Groot lied-boeck

[p. 244]

60 Aendachtich Liedt

I: 596

Stemme: 't Windeken daer het bosch, &c.

Melodie naar Valerius 1626, p. 191.

[p. 245]

Te oordelen naar de bronnen schijnt deze melodie in Frankrijk, waar ze vandaan komt, nauwelijks bekend te zijn geweest, terwijl ze in Nederland langer dan een eeuw algemeen populair was. Ze dankt deze bekendheid aan een tweetal liederen die Hooft erop schreef en die bijzonder goed ontvangen zijn: ‘Vluchtige nimph waer heen so snel’ en het hier door Bredero geciteerde lied van Daifilo uit Granida, vs. 39vv (ed. Leendertz-Stoett, II p. 154):

Windeken daer het bosch af drilt,
Weest mijn brack, doet op het wilt

Dat jck jage,

Spreyt de hagen

En de telgen van elckaêr,
Mogelijck schuilt mijn Nymphe daer.

Al geruime rijd voor de eerste druk van Granida (1615) circuleerde dit lied, evenals trouwens ‘Vluchtige nimph’, in handschrift en druk, als lied en als wijsaanduiding voor nieuwe contrafacten¹. Hoewel beide liederen in populariteit nauwelijks voor elkaar schijnen te hebben ondergedaan, valt het op dat ‘Vluchtige nimph’ in drie van de vroegste bronnen² optreedt als wijsaanduiding voor ‘Windeken’, maar dat het omgekeerde nergens voorkomt. Dit betekent vrij zeker dat ‘Vluchtige nimph’ aanvankelijk bekender was, misschien dat het ouder is dan ‘Windeken’³. In twee bronnen komen beide liederen, onmiddellijk na elkaar, voor met hun oorspronkelijke Franse wijsaanduiding: ‘J' aimerai toujours ma Philis’, t.w. in het hs. liedboek voor Maria de Witte⁴, f. 117^r en 118^v, en in Emblemata 1611, p. 87 en 90. Van dit Franse lied heb ik niet meer teruggevonden dan een luitbewerking onder deze titel in hs. Thysius (na 1590), f. 378^r (ed. Land, nr. 97), een geestelijk contrafact met de welhaast onvermijdelijke aanhef:

1 Voor de oudste bronnen ben ik uitgegaan van en verwijs ik naar P. Tuynman, Bijdragen tot de P.C. Hooft-filologie. Amsterdam 1973 (diss. U.v.A.), p. 18vv. Ik ben Dr. Tuynman erkentelijk voor zijn hulp.

2 Een tot voor kort onopgemerkt, ongedateerd plano (Den Haag, KB: 1700 D 1: 39 (olim: 582 A 55: 39)); een hs. verzameling van liederen en gedichten, gedeeltelijk teruggaand tot tenminste 1609 (KB: 75 A 2: 11), f. 6^v, en het hs. Verhee 1609, p. 168.

3 Smit veronderstelt dat de aanhef ‘Vluchtige nimph’ geïnspireerd zou zijn door die van ‘Bella nimpha fuggittiva’, hiervóór nr. 23. (W.A.P. Smit, Invloed van Italiaanse en Franse liedteksten op verzen van Hooft. - NTg 55 (1962) p. 205-213).

4 Den Haag, KB: 76 H 10. De datering van een aantal liederen loopt van 1592 tot 1606. Le Jeune drukte ‘Windeken’ hieruit af als afkomstig ‘uit eene geschreven verzameling, voor M. de Wit, a^o 1593’ (J.C.W. le Jeune Letterkundig overzigt en proeven van de Nederlandsche volkszangen sedert de XVe eeuw. 's-Gravenhage 1828, p. 133). Nog Van Duyse, I p. 598v, brak zich het hoofd over deze datering i.v.m. Hoofts toen wel zeer prille jeugd; het hs. was in zijn tijd kennelijk onvindbaar.

[p. 246]

‘I' aimeray toujour mon Iesus’ en met onze melodie in het Noordfranse liedboek Pieuse Alouette 1619, p. 72, en het ook al niet erg originele ‘I' aymeray tousiours le bon vin’ in Van Haeften 1622, p. 128, met andere melodie.

Het aantal plaatsen waar ‘Windeken’ (a) en ‘Vluchtige nimph’ (b) als wijsaanduiding worden genoemd is zeer groot. Helaas staan ze merendeels niet bij Van Duyse, zodat ik hier de mij bekende meedeel - een ware explosie: Nieu Amoureus Lb. 1605, p. 150 (b)¹; Nieuwen verb. Lust-hof 1607, I p. 83 (b); Bloem-hof 1608, p. 28 (= 32; a), 67 (= 75), 87 (= 96), 92 (= 101; alle: b); hs. Verhee 1609, p. 141 (a); Bloem-hof 1610, p. 43 (a) en 78 (b); Ned. Helicon 1610, p. 21 (b); Versch. Bruyloft Dichten 1611, f. D4^v en E3^r (b); Wellens 1612, p. 14 en 72 (a), 34 en 104 (b); Cupido's Lusthof (1613), p. 35 (a); Schalmye 1614, p. 122 (a en b); Apollo 1615, p. 13 (b) en 14 (a); Nieuwen Jeucht Spieghel (c. 1620), p. 51 (a), 28 en 162 (b); Schadt-kiste 1621, p. 306 (a); Zeeusche Nachtegael 1623, II p. 48, IV p. 80 (b); Van Gherwen 1624, f. 32^v; Valerius 1626, p. 191 (a, met de hier afgedrukte mel.); Amst. Pegasus 1627, p. 146 en 165 (a); Stalpert 1628 (ed. 1968), p. 202 (a, met mel.); Revius (ed. 1930-35), I p. 191 (a) en 236 (b); Holl. Nachtegaeltien 1633, I p. 243 (a) en II p. 98 (b); Stalpert 1634, p. 631 (a, met mel.); talrijke latere bronnen. Zonder wijsaanduiding vinden we de melodie in Gheest. Nachtegael 1634, II p. 78, voor het lied ‘Lof zy Maria triumphant’, waarnaar in het zuiden een aantal nieuwe contrafacten ontstonden die de melodie daar in omloop hielden. De verspreiding blijft evenwel een overwegend Noordnederlandse aangelegenheid, met als merkwaardige uitzondering het lied ‘Het windeken daer dat bos af drilt’ dat door Van Duyse, I p. 598, volledig werd meegedeeld naar het verloren Brusselse hs. Liedboek met emblemata (c. 1635) en twee corrupte strofen van Hooft bevat. Van de aan Sweelincks leerling Samuel Scheidt toegeschreven variaties over ‘Windeken’ (Werke, ed. Chr. Mahrenholz, Band V. Hamburg 1934, p. 42) wordt de authenticiteit aangevochten (vgl. de inleiding op Sweelinck (ed. 1968), p. XI).

Met twee andere liederen van Bredero (vgl. hiervóór p. 48 n. 1) werd ook dit lied herdrukt in Haerl. Oudt Lb. (c. 1650), p. 105.

Lit.: Van Duyse, I nr. 161.

1 In dit jaar werd Granida voltooid. Als ‘Windeken’ daar voor het eerst in voorkwam, is ‘Vluchtige nimph’ dus waarschijnlijk de oudste van de twee.

[p. 247]