Opperlandse taal- & letterkunde

[p. 120]

Hoofdstuk 5 N-gram inclusief het langste woord

50 De lengte van een woord

‘Engram’ betekent: iets dat zich in je hersens grift. ‘N-gram’ klinkt net zo, maar heeft er niets mee te maken. Dit boek is gelukkig bedoeld om te lezen, en niet om te horen.

Voor n kun je ieder getal invullen, en dan heel geleerd spreken over een 7-gram, als je bij Scrabble een woord van zeven letters legt; vijftig punten extra.

Dit vijfde hoofdstuk gaat over dingen die samenhangen met de lengte van een gram. In de praktijk is dat gram een woord, want letter en zin doen niet erg mee.

Een letter heeft ook lengte. Twee lengtes zelfs: hoogte en breedte. Over de hoogte had ik het in 14, waar ik platte en úitstekende letters onderscheidde. De breedte van een letter hangt nogal af van het schrijfapparaat. Hand en drukmachine maken een m breder dan een i, maar voor een schrijfmachine zijn alle letters, zelfs de hoofdletters, even breed. Voor dit hoofdstuk zijn die verschillende letterbreedtes niet zo handig, want je kan dan niet meer in één oogopslag zien of twee woorden even lang zijn. Ik tik nu, en heb daar dus geen last van.

Een zin heeft natuurlijk ook een lengte. Die kun je meten in letters (gebeurt zelden), in lettergrepen, of in woorden. De zinslengte, zeggen ze, geeft informatie over wie een tekst schreef, en over de moeilijkheidsgraad van die tekst. Opperlands gezien is er weinig aan de zinslengte te beleven, al schijnen er in het Nieuwe Testament Griekse grammen van precies honderd ondergrammen te zitten. Als een Nederlands schrijver zich daarop zou toeleggen zou geen lezende hond het merken.

Over een zeer lange en een zeer korte zin gaat 50a. Willem Frederik Hermans schreef in De God denkbaar denkbaar de God een zin van 1233 woorden (vier bladzijden). Veel opsommingen en juridische teksten hebben formeel het uiterlijk van één, lange, zin. Elke zin is eenvoudig te verlengen door nog ergens een bijvoeglijk naamwoord in te proppen. Daarom zoeken we in paragraaf 57 over het ‘maxigram’ ook niet naar een langste zin.

De breedte van het papier hakt elke zin in stukken van gelijke lengte. Daarover gaat het gedicht in 50b. De enige echte Opperlandse toepassing hiervan is: de iets te lange zin die er net niet op kan. De inhoud is dan ‘Bezint eer ge begint’ of ‘Regeren is vooruitzien’. Iets schuiner en onverwachter, omdat je de clou zelf uitspreekt, is de grap hiernaast. U moet in de zeven hokjes de zeven woorden invullen van de zin ‘Wat zei de bruid in de huwelijksnacht?’

In de komende vijf paragrafen worden de verzamelingen woorden bekeken waarvan de lengte 50 minder is dan het paragraafnummer. In 56 bekijken we variërende, en in 58 gevarieerde woordlengtes. In 57 zoeken we naar het langste woord. In 59 komen nog twee verschijnselen aan de orde, die met woordlengte samenhangen.

Hoe meet je de lengte van een woord? We kunnen het aantal millimeters op papier bepalen, we kunnen het aantal millisekonden bepalen dat je nodig hebt om het uit te spreken (een woord van één lettergreep kost negentig millisekonden), het aantal millisekonden om het te kunnen horen (zal even snel moeten), het aantal klanken dat er in zit, het aantal lettergrepen, maar wij verstaan onder de lengte van een woord: het aantal letters dat het telt. Waarbij we de lange ij als één tellen, maar ‘minijurk’ de lengte 8 geven. Versierselen en hoofdletters maken geen verschil: ‘Citroën’ is even lang als ‘citroen’.

Hoe lang is een doorsnee Nederlands woord?

Die vraag heeft pas zin als je zegt wat je precies bedoelt.

