote stucken, zynde de geschiedenisse van de moort van Parijs, daer den Admirael uyt de venster geworpen wert. Hy hadde tot een gesel, genaemt Sr. Caspar uyt Puglia, discipel

[p. 321]

van Iacomo de Gratisco. Karel hielt hem altydt in't gheselschap vanden Italiaen, makende grootessen, daer in seer wel ervaren zynde, heeft hy voor verscheyde Cardinalen in Fresco gheschildert veel Lantschappen. Te Romen verkreegh hy de vryicheyt om 'trappier te dragen vry en vranck door dien de Paus hem dat bewillicht had. In't geselschap van Spranger droegen haer de schilders soo wel, dat sy altyts gelt op de banck leggen hadde. Hy heeft de voorste geweest die te Romen de grotten wederomme gevonden heeft, veel onder de aerde conterfeytende, als oock veel andere dingen, meest alle de antiquiteyten, sluytelijck alles wat men voor vreemt bedencken kan.

Int Jaer 1577. wederomme uyt Italie komende te Basel, maeckten daer op de begraef-plaets, ghenaemt Gods-Acker. Eenighe stucken zynde de vluchtinghe van Iacob, (die de Heer Spranger gesien hebbende, seyde sonderlinghe fray te zyne) trock daer nae te Weenen in Oosten-rijck, om met Spranger te maken de arcke Triumphael, teghens de inkomste des Keysers Rudolphus, die zeer versierlyck, en cierlijck waren, met hulpe van den frayen beelt-houwer Hans Mondt, die de Beelden bootseerden. Karel na huys, na ouders, en 't Vaderlandt verlanghende, wilden daer niet vertoeven, waer anders daer ghewisselijck in des Keysers dienst gebleven: naer huys keerende met veel tekeninghen, soo te Romen, als elders, nae veel schoone dinghen ghedaen, als verhaelt is. Nu hy het Dorp, en zijns Vaders wooninghen begon te naken, wierdt de tydinghe aen zyne Ouders gebracht, zyn Broeder Adam, de dienstknechten, zijn Retho-risyn-maets, en andere prochianen, zijn hem een stuck weeghs teghen gheloopen, en hebben hem met groote blyschap tot aen huys verselschapt, Vader, en Moeder quamen hem vriendelijck en hartelijck om helsen. Daer nae als hy hem met de vrienden een wijl tyts vermaeckt hadde, begon hy hem aen 't schilderen te begheven, en maeckte voor eerst een Adam en Eva, gants naeckt staende aen den Boom van de vrucht des wetens goet, ende quaets, Eva Adam lieflijck aensiende, biedt hem den Appel, met veel ghedierten, soo vier-voetighe, als vlieghende, met een verschietend achter-uyt, daer veel schoone revieren schenen te stroomen, men sachger veel lustighe boomen, veel groene kruyden, en aengenaeme bloemen op de voor-gront, alles met een uytghenomen wel-standt, dat in oly-verwe. Noch schilderde hy een onderganck des wereldts met het water, daer sachmen als of de Arck begon te vlotten, de reghen plotselijck, en starckelijck neder te storten, de valleyen vol te werden, de menschen, en de beesten met bedeesder sorchvuldicheyt, heuvelen, en hooghe hoochten te soecken, Moeder-naeckt op de boomen te klauteren, en de bange Moeders hun kleyne kinderen hartelijck inden armen vast houdende, de naerstige, en beesige mannen, haer Vrouwen, en kinderen optrecken alles met verbaesdelycker

[p. 322]

