Enkele reis Paramaribo. Terug in Suriname

[p. 91]

Tegenspraak hoort niet

‘Ik snap niet dat de mensen dat over hun kant laten gaan,’ reageerde een vriend op de regeerstijl van de ndp.

Als twee nieuwkomers namen wij deze - in onze ogen - makke houding van de Surinaamse gemeenschap onder de loep. Daarbij wel rekening houdend met de bijzondere omstandigheden.

De verklaring begint al bij de opvoeding. Surinamers zijn een autoriteitsgevoelig volkje. Ook al druist iets wat van boven is opgelegd tegen het rechtvaardigheidsgevoel in, vaak wordt het toch geslikt. Deze houding wordt met de paplepel ingegoten, er soms zelfs ingedrild.

In de Surinaamse opvoeding heeft een kind nog steeds zonder meer te gehoorzamen. Protest wordt algauw als brutaal opgevat. De Surinaamse gemeenschap kenmerkt zich sowieso door verticale verhoudingen. Of het nu ouders en kinderen betreft, of baas en werknemers. Respect bijbrengen voor ouderen en superieuren is een nobel streven, maar het effect is wel dat de Surinamer zich een onmondige houding aanmeet en het niet gewend is voor zichzelf op te komen.

Jonge mensen klagen vaak dat ze zich op het werk beknot voelen in hun ontplooiing. Als ik dan zeg dat ze daartegen in verweer moeten komen, krijgen ze een gezichtsuitdrukking die zowel hopeloosheid als machteloosheid weerspiegelt. Tegenspraak is geen mogelijkheid, omdat het gewoon niet hoort.

De eigenschap niet in verweer te komen, breekt het land ook democratisch op. Tijdens persconferenties verbaas ik me elke keer weer. De journalisten noteren doorgaans braaf de woordenbrij van een minister die uitvoerig de kleren van de keizer beschrijft. Aan menig artikel in de krant valt dan ook geen touw vast te knopen. Toegegeven, het is niet eenvoudig als journalist te werken in een land waar autoriteiten graag dicteren.

[p. 92]

Toen ik Fred Derby een keer interviewde en hem wilde onderbreken tijdens zijn niet-aflatende college, zei hij haast vermanend: ‘Meneer Brave, u moet weten in welke context u uw verhaal dient te schrijven.’ Vooral dat woord ‘dient’ deed het hem, en Derby's ‘context’ groeide uit tot zes kantjes notities, waarvan ik maar enkele quotes gebruikte.

Een journalist mag op persconferenties niet te lang doorvragen, want dan volgt de onvermijdelijke afpoeiering: ‘Ik ga niet met u in discussie.’ Dat was ten tijde van de regering-Venetiaan al zo. Maar van die ndp'ers gaat toch altijd iets dreigends uit. Die jongens hebben nu eenmaal een verleden. Een persconferentie van president Wijdenbosch of van Bouterse - als het hem tenminste uitkomt de pers als spreekbuis te gebruiken - heeft altijd iets onbehaaglijks. Geregeld krijgen de persvertegenwoordigers er eerst flink van langs, omdat zij ‘hun huiswerk’ niet goed hebben gedaan - zoals meester Bouterse dat eens uitdrukte.

Tijdens een andere bijeenkomst voorspelde hij zelfs dat onze pennen een keer zullen ‘uitdrogen’. Hoe moet je zo'n uitspraak van een militaire ex-dictator vertalen? Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de ndp bewust misbruik maakt van haar duistere imago. In Suriname is er in elk geval weer sprake van psychologische beknotting van de persvrijheid.

De meester-leerlingverhouding hanteert de ndp ook om het volk mee te krijgen. Tijdens een belegde ‘volksvergadering’, waarbij het door Nederland ingediende internationale opsporingsbevel tegen Bouterse een hot item was, kreeg het gehoor de lesstof met tweemaal vijfhonderd watt ingepeperd. Een gezond mens kreeg er hoofdpijn van, en niet alleen vanwege de decibellen. Voor de leider aan het woord kwam, gaf eerst een propagandist enige hersengymnastiek, met als oefening een stukje retorische historie.