Wie vraagt: ‘Hoe lang is de Nederlander?’ bedoelt waarschijnlijk diens gemiddelde lengte over alle levende Nederlanders tezamen, dwergen en reuzen inbegrepen. (‘Hoe lang is een Chinees?’ zie 87.) Zo kun je bij woorden ook spreken over de gemiddelde lengte van een woord in een flink stuk proza. De dwergwoordjes als de en en trekken dan, door hun grote aantal, reuzen als ‘lichtzinnigheid’ en ‘zwaarmoedigheid’, die maar spaarzaam voorkomen, naar beneden.

Maar wie vraagt: ‘Hoeveel etsen zijn er bekend van Piranesi?’ bedoelt waarschijnlijk niet hoeveel exemplaren daarvan in omloop zijn, maar: hoeveel verschillende etsen maakte Piranesi? Zo kun je bij een tekst vragen naar de lengte van het gemiddelde woordtype. Dan telt de baby ‘en’ dus even zwaar als de reus ‘verzekeringsmaatschappij’.

De gemiddelde woordlengte van de woorden in een Neder-

[p. 121]

50b Een regel

Poëzie is proza met veel te korte alineaatjes. Dat geeft wel een rafelige rechterbladzijkant. Draai eens een gedicht een kwartslag rechtsom. Dan zijn de regels regen op een berglandschap. Behalve natuurlijk als het Hebreeuws is of zo. Dan draai je naar links om de heuvels te zien. Bij proza zie je altijd weer dat platte Holland. Met een enkele toren waar een alinea ophield. Wat u hier leest is een gedicht van één regel. Het is hier onder elkaar in brokjes afgedrukt. Omdat het papier en de zetmachine te kort zijn. Met schaar en lijm kunt u dat weer herstellen. Rechts ziet u dan het panorama van een wereld. Een wereld waar maar één regenstraal op past. De mensen hebben daar gezamenlijk één paraplu. Het weerbericht is ja of nee, nooit plaatselijk. Als het sneeuwt valt die vlok er meestal naast. Een man lag op zijn zij en las het bovenstaande.

50a Lange en korte zin

De eerste zin van een artikel, en zeker van een column in een weekblad, dient naar mijn vaste overtuiging, nog geschraagd door ervaring en beroemde voorbeelden, een klassieke bouw te bezitten alsmede een lengte die het mogelijk maakt om zo veel informatie te verschaffen aan de lezer, die er in het algemeen niet snel toe zal overgaan om het lezen te stoppen alvorens hij de punt aan het einde van de eerste zin heeft bereikt, dat deze lezer, geïntrigeerd door wat hij aldus reeds vernam, of geïrriteerd dat hij al zo veel tijd investeerde in het lezen van die eerste zin, er toe zal besluiten om het artikel waarvan de eerste zin een dusdanige lengte had, dan ook maar tot het eind toe uit te lezen, hetgeen toch wel als de belangrijkste van de doeleinden van een schrijver beschouwd mag worden, belangrijker dan de overtuiging die de auteur van een betoog zijn lezer deelachtig wil laten worden, of de stemming waarin de schrijver van een verzuchting zijn lezer wenst te brengen, of de informatie die de samensteller van een artikel zijn lezer wil meedelen, of de tour de force die elke columnist in zijn wekelijkse werk nastreeft, zijnde immers al deze inspanningen tevergeefs en van geen waarde, wanneer de lezer zich niet bereid toont om het betreffende betoog, de verzuchting, het artikel, of de tour de force, tot het eind toe zijn aandacht te schenken, waarmee ik overigens in het geheel niet wil zeggen dat als de eerste zin van een stuk maar goed lang is, het met dat stuk verder wel in orde komt, want ook de volgende zinnen bevatten valkuilen waarin de schrijver, zo hij onvoorzichtig is, kan neerstorten, zodat de camouflage van deze kuilen bedorven is, en de lezer aan de rand ervan staand daar beneden de schrijver kan zien liggen, terwijl het natuurlijk juist zó moet wezen dat de schrijver de kuilen graaft, ze zorgvuldig toedekt met takken, en daaroverheen takjes met daarop een dicht bladerdek, zodat hij aan het eind van zijn verhaal gekomen zich in de handen kan gaan wrijven bij de gedachte aan de lezers die in hun driftige achtervolging van zijn woordenvlucht naar beneden zijn getuimeld, in welke tuimeling zij, als het tenminste oprechte columnlezers zijn, nu juist hun diepste bevrediging vonden, waarmee de ideale verhouding van columnist tot columnlezer dus als een sadomasochistische beschouwd kan worden, en het aantal woorden van de eerste zin vergeleken kan worden met het aantal knopen in de zweep waarmee in zulk een relatie de last tot lust wordt omgetoverd, maar iedereen weet dat meer dan dit aantal knopen het de kwaliteit van de zweepslag zelf is die het uiterlijk van de striem bepaalt, terwijl op haar beurt de zweepslag zelf natuurlijk gunstig wordt beïnvloed door een grote krachtsinspanning van de arm, maar toch nog meer door de wijze van opslag, waarbij het de bedoeling is dat het uiteinde van de zweep met een maximale impact de rug van het slachtoffer, of in ons geval van de klant, weet te raken, en waarbij het aantal knopen eigenlijk niet meer terzake doet, terwijl de volgende slagen weliswaar in harmonie moeten zijn met die eerste slag, maar echt niet dezelfde kracht hoeven te hebben, zoals bij voorbeeld de zinnen in een