anxsticheyt, eenighe de doot-veruwe al gheset, seer deerlijck de handen wronghen. Andere uyt vertwijfelder wan-hoope 't hayre uyt den hoofde ruckende. Hier en daer sachmen eenighe tippen van de verdroncken berghen, en toppen van Torrens, van huysen, van boomen boven 'twater uytkyken, watter drooch was, was met menichte van menschen en beesten beset, alles seer eygentlijck en naetuerlijck ghedaen, toonende hoe de werckelijcke leden haer uyterste kracht in dese aldergrootste noodt te wercke stelden. Sommighe achter uyt siende, beten op haer tanden, door de schrickelijckheyt van 't tegenwoordich en onuytkomelijck doodelyck gevaer, het welck sonder medelyden niet gesien en konde werden, sulcx datter veel arme slechte lieden van het dorp dat siende, daer beweegelijck om weende, dit en dat andere stuck wert van den kunst-verstandighen seer ghepresen. Noch maeckten hy een Epithaphie voor François vander Mandere, die naer't hof vande Koninglijcke Majesteyt van Spangien verordent was, om lijf-wacht neffens de andere Edellieden te zijn, maer storf, en is begraven te Londen in Engelandt, op een panneel met olyveruw schilderde hy veel konstige omme-wercken, daer lieve naeckte Engheltjens op Doots-hoof-den, en ander ghebeenten saten met brandende toortsen nederwaerts houwende, seer bedroeft, en weemoedich scheenen te kryten, natuurelijck als of de blinckende traentjes van haer bolle roose-wangetjes afbiggelde. De wapens vander Mandere schilderden hy daer boven op, en hy hingh de quartieren daer aen wedersyden aen, en binnen in 't vier-kante vack maeckten hy een verrysingh van Christus, met een groote overnatuurlijcke klaerheyt, den Heere omschijnende, en de wachters seer verbaest, d'een met het aensicht nederwaerts gebogen, en den ander voor dese schitterende helderheyt hem bedeckende, en eenighe de voeten ghelicht hebbende uyt grooter vreese, om soo 't scheen te vlieden. En daer onder in een graf lach een doodt-geraemte van een gantsch afgheteert lichaem. En deze François hadde selfs daer op een graf-schrift ghemaeckt, dit was alles seer kunstich ghedaen, om inde Kercke tot een pronck, en tot ghedachtenisse op te hanghen by de begraeffenisse van François, Vader S.M. Maer met de beroerten des lants, en met de Kerckbrekinge zijn de selve stucken vervreemt, en verduystert gheworden, met noch andere dingen die Karel vergadert hadde. Karel in zijn Vaders huys veel lesende, en schrijvende, en somwijlen wat schilderende om zijn lust: gingh in eenighe Dorpe uyt te vryen om te houwelijcken, ondertusschen komen de Malekontensche walen het Stedeken innemen, derhalven quamen de ommeliggende boeren inde wapen, die van Thielt, die van Meulebeecke, en andere Dorpen, wel vijfduysent man by een. Van dien tyt af scheent dat het platte Lant ten vernielingh, en ten bederve overghegheven was, overmits sy aen wedersyden van 't Krijchsvolck seer belast, en ver overlast

[p. 323]

waren, door dien sy haer met gewelt uyt teerende, noch haer gheldt en andere dinghen af trotsten: Hier over hebben Karels ouders haer beste juweelen, huysraeten, en goederen ghepackt, en naer Brugghe, en Kortrijcke gesleept, en gevoert, ten lesten een drijvend leger ghehouden, dan in d'een, en dan in d'ander Stadt, haer met de vlucht behelpende. In dese rasernye zijnde, dichte Karel een liedeken, daer in verhalende vande verlaeten mistroosticheydt der vluchtighe Dochteren: ende het begint:

Noch weet ick eene,
Aerdigher geene,
En die is bleven t'huys, &c.

Wesende een Dochterken van tamelijcke schoonheyt, en van kleenen afkoemste, out ontrent achtien Jaren, dewelcke hy troude in deze onrustighe tydt, en wan aen haer een jonghe soon, dien hy nae zijn Vader, Cornelis dede noemen, met wien hy hem bedwonghen door de noot, van Kortrijcke most versien, om dat het Krijchsvolck dat voor de stadt Doornick gheleghen hadde, over de Lye inde Casselrije van Kortrijcke nae 't Brughsche vrye hun verspreyende, quam daer een regiment Walen, onder 't beleydt van Montegni, ende een regiment Hoochduytschen t'Isseghem legghe, die de Lant-lieden groote overlast deden. Middelertydt soo quam Karel eens t'huys, om met waghens naer Kortrijcke te voeren 't graen en anders dat noch in zyn Vaders huys gebleven was, en soo hy twee ofte drie waghens gheladen hadde, ende op de wech qualijck een booch-schoot vande Kercke synde, vielen het regiment Walen onder 't beleyt van Montegni op den Drie Koningen avont, op den noen in 't Dorp, en hebben desen spaerpot gebroken, en alles gherooft wat sy daer vonden, het manvolck seer slaende, en quetsende, de Vrouwen, en Maechden wert veel schandelijckheydts aenghedaen, Karels Vaders huys oock gantsch geledicht, den armen oude Man die langh sieckelijck gheleghen hadde, wiert de dekens en lakens, en 't bedt, onder zijn lijf van daen gherockt. Adam zyn Broeder out ontrent 18. Jaeren, siende dat in zijn Vaders huys dus op een smyten, en slaen aengingh, hadde erghens een rappier verborghen, dat kryghende, en alsoo hy wel wals konde spreken, vermenghde hy hem onder de Jonges, en Lackeyen met een bloot rappier, en een byltjen in de hant hebbende, brack hy daer mede op, kisten, en buffetten, tresooren aen stucken kappende, kreech hy soo veel buyts, en bagagie, meer als hy dragen kost. Hy trock selfs aen zyn eygen moeder om gheldt te hebben, haer driegende te moorden (doch sy verstonden den ander wel) want dewyl hy haer aentasten, so was sy van het ander boeve-jacht vry. In dit rumoer