[p. 93]

De voc voerde als eerste opium in ‘om de Javanen verslaafd te maken’, Piet Hein was de ‘grootste rover’, de Nederlanders hebben moordpartijen op Atjeh begaan en Nederland is het ‘grootste dopehuis ter wereld’. Het publiek hoonde en joelde. Met betrekking tot Nederland voorspelde de propagandist in slepende tonen: ‘Het schip zal slagzij maken, het zal niet lang meer duren.’

Vervolgens trad er een reeks burgers op die ‘spontaan’ de leider hun steun wilden betuigen. Schokkender dan de oude man die bereid was wel ‘tien Nederlanders te lynchen’, was een jongeman die zei: ‘Ik ben pas eenentwintig. Maar één ding weet ik zeker: Bouterse heeft voor mijn ogen nooit mensen vermoord. En van horen zeggen word je niet wijs.’

Daarna betrad Bouterse het podium, begeleid door het nummer ‘In the Mood’. ‘Heb je ooit een indiaan met stress gezien?’ sprak hij zijn aanhang moed in. Eerlijk gezegd heb ik ook hartelijk gelachen en waardeerde ik hem - net als iedereen - als conferencier. Bouterse hield zijn bekende peptalk-show, waarbij hij zijn directe tegenstanders te kakken zette.

‘Hij weet veel van me,’ gaf hij toe over de Nederlandse procureur-generaal Docters van Leeuwen. ‘Maar niet dat mijn grote hobby schaak is. Als hij één zet doet, dan heb ik er al zeventien gedaan. Systeem.’

Terwijl Bouterse op volle toeren draaide en het publiek juichte, was het net of ik me in een onwerkelijke trip bevond. De vlaggen, de draperieën langs de muren, de ordewacht in het zwart, de indoctrinatie en Nederland als zondebok. Maar bovenal die decibellen. Kortom, een entourage waarvan ik echt even tegen mezelf moest zeggen: ‘Dit is Suriname, jouw geboorteland, op de drempel van het jaar 2000.’ En toen het volk weer voldoende opium binnen had en Bouterse uiteindelijk nergens inhoudelijk op in was gegaan, verliet hij het podium onder de tonen van de gabberachtige Caribische hit ‘Follow the Leader’. Velen hosten mee.

[p. 94]

Niet zo lang geleden schreef ik voor De Ware Tijd, een stuk over een eigenzinnig schooltje, met de kop: ‘Rondhuppelen met een eigen mening.’ Ik was inmiddels somber gestemd over de assertiviteit van Surinaamse jongeren. In gesprekken komt het vaak niet verder dan ‘nee meneer’ of ‘jawel meneer’. Niet omdat ze niet kunnen praten, want je moet ze onderling eens horen kibbelen. Maar op het moment dat er in hun ogen een verticale gezagsverhouding ontstaat, worden ze zo gedwee als lammetjes.

Maar op dat schooltje, dat noodgedwongen zonder overheidssubsidie draait, staat ‘zelfwerkzaamheid’ centraal. De kinderen spraken mij moed in toen ze vertelden over hun belevenissen. Zonder dat ik ernaar vroeg, kwamen verhalen los over lijfstraffen en vrijheidsbeperkingen op hun vorige school.

De ene directrice zei: ‘Onze kinderen mogen best mondig zijn en vragen waarom zij iets moeten doen. We leren ze die afwachtende houding af en brengen ze zelfstandig denken bij.’ De ander zei: ‘Wij willen dat kinderen bewust leren kiezen en nadenken over wat ze later met Suriname willen.’

Toen ik naar Suriname vertrok, realiseerde ik me dat ik op zoek moest gaan naar lichtpuntjes in een maatschappelijke duisternis. Door dat schooltje weet ik dat er weer iets moois in Suriname in de knop zit, en ik wil erbij zijn als het volop bloeit. Op een dag zullen we hier ongetwijfeld horen: ‘Leider, ik wil díe kant op.’

16 augustus 1997