[p. 122]

landse tekst zo vaak als ze voorkomen, is vijf letters. De gemiddelde woordlengte van de woorden in een tekst, elk woord éénmaal genomen, is acht letters. In een woordenboek is die gemiddelde woordlengte zelfs tien letters.

In de grafiekjes 50c zijn de woordlengtes van de woorden in een tekst (zo vaak ze voorkomen), en van de woorden in een bepaald woordenboek (elk woord staat er éénmaal in) te zien. De deuk in het diagram van alle tekstwoorden bij de lengte 5 komt doordat de eenlettergrepige daar uitgeput raakten, en de tweelettergrepige nog niet goed op gang zijn gekomen. Een grafiek van de lengte als het aantal lettergrepen zou er mooier uitzien.

Hoe langer een woord, hoe meer mogelijkheden voor de rijtjes letters, maar hoe minder daarvan benut worden. Er zijn tien miljard rijtjes van zeven letters, waarvan er maar honderdduizend zeven-woorden zijn. Woordenboeken geven veel informatie over afzonderlijke woorden, maar geven nooit antwoord op de vraag: hoeveel woorden van zeven letters staan er in? Zelfs niet op de vraag: hoeveel woorden staan er totaal in? In 58 hebben wij over die aantallen een kort gesprekje met drs. Van Buren, die haar gegevens niet helemaal wilde prijsgeven omdat ‘u ze toch niet gelooft’. Ze verschillen nogal van de waarden uit Van Dale, die uit de grafiek zijn af te lezen, en die gedeeltelijk in 22 staan. Ze zijn hoger en ze zijn mooier, net als drs. Van Buren zelf.

51 Monogrammen

De zesentwintig of zevenentwintig woorden van één letter hebben allemaal, behalve dat ze de naam van zichzelf zijn, nog wel een andere functie. Van Dale meldt trouwhartig bij elke letter x dat die x ook betekent: ‘de gezamenlijke woorden in een woordenboek die met de letter x beginnen’. Men hoort Van Dale's zucht, als hij die stapel vóór zich bekijkt.

In 06e stond een zin die uit vier monogrammen en één monogetal bestond.

Met een apostrofje ervoor (dat we nu maar als versiering niet meetellen, al is dat twijfelachtig in een geval als z'n) zijn vaak de woorden 'n, 't, 's, 'r, 'm en 'k te zien. Naast 'r, 'm, en 'k zijn nog goede eenletterige persoonlijke voornaamwoorden: U (j8), en i, zoals het onnadrukkelijke hij werd neergeschreven door de twee grote Nederlandse schrijvers uit de vorige en deze eeuw, die een Latijnse naam met een i erin aannamen (voor de een geldt dat-i veel droeg, voor de ander datti nix wist).

Verdere Opperlandse aandacht voor deze atomen, zonder welke niets in dit boek mogelijk zou zijn, leidt tot het kijken naar hun vorm (29,) en naar hun naam (91).

[vervolg van 50a]

artikel die op de eerste volgen, daarmee wel een logisch verband dienen te hebben, maar qua lengte rustig gekrompen mogen zijn, terwijl juist voor de laatste zweepslag geldt dat deze als een koel aaitje het inmiddels gevormde korstje op de eerste striem weer moet openraspen, zoals in een artikel de slotzin het beste van een verbluffende kortheid kan zijn, waarbij de eis van een klassieke bouw vervalt, en misschien zelfs een gecastreerde zin, zonder een werkwoord bij voorbeeld, het beste voldoet. Zoals deze.