[p. 324]

wiert Carel met zyn waghens ghegrepen van eenighe Walen die hem oock naeckt ontkleden, al kon hy schoon, en moytjes met haer lie praeten, ten hulp hem niet, sy dede hem wredelijck een koort om den hals, en be-yverde haer met aller besicheydt om hem aen een boom op te hangen, ten sy hy haer met gheldt besadichde. Terwijl dat dit gheschach, komt daer een Italiaens Paert-Ruyter gereden, die dit spel een wijl met goede ooghen aensach: Carel sprack hem aen inde Italiaensche spraeck, de vreemdelingh verwonderde hem, waer dese boere zijn tael mocht gheleert hebben, hy vraechden 't hem: het antwoort was in Italien, maer meest te Romen, den Ruyter vraechde wat hy daer ghedaen hadde? gheschildert sprack Carel: Den Italiaen hem sterck in zyn ghesicht siende, wert hem kennende, hy zyn Kortelas van leer ghetrocken, en onder de Walen (dat maer voet-ganghers waeren) gheslaghen, segghende flucx doet hem de strop af, en laet my myn vrient los, en gheeft hem zyne kleederen, het welck zy deden, en hy sou Carel oock gaeren zyn ander goedt doen hebben hebben, maer het gheboeft wiert te sterck, elck nam wat hy draghen, en torssen kon, en ginghen haers weeghs, den Italiaen hielt hem by hem, op dat de andere soldaten hem niet meer en soude moeyen, en hy had Carel gaeren in 't legher gheleydt om hem wat te festeeren, daer hy hem af bedanckte, en zyn belangh verhalende, seyde Carel dat hy noch een oude siecke Vader in 't Dorp hadde, die oock gheplundert was, en dat hy zyn Huysvrouwe met een Jonck kindt in Kortrijck ghelaten had, al waer hy zyn Vader, Moeder, Broeders, en Suster oock gaeren brenghen soude, soo bleef desen Ruyter so langh (om Karels wil) tot dat al 't Krychsvolck met al heuren buyt vertrocken was: En gaf hem de hant, segghende: A Dio Compagno sino a revidersi, te Gode hem bevelende tot wedersien, Karel bedanckte hem seer, en kusten hem de handen, dese Ruyter diende onder de Albaneesen, ende was te Romen Carels goede kennisse gheweest in een Cardinaels hof, daer Karel wel eer gheschildert, en hem somwylen een teeckeninghe, of yet anders gheschoncken hadde, en was hier om eenige oorsake uyt Italien, inde Nederlantsche krych ghekomen. Siet hoewel dat het te pas comt datmen hem met elck een wel bemint maeckt, want desen onverwachten vrient hem nae ooghen-schyn het leven baeten. Daer nae Karel by zyn Vader komende, siende hoe Godts-jammerlijck het daer al ghestelt was, verklaerde zyn ervaeren, hoe paerden, waghens, en al 't goet, oock op de wech genomen was, so heeft Adam zyn broer hem zyn buyt laten sien, en ginghen t'samen hun suster Janneken t'huys halen, uyt een droghen dyck, die tusschen twee haghen lach, alwaer haer Adam geborgen hadde, voorts hebben sy van des Jonghelinckx behendighe buyt hunne naeckte Vader, Moeder, Broeders, en Suster, wat om 't lijf ghedaen, en de reyse nae Kortrijcke aenghenomen, haer siecke Vader dickwils draghende, want daer

[p. 325]

noch Paert, noch waghen in 't heele Dorp te bekomen was, dus deden sy drie mylen weeghs, en brochten den krancken Man in 't graeuw-Minnebroers-klooster, waer hun een kamer, bet en bulster ghedaen: en eeten, en drincken voorghesteldt wierdt, tot een vergeldingh van de weldaden die dese Broeders voor heenen van de siecken Vader hadden ghenooten. Siet dus doende is de eene vriendtschap den ander waerdt. Nu Karel daer wesende in 't Jaer 1581. wert hem aenbesteet van de Dekens, en beleyders der Ammelaken-werckers-gildt, een Outaer-tafel met twee deuren te schilderen, voor vijfentwintich pont vlaems, besprack een deel gelts op de handt 't welck hem en de zyne wel te pas quam. Den inhout vande tafel met haer deuren waren van buyten swart, ende wit, met twee groote staende beelden, op d'eene syde S. Catryne met het swaert, en de kroone in de handt, het ghebroken wiel met haer tyrannigen Vader onder haer voeten, en op de ander zyde Meene haeren Leeraer in 't Christen gheloof. Op de deure van binnen in ses vierkanten hare martelisatien, hoe het schaers-snydende radt daer sy vanden Tyran mede was gedrieght te dooden, en vermalen, van 't vuyr uyt de locht aen stucken geslaghen werdt, op elck quartiertje een besondere martelerije, seer netjes ghedaen, en onder elck twee regelen dichts van zyn ghemaeck, tot beduydenisse van het werck, met gulde letteren gheschreven. En binnen op het Tafereel hadde hy den tyran met een deel krychsvolck aen de eene zyde ghesteldt, en op d'ander aen Katharynen slinckerhandt, een deel doode onthoofde Lichaemen, daer eenighe honden met hun clauwen opgheplant stonden, toonende al grynsende haer slach en back-tanden, tegen malcander gnorrende, opstekende haer ruggen met opgheresen en opgherecht hayr, al ghereet om te vechten, wie dat eerst zyn hongerige muyl, in 't vergooten Menschen-bloedt sou waeden, en met de gaue tonghen opslorpen, en slicken. Maer in 't midden sit de suyverlycke Godtvruchtighe Maeght geknielt met een bly ghelaet, onver-blinde-ooghen nae den Hemel opslaende, en de handen t'samen, verwacht den doodelijcken slach van den Scherp-rechter, die ter syde half naeckt staende, het swaert opheft om den slach te gheven. Wt de lucht komt een klaerheyt die de Maeght beschynt, het welck een glans en gloor gheeft aen haer Albaster-witte naeckte leden. Op de Stellinghen, op de wercklijckheyt, en op de wesens der persoonen is sonderlingh wel opgelet, en is noch soo schoon en versch, en niet ingheschoten, dattet hem noch laet sien of het onlanghs geleden ghedaen was, ghelijck alsmen sien mach in S. Martens Kercke, Noortwaerts van 't hooghe koor, in de schoon-laken-wevers Capelle, soo zy 't te Kortrijcke noemen. Ick weet niet dat Karel daer yets meerder gemaeckt heeft, dat waerdich om te verhaelen is.

Karel wiert daer Vader van zijn tweede kint dat hy Pieter na zyn zusters

[p. 326]

Annas man, Pieter Pype dede noemen, die met zyn Huysvrouwe, en Kinderen, aldaer van de Peste waeren ghestorven, om welcke en andere oorsaeken hy hem met zijn Huysvrouwe en kindt, van daer naer Brugghe Anno 1582. vertrock, met eenighe bogagie, en weynich gelt, worden van de Malekontenten, op den wech wederom gantsch berooft, hy en zijn Huysvrouwe tot op het slechtste van haer lie kleederen: Ja de overghevenheydt was soo groot, dat sy het kleene kindeken ontnamen de doecken daer 't ingewonden was, so dattet de Moeder in haeren schoot een quade, en olijke slet (die haer de Soldaten gelaten hadden) draghen moest. En Karel had niet anders dan een oude afghesleten deken om 't lijf gheslingherdt, dan alsoo zyne Huysvrouwe in een onder-rockje een dgiesack hadde die dubbelt was, waer in een stuck gouts was, dat de kryghers niet ghevonden hadde, so sprong Karel noch eens om van blytschap, zyn Vrouwe weende met allen seer: Karel haer vertroostende, seyde: Non fors, moghen wy slechts noch ongevanghen, en onghequetst inde stadt gheraken, alles sal seer wel gaen, en song een Liedeken uyt de borst, zeggende: ick sal so lustich en soo neerstich Schilderen, dat wy wel weder sullen kleederen aen 't lijf, en gelt om eeten te koopen krijghen, nam de Moeder het Kindeken af op zynen armen, hippelde, en danste daer mede soo vrolijck dat de Vrouwe noch eens lacchen most, en quamen soo binnen, en hy vondt daer datelijck een Schilder van zyn oude kennisse, ghenaemt Paulus Weyts, die stelde hem strackx in 't werck, soo won hy daer een teer-penningh, dan also daer oock geen ruste en was, door dat de vyant daegh'lijckx naderde, en de peste sich dapper verhief in de Stadt, vertrock hem Karel met zyne Huysvrouwe, en haer Moeder met zyne kinderen, van daer te schepe gaende naer Hollandt, en stelde hem neder inde oude, en eerlijcke Stadt van Haerlem, daer hy van den een en den ander te Schilderen, en te teeckenen ghekregen heeft.