50c¹ Lengte van het woordteken

[p. 123]

50c² Lengte van het woordtype

51c Letterfrequenties

op de 10.000 tekens; < is de spatie

e	1586		d	512		h	232		p	123		.	76		:	4
<	1425		o	482		v	223		c	123		f	70		x	3
n	858		i	467		m	188		b	119		j	25		'	2
a	633		s	351		k	187		z	116		-	10		?	2
t	556		l	310		u	159		ij	107		y	8		q	1
r	542		g	282		w	130		,	82		;	4

[p. 124]

In 51c geven we voor de geheimschriftbreker (88) de frequenties van de zevenentwintig letters in gedrukte taal.

Een tekst waar de frequentie van een bepaalde letter kunstmatig is verhoogd, heet een ‘tautogram’; ‘tauto’ is Grieks voor ‘zelfde’. Meestal staat zo'n verhoogd aanwezige letter dan vooraan in ieder woord, maar in 51l is de l er alleen maar veel.

52 Een ons bigrammen

Ook wel eens ‘digrammen’ genoemd. Van Dale definieert ‘bigram’ als ‘veel voorkomende tweelettercombinatie’, maar geeft dan als voorbeeld de en en, en dat zijn twee woorden. Ook een zeldzaam bigram is trouwens een bigram. In 52c bieden we de frequenties van de meest voorkomende bigrammen.

Een 2-woord is een bigram, maar het omgekeerde hoeft niet.

Volgens ‘Honderd Ukjes’ (52a) schuilt er precies één hectogram Nederlandse woorden onder de bigrammen. Muziek en scheikunde zijn daarbij niet uitputtend behandeld. Een gezelschap discussiërende chemici is een OH-groep, en presidentskandidaat Goldwater werd aangegeven met AuH₂O. Ook over muzieknoten (die zelf uit een omgekeerde ezelsbrug (59) zijn ontstaan) bestaan veel grapjes. Burger schreef een ukjestekst (52b).

Als iedere Nederlander een persoonsnummer van tien cijfers krijgt, kan hij die uitspreken als een naam opgebouwd uit vijf bigrammen (52d). Over een andere merkwaardigheid van het persoonsnummer leze men 22b.

Elk bigram is een afkorting, of roept op andere wijze een associatie in de beschouwer van dat bigram op. In plaats van een boom te laten tekenen (iedereen weet langzamerhand hoe dat het voordeligst moet), kun je een ‘psychogram’ krijgen door iemand uit te nodigen alle bigrammen te verklaren. Ik geef zelf in 52e het voorbeeld. De zeven letters e, j, q, x, y, ij en z kunnen hierbij beter weggelaten, zodat er vierhonderd bigrammen over blijven, die je portret schilderen.

....................

ka-ze-ka	(de kat z'n kont)
lu-du-vu-du	(liefdesverdriet)
es-se-té	(stront)

....................

51l Lentelied
H. de Flines

geschreven voor iemand die de letter l niet kon uitspreken

Vloei, vloeibaar spiegelglas, vloei kabblend langs de dalen!
Lach, loofrijk lommer, lach! lonk lieflijk, lindelaan!
Bloei, bladrijk bloempje, bloei! bloeit blanke lelieblaan!
Blink helder, gulden Zon! daalt lichtend, lieve stralen!

Blaat, lieve lamren, blaat! kwéelt streelend, nachtegalen!
Loei, lopend mellekvee, lees malsche klaverblaan!
Lacht! blijde velden, lacht! golf lieflijk, goudgeel graan!
Vlieg, vrolijk pluimgediert, door lommerrijke zalen!

Blaas, lisplend windje, blaas, blaas lieflijk door de luch,
Vlieg, vlieg, vlug vlindertje, dat fladdrend ons ontvluct.

Fluit, blijde Florimond, de liefelijkste tonen!
Streel, lieve Filomeel, den stervling door uw lied!
Lacht, al wat leven heeft, lacht velden, laan en vliet!
De blijde Lente lonkt, met blosjes op de konen.

52a Honderd ukjes

WIJ vragen: ‘Hoeveel woorden zijn er van één letter?’, en mijnheer Van Dale wacht niet met antwoorden: ‘Dat zijn er vijfendertig!’. Hoe nu? Er zijn toch maar zesentwintig letters? Ja, zegt mijnheer Van Dale, maar wij onderscheiden: ‘a’, de naam van de eerste letter van het alfabet, ‘à’, een voorzetsel uit het Frans, en ‘A’, een rivier. Zo komt Van Dale op vijfendertig woorden van één letter, maar dit is ons te subtiel. Wanneer wij dan ook nu vragen: ‘Hoeveel woorden zijn er van twee letters?’, dan zullen wij ‘go’ (verbaasde uitroep waarbij God zijn laatste letter verloren heeft) en ‘go’ (een Japans spel) als een en hetzelfde woord beschouwen.

Hoeveel woorden zijn er van twee letters?

Waarom zo'n gekke vraag gesteld? Vanwege het verrassende antwoord.

[p. 125]

Wij hebben ons personeel opgedragen de Van Dale door te nemen, en alle woorden van twee letters te noteren. Wij waren trots op ons personeel dat ze de woorden ‘is’, ‘at’ en ‘et’ (van het werkwoord etten dat weiden betekent) niet hadden gemist. We verwierpen ‘Da’ (van Alida) want dan zouden we ook ‘To’ en ‘Ot’ kunnen nemen, alsmede uit de bijbel: ‘Ai’, ‘Ir’, ‘Og’, ‘Su’, ‘Ur’ en ‘Uz’. Tweeletterwoorden die we niet in Van Dale vonden zijn: ‘bi’, ‘pu’, ‘be’, ‘mm’, ‘di’, ‘oi’, ‘io’, ‘yo’, ‘ef’, ‘Ep’, ‘ou’, ‘mu’, ‘xi’, ‘ta’, ‘id’, ‘Vu’, ‘Eo’. Afkortingen namen we niet, zelfs ‘bh’, ‘wc’, ‘tv’ en ‘ss’ niet.

Onze oogst bestond uit honderd tweevoeters, evenveel dus als er getallen van twee cijfers zijn. Bij elk verder te noemen aantal mag u dus het woord ‘procent’ invoegen om het wetenschappelijk te maken.

Vijfenvijftig woorden bestonden uit een medeklinker gevolgd door een klinker. De serie met ‘h’ is volledig: ‘ha’, ‘he’, ‘hi’, ‘ho’, ‘hu’, ‘hij’. De beste klinker is de ‘a’, maar ‘wa’ ontbreekt (is wel Zuidafrikaans).

Vierendertig woorden bestaan uit een klinker gevolgd door een medeklinker. ‘As’, ‘es’, ‘is’, ‘os’, ‘ijs’, maar niet ‘us’ (wel in het Fries).

Vijf woorden bestaan uit twee medeklinkers: ‘br’, ‘hm’, ‘ks’, ‘pf’, ‘st’, en vijf bestaan uit twee klinkers: ‘ai’, ‘au’, ‘ei’, ‘ie’, ‘ui’. Eén woord is tweelettergrepig: ‘ia’.

De enige ons bekende boektitel die wij hiermee kunnen maken is ‘Jij en ik’ van Paul Géraldy. De enige ons bekende inscriptie is ‘Rij jij of rij ik?’ Maar men kan zinnen horen als: ‘Ik ijl in de pij op ma af’. ‘Bij eb et pa de os’. ‘Ja, je ex is nu op mij’. ‘Gij at ijs en ik at de bo op’.

Er zijn drie kleintjes (‘de’, ‘en’ en ‘in’) die samen tien procent van een Nederlandse tekst uitmaken. U hoeft gemiddeld maar negen woorden te wachten om er weer een te ontmoeten: elke boekregel bezit er een.

Neem je ‘je’, ‘te’, ‘is’, ‘hij’, ‘ik’, ‘op’, ‘ze’, ‘om’, ‘al’, ‘zij’, ‘er’, ‘bij’, erbij, dan vormen die samen twintig procent van elke tekst: elke kranteregel bevat er een!