Dat ick u beminde Leser hier soude een Register maecken wat onse Schilder, en Poeet al ghemaeckt, en ghedicht heeft, het soude on-eyndelijcke langh vallen, ick ben 't niet van sinne, alsoo die doolhof voor my te verwert en te swaer is om uyt te gheraecken, en dat de schoone Cretensche Maecht, my het kluwengaeren heeft onthouwen. Wy sullen maer kortelyck overloopen ettelycke van zyn wercken, die wy uwe bescheydentheyt aenwijsen, om de selve te besichtighen wat hy voor een helt in de kunst gheweest is, en wat hy in zyn schilt ghevoert heeft. Niemant is soo buyten zyn sinne, of hy ghelooft wel lichtelijck dat dese onse Man-der Mannen een goet meester moet geweest hebben, nae dien hy de jeught soo goeden wech gheleydt en ghewesen heeft, ick twyffel niet of hy sal van eenighe ondanckbaere, ofte van eenighe die uyt heymelijcke gramschap,

[p. 327]

van dat hy andere te groot, en haer te kleyn ghesteldt heeft lelijck wedersproken worden, dan dat en schaedt niet: de laster van de sulcke werden by den verstandighen wel gheroken, en ghedijt haer recht anders als sy somwylen meenen. Wy bidden den goeden sy nemen onse goede meeninghe nae haere goedighe goet-heydt in 't goede, soo sal haer de goedertieren God goedelijck begoeden met de alderbeste goederen des eeuwicheyts, het welck ons gunne die eeuwighe ende heyliche aldergoetste Drievuldicheyt. Amen. Vaert wel.

Dan doch zyn Schilderijen, en Rymerijen in Hollant gedaen, zyn ten deele desen: Eerstelijck tot Haerlem, etc. gekomen zynde in 't jaer 1583. maeckten hy een deluvie van wit en swart, daer nae eenighe Historytjes in ronde forme, die de Heer Rauwert gesien hebbende, ghekocht heeft, en quam korts daer nae aen kennisse van Goltsius, en Mr. Kornelis, hielden en maeckten onder haer dryen een Academie, om nae 't leven te studeeren, Karel wees haer de Italiaensche maniere, ghelijck 't aen den Ovidius van Goltzius wel te sien en te mercken is, voorder maeckten hy veel stucken van wit en swart, alsoo die de liefhebbers met den eersten wel bevielen. Hy Schilderde voor Rauwert de passie in twaelf stucken, een Boere kermis die seer fray is, met noch veel andere. Iaques Razet had verscheyde van zyn wercken, onder andere een Iohannes Predicatie. Te Haerlem isser oock een tot Verwer, daer seer veel af ghehouwen werdt. De Rentmeester Kolderman een distructie van een Predicatie, noch een stuck daer door 't Jock ghekropen werdt. Ian Mathysz Brouwer tot Haerlem, heeft van hem een Davidt en Abigail, noch twee Kars-nachten voor Razet. Op het Stadthuys te Haerlem maeckten hy een ghedachtenisse van Ian Huygensen van Linschooten, en voor Meester Albert een stuck van Iephthah, seer net. Voor Melchior Wyntjens een Kruys-draginghe, noch veel andere kleyne stucxkens, als oock een Boere Kermis voor Razet, een Cruycinghe Christi, daer hy, ende Goltzius nae 't leven in zijn ghedaen, en is sonderlinghe net en suyvertjes ghehandelt, somma daer zyn weynich beminders in Hollandt of sy hebben van zijn dinghen, want hy heeft ontallijcke wercken ghemaeckt, soo gheschildert als ghetekent, daerom sullen wy den grooten hoop overslaen, alleenlijck dat segghen, dat tot Kors Reyersz. Goutsmit drie van zijn beste schilderyen zijn, namelijck, een cruys-draginghe, die soo aerdich, en soo reyn is, dat het by den Konst-verstandighen hooch gheroemt en ghepresen is. Het ander is een Drie Koninghen, die dubbeldt goet, en seer Meesterlijck ghewrocht is. Het derde is daer Iacob de Huys-goden begraeft, daer hy de kunst oock niet in ghespaert en heeft. Voor Mr. Willem Bartjens een Lantschap vol wel ghestelde Boomen met Boere huysen, de Beeldekens zijn Christus met zyne Apostelen, reynighende de neghen melaetsche. Noch een Marije beeldeken, met een Joseph, alles seer

[p. 328]

konstich, met groot op mercken ghemaeckt. Op het huys te Sevenberghen maeckten hy voor de Heer Schepen Ian de Witte tot Amsterdam, twee stucken die oock heel goet zyn, het een is een Doopsel, en 't ander een Paulus bekeeringhe.

Van gelycken maeckten hy een stuck voor de Heere van Assendelft, en voor Barthout Claeszoon te Delft, oock een fray stuck vanden rijcken Jongelingh. Tot Amsterdam inde Warmoes-straet tot Sr. Klaes Frederijcksz. Roch, is een van zyn leste, en grootste stucken, te weten: het stuck daer de kinderen van Israel door de Jordane gaen, en draghen de Arcke Godes omme, alwaer hy sich selfs sieckelijck, dan niet temin, wel gelijckende als een Levyt, of drager, geconterfeyt heeft, als oock den eersten eyghenaer Sr. Isaac van Gerven met zijn eerste Huysvrouw, en is seer wel gedaen ghelijck als men sien kan, de voorste beelden zyn seer besich, soo met ernstighe praetjens, als met werckelijcke beweginghe van draghen, en anders, de stellingh is seer vindich, en 't is met een lustich, en luchtich lantschap verciert, met een kluchtighe handelingh, op de gront legghen veel schelpen en hoorentjes, oock Haese-winden, en een roode brack, die gnorrende op den ander grimmen, de History is myns bedunckens tamelijck, en wel uytghebeelt: En om de Lyst is met gulde letteren gheschreven, dese navolghende regulen, dien hy ghedicht heeft:

Elck Christen hier ter werelt seer bestreden,
Komt noch op 't lest in 't rijck vol vreuchden soet,
Maer den Iordaen, de doodt moet zijn gheleden,
Want 't is den wech voor alle vlees te treden,
Den vyant lest diemen verwinnen moet,
Gheluckt dees reys maer wel, so ist al goet.

Even of inde selve tydt heeft hy oock gemaeckt voor mijn Heer Ian Hendricx Zoop, Meester, en vooght van 't Glas-huys t'Amstelredam, een groot stuck, daer de God-vergeeten Kinderen van Israel godlooselijck, en lichtvaerdich om het opgherechte Kalf dansen, op de voor-gronden bancketeeren de ritse Mannen met de Moabytsche lichte Vrouwen, al waer sy door de stercke dranck verwonnen zynde, haer selver versmooren inde geyle minne der vremder Dochteren, daer sy met droncke oogen beloeren de dartele vruntschappen der afgherechter bedriegherinnen. De Vrouwen zijn ryckelijck ghekleedt met volslaghen groote lakenen, lustige vouwen, fraye cieraten, voorts schoone groene boomen, meer ghedommelt en geglatseert, als ghetepelt en opghetipt. De lucht is heel vierich. Van verre in 't verschiet schijnt Moses met de Heer te spreken door een wolck,

[p. 329]

eyndelijck 't is wel gheschildert, en ghestelt. Tot D. Ian Fonteyn is een heldelijck stuck, so gheestich gheschilderdt, als woelich en levendich gheordonneert, en het is de slach tusschen Hannibal en Scipio de jonghe, waer in seer hittich ghevochten en gheschermutselt wert. De kleedingen zyn ten deele op zijn Romeynsch, eenige wel vluchtigh en fray haer verweerende, en achter uytschietende, men sieter met een grootsheyt inghevoeght de Elephanten met haer ghewapende Casteelen vol weerbaere schutters, behanghen rontsomme met schilden, een storter onder de voet, die met zyn val als oock met syn snuyt groote schade doet, en 't is so werckelyck, datter de ooghen in verbysteren, in 't verschiet onder 't hanghen van 't gheberchte werdt moedich, en mannelijck ghevochten, men sieter stervende persoonen, en hopen van doode Lichaemen, van Menschen, en beesten, de lucht is onghestuymich en vreemdt, en dit is ghedaen in 't Jaer 1602. Noch deedt hem Ian van Wely maken een Bad-stove, en een Amor omnibus Idem, en voor Willem een van van Babel, met veel verscheyden Bloem-potten van wilde Bloemen, die al te Hamborch zijn ghevoert.

Van zyne teeckeninghe vindtmen in veelderleye plaetsen, eerst voor de treffelijcke Tapytsier Spierincx tot Delft, heele kameren met Tapytseryen. Als ook patroonen voor andere, soo tot Damasten, Ammelakens, Servetten ende Legaturen, voor veel glaas-schryvers, maer insonderheyt in 't Boshuys t'Amsterdam. In 't druck of in print zyn van hem uytgegaen een groote verlooren Soone die by vande Geyn gesneden is, noch acht bekeerde sondaers, noch de passye Christus, noch twaelf Patriarchen, noch de bouwinghe van alle Steden, noch twaelf Apostelen, de Poeeten praten, en veel sin-ghevende stucxkens, somma ontallijcke menichte van teyckeninghen, by boecken vol, soo naer 't leven als anders, sonder eynde.