Met nog vijftien (‘ge’, ‘gij’, ‘ie’, ‘jij’, ‘me’, ‘mij’, ‘uw’, ‘we’, ‘wij’, ‘zo’, ‘of’, ‘af’, ‘nu’, ‘na’, ‘ja’) zijn deze dertig het cement der Nederlandse taal. De andere zeventig laten zich ordenen als het periodiek systeem der elementen (die ook vaak met twee letters worden aangeduid).

Er zijn eenentwintig uitroepen. Zeven positieve (blij, verbaasd): ‘ha’, ‘hi’, ‘he’, ‘ah’, ‘oh’, ‘go’ en ‘hm’. Zeven negatieve (pijn, afkeuring): ‘ba’, ‘fij’, ‘br’, ‘pf’, ‘st’, ‘au’ en ‘ai’. Zeven tot, of (bij ezel en tureluur) dóór, dieren gebezigd: ‘ho’, ‘hu’, ‘sa’, ‘ju’, ‘ks’, ‘ia’ en ‘tu’.

Er zijn eenentwintig doodgewone zelfstandige naamwoorden. Zeven uit het familieleven: ‘pa’, ‘ma’, ‘va’, ‘jo’, ‘uk’, ‘po’ en ‘ka’. Zeven uit het boerenleven: ‘ar’, ‘as’, ‘eg’, ‘el’, ‘ei’, ‘ui’ en ‘os’. Zeven uit het zeemansleven: ‘ra’, ‘eb’, ‘tij’, ‘lij’, ‘dij’, ‘pij’ en ‘ijs’.

Zeven minder bekende zelfstandig naamwoorden zijn: ‘es’, ‘ijp’, ‘ijf’ (bomen), ‘ijm’ (bij), ‘am’ (voedster), ‘bo’(-terham) en ‘ku’ (achter-ste).

Zeven horen tot werkwoorden: ‘ga!’ ‘rij!’ ‘ijl!’ ‘ijk!’ Ik ‘at’, ‘et’ en heb de ‘pé’ in.

Er zijn zeven muzieknoten: ‘do’, ‘re’, ‘mi’, ‘fa’, ‘la’, ‘ti’ en ‘ut’.

Er zijn zeven woorden uit andere talen: ‘ab’, ‘ad’, ‘co’, ‘ex’ (Latijn), ‘li’, ‘fo’ (Chinees) en ‘pi’ (Grieks).

Straks de duizend woorden van drie letters.

52b Ha, Pa en Ma
Piet Burger

Ja, ja, uw To is nu in Ur, en Ko er bij. In Ur at ik, en at Ko, bij Ab en Ka de Ru.

Hij in de pij (Ab is bij de eo), zij de dij in zij (Ka is Ok). Na ei en kk, ui en hh is er ijs, en Ka, de ka: hm, Ab, is je ijs op? Ga nu, je pij in de la, of is er eo op tv? En: zo, Ab, nu de uk op de po (ja, Ab en Ka al bij al pa en ma!).

Ab: oh, ba, nu ga ik af.

Wij: ha, ha, jij én uk op de po, Ab?

Ab: ik ga al, ijs is mij te ijl bij ei.

Ka: To, IJf is in de ww, en Da in la.

Ik: oh, ja? Gé is bij de bb in mn. En zij: Jo is op de es, bij de eg en Io de os. Om en om, rij na rij; hij, de os en de eg. Na de rij: do, re, mi, fa, is hij in ijl de es af, en na: la, ti, do, is hij al bij Ab en mij.

[p. 126]

[vervolg van 52b]

15 na 10, Ko en ik: AV, Ka; AV, Ab; ta ta uk, en zij bij zij af.

Oh, ja, Pa, er is nu ijs; is uw ar al af? Zo ja, rij er nu in, op de Ee of de Aa. Is ma er bij, ijk je de ui: rij jij of rij ik?

Nu rij IK, in de vw, zo om en bij de Ob; bij eb rij ik er IN!

Zo, Pa en Ma, ik ga: Ko is òp, en ìk zo zo, la la.

Da da, Pa en Ma, uw, To.