Nu volght het gheene hy in Rijm, of in prose ghestelt heeft, dat is, te weten de Illiades Homeri, en twee beelden van Haerlem, en sommighe Liedekens, Refereynen, Sonnetten, Bucolica ende Georgica, de Gulde Harp, en 't Broodt-huys, de nieuwe werelt ofte beschrijvinghe van West-Indien, den Olyfbergh. De herkomste, de vernieling en de weder opkomste der stadt van Amsterdam, onder de afbeeldingh ghedruckt, dit zyn Schilder-boeck, d'uytlegginghe Metamorphosis Ovidij, en d'uytbeeldingh der figueren, ende een spel van Sinne van Dina, by de Vlaemsche Reden-rijckers ghespeelt, en noch veel dat onghedruckt is. Hy heeft tot Haerlem gewoont vanden Jare 1583. tot den Jaere 1603. dat zijn twintich Jaeren, en vertrock van daer op het huys te Seven-berghe, tusschen Haerlem en Alckmaer, daer hy eenighe stucken schilderde, en 't meerendeel van syn Schilder-boeck geschreven heeft. Daer nooden hy eenighe zyner voor-naemste vrunden, oock eenighe beminners, en liefhebbers, die hy ter eeren een

[p. 330]

Spel ghemaeckt hadde, dat hy door zyn leerelinghen, op het binnen Casteel, haer lieden ten luste liet speelen, den ingangh en voor de poorte was behanghen met groene kruyden, en kranssen daer in gevlochten, daer was oock aerdich ingheslingert, palletten, pinceelen, mael-stocken, en andere Schilder-werck-tuych, op de maniere van Festone, en andere Italiaensche outheden, vercierdt met vier-werck, en schut-ghevaert, heel vreemdt te sien voor de gheene die noyt buytens lants zyn gheweest. Dit gheeyndicht zynde, is hy in Junio Anno 1604. t'Amsterdam metter woon ghekomen in een huys by Monckel-baens Toorens teghen over de Wael, daer de schepen verwinteren. Van dat in een ander by de uylenburgs brugghe. Anno 1606. in Mey is hy gaen woonen op de Utrechtse Steygher, in een vande Stadts-gasthuysen. No.24. Ende nu zyn schrijven voleyndt zynde, teyckende, en schilderden hy naerstich. Hy heeft verscheyden discipulen ghehadt, waer van dat eenighe goede Meesters gheworden zijn, namelijck dese, Iaques de Moschero, Iacob Martensz, Cornelis Enghelsen, Frans Hals, conterfeyter van Haerlem, Evert Krynsz. uyt den Haghe, Hendrick Gerritsz. Oost-Indien, en Francois Venant, en veel ander hier te langh om te verhaelen, als oock zijn outste Soon Karel van Mander, ghebooren te Haerlem, woonende tot Delft, die in rijckdom van vindingen, en stoutheyt van Schilderen, en tekenen, dapper te achten en te prijsen zijn. Ondertusschen en middelertijt wert Karel van een sekere sieckte seer gequelt, die hy selfs met zyn vernuft waende te verdryven, dan siende buyten zyn hoop de selve hoe langher hoe meer te ergheren, soeckt hy heul aende Medecijn, die sich selfs meer vertroude als in zijn macht was, gaf de siecke man soo veel pillen in, dat hy dagelijcx door den stercken afgangh allencksken verslapte, en sich ter doodt began te voeghen, teghens het ghevoelen van zijn Doctoor, die milder van troost, als van heylsame gheneesinghe hem een vruchteloose moet en herte inne sprack: Maer alsoo de voorsichticheyt het anders met hem hadde versien, soo en baten hem des ghenees-meesters drancken niet, want het is kunst te leven als de doot komt. Sijn Broeders treurden weemoedelijck over zijn swacken staet, en dat wel ten rechten. En overmits hy door de noot, en vol pyne zynde hem somwylen vertrock, en dat zyn handen en voeten kout begonnen te werden, en dat hy zyn pols optreckende, zyn ghesicht vast verliesende, zijn neus kout en wit wordende, in die gestalt zynde sprack Adam hem aen, segghende: broeder myn dunckt dat ghy so qualyck leght. Daer op hy antwoorde: Hoe qualijker hoe beter, 't en is gheen menschen wys te maken wat des doodts nooden zyn. De nacht soo met grooter bangicheyt overbrengende, sont 'smorgens weder om de Doctor, die wel verwondert was, dat hy den man in sulcken kranckheyt sach, noch seggende: de man en heeft geen noot van sterven, de sieckte is u onbekendt,

[p. 331]

hy salder noch wel door komen. Dan 't waeren woorden van een mensch gesproken, wiens wijsheyt loutere dwaesheyt is in't raden vande dingen die boven ons en voor ons gesloten zyn. Hy ordineerde hem noch een dranck daer hy weynich af ghenutticht had, of hy wiert soo kout datmen hem met geen warme doecken con verwarmen, 't gesicht verging, de spraeck hielt op, zy vertroosten hem met de beste woorden die sy bedencken conde, seggende: hem te vertrouwen op de verdiensten Jesu Christi, het suyver Lam Gods dat de sonden der werelt is wech nemende. Iaques Raset zyn seer goede vriendt, seyde hem in zyn verscheyden: In manus tuas Domine commendo, &c. Hy lach een weynich tyts met seer luttel verroerens, doch seer swaerlijc suchtende, stille in't bedde, alsmen hem dicwils ghesont zynde, hadde hooren seggen: Als de doot komt daer en is geen anderen raet, dan stille legghen en sterven, 't welck hy dede met lange sware suchten, en des aessems verhalende, mits de rocchel inde kele was, d'oogen stijf staende, 't voor-hooft en de neus doot-verwich, d'omstaen-ders op hunne knien, biddende hem God genadich te wesen, gaf ten 12. uren des middachs den 11sten zynen gheest, in zyn sieckte hem nergens mede bekommerende, van wijf ende kinderen niet eens vermanende, noch niemandt haer bevelende, latende de weduwe met seven levende kinderen, en dry doodt. Des woonsdaeghs is het doode lichaem met een krans om 'thooft inde kist geleyt, en van acht persoonen op de schouderen gedraghen, en is met een groote stacy en sleep, van meer als drie hondert man verselschapt, inde oude Kerck gebracht, en onder eenen grauwen sarck-steen, aende slincker syde van den Choor ontrent een pas vande muyr aen't suyd-oosteynde, dicht by een kleyn pylaertje inde muur ghewrocht, oost-waert van het deurtjen inde selve muur staende zuyt-waerts begraven. 'T gheselschap aen't lyckhuys gekeert en ghescheyden, latende de bedroefde weduw en de kinderen sonder broot-winner, inde genade des Heeren. In't sterf-huys is seer weynich van zyn teeckeninge of schilderije gevonden, overmits dat hy zyn wercken stracx moede was, van lange te sien, oock was hem veel anbesteet, jae al over tien jaren gheleden, die niet geeyndicht waeren. Zyn alderleste stuck schilderije heeft ghehadt eenen Sr. Louys Peris, wonende tot Leyden, en 't was genomen uyt Numeri 25. daer de kinderen van Israel, hun besondichde in't hoereren met de dochteren der Moabyten, welcken het volck noode tot offer haerder afgoden, en het volck at en dronck, en baden haere Goden aen, en Israel hing hem aenden Baal Peor. En hy hadde daer in ghemaeckt eenighe mannekens te Paerde, die de lichte vrouwen vast aenbroch-ten, hy had daer een water inghevoeght, daer naeckte beelden in baden en boeleerden. In 't verschieten een lantschap, daer dansten en baden sy den Afgodt aen. En verre in een hut al datmen mercken can, doorsteeckt Phinehas de

[p. 332]

Iseralytsche man, en der Moabyten Wijf, al seer net, en fray ghehandelt. Met dit stuck heeft den Mr. yet besonders voor gehadt, om redenen die een Pieter Putmans Juwelier, bekent is, ghemerckt, hy seyde dat hy 't selve hadde doen maken. Het geen datter meer gevonden wiert, waren eenige stucken, so ghetekent als begonnen, onder andere een bloempot van alderhande wilde bloemen, na der natuyren aert en ghewas ghedaen. Veele van des overledens beminde, en konst-lievende, hebben hem verscheyden klacht en graf-schriften ter eeren, en ter ghedachtenisse gemaeckt, daer ick den Leser toe sende,

Hem vermanende zyn huys te bereyden,
Want wy eens van hier moeten scheyden,
Hoe spae het is, de doodt volcht snel,
Den eenen heden d'ander morghen,
Yeder behoort dit te besorghen.
Leest, leeft, doet goet, ende vaert wel.

Afgedrukt naar de publikatie achter de Uytlegginghe, en singhevende verclaringhe, op den Metamorphosis Publij Ovidij Nasonis. Door Carel van Mander. 't Amsterdam, Ghedruckt by Paulus van Ravesteyn. Anno 1616, fol. R(i)r-S iij v.
Titel in fractuur en romein, tekst in fractuur, maar persoonsnamen en citaten romein; met afkortingen.