52c Bigramfrequenties

op de 10.000 bigmmmen; < is de spatie

n<	384	ge	137	<e	97	re	75
en	370	te	135	ie	97	ve	74
e<	308	in	131	el	96	or	74
de	258	ee	119	st	93	<g	70
er	232	r<	118	s<	87	ar	70
t<	194	aa	111	nd	84	00	69
<d	178	he	106	<o	79	<b	69
an	172	et	105	va	77	ng	69
<v	143	<h	105	ch	76

52d Hoe spreek ik mijn nummer uit?

Iedere Nederlander krijgt binnenkort een nummer van tien cijfers, waarin nooit twee gelijke cijfers achter elkaar staan. Het zou leuk zijn als je uit dat persoonsnummer een naam kon afleiden. Zo'n naam zou aan de volgende voorwaarden moeten voldoen: 1 Er bestaat een één-één-duidige afbeelding tussen die namen en de nummers; 2 De namen zijn uitspreekbaar; 3 De namen kunnen naar persoonlijke smaak verkort, en anderszins gewijzigd worden; 4 Een alfabetische lijst komt overeen met een stijgende lijst nummers.

Voorstel: Deel de tien cijfers van het persoonsnummer in in vijf paren getallen onder de honderd (door de restrictie komen elfvouden niet voor) en maak van ieder zulk getal onder de honderd een lettergreep bestaande uit een medeklinker en een klinker volgens de tabel in de volgende kolom.

Motivering: Klinkers en medeklinkers zullen ter wille van uitspreekbaarheid elkaar moeten afwisselen. En zijn 20 medeklinkers en 6 klinkers. De letters Q, Y en X kunnen beter uitvallen. De overblijvende 18 medeklinkers en 5 klinkers geven precies de go lettergrepen, die overeen kunnen komen met de 90 combinaties van twee ongelijke cijfers.

Variatie: Niet de hele naam van tien letters hoeft steeds gebruikt te worden. De eerste vijf letters geven al 145800 verschillende voornamen.

De volgorde van de twee letters in een lettergreep mag, zonder gevaar tot verwarring, omgekeerd worden. Heet iemand bij voorbeeld ‘Baba Bena’, dan mag hij zich best ‘Abba Eban’ noemen.

Ook mogen, als geen verwisseling was toegepast, medeklinkers aan het eind van elke lettergreep worden toegevoegd. Zo kan de naam ‘Nebucaneza’ veranderd worden tot ‘Nebucadnezar’.

Voor alfabetisatie wordt uit deze variaties dan weer de standaardvorm gemaakt.

Omdat alle namen een vaste lengte van tien letters hebben is alfabetisatie hetzelfde als ordening naar grootte van nummers.

	A	E	I	O	U
B	01	02	03	04	05
C	06	07	08	09	10
D	12	13	14	15	16
F	17	18	19	20	21
G	23	24	25	26	27
H	28	29	30	31	32
J	34	35	36	37	38
K	39	40	41	42	43
L	45	46	47	48	49
M	50	51	52	53	54
N	56	57	58	59	60
P	61	62	63	64	65
R	67	68	69	70	71
S	72	73	74	75	76
T	78	79	80	81	82
V	83	84	85	86	87
W	89	90	91	92	93
Z	94	95	96	97	98

Voorbeeld: Persoonsnummer 5705065794 wordt 57/05/06/57/94 = Ne bu ca ne za, of Nebucadnezar.

[p. 127]

52e Psychogram

Naamloze drinkers, Leidse dekens, wisselstroom, Hildebrand, ƒ200, acteur van buiten, Albert Heyn, ad interim, Anton Koolhaas, alle leeftijden, vroeg, Aad Nuis, Engels o.a., Arbeiderspers, Aantjes, verloofde, dineerde, pijn, algemene vergadering, Awater,

Bachelor, Bertolt Brigitte Bardot, voor Christus, buiten dienst, Belgische frank, ziekenhuis, beha, bouwkundig ingenieur, Buster Keaton, beste lezer, zeilboot, adjectief, lichaamsgeur, Baden Powell, Bertrand Russell, '45, Berlingske Tidende, gedronken, bijvoorbeeld, Burgerlijk Wetboek,

Toch voordeliger, Centraal Beheer, Charley, Corps Diplomatique, vergelijk, gewichtje, Zwitserland, filosofie, Corrie Kan, chloor, centimeter, Cees Nooteboom, Cobalt, de rest hetzelfde, chroom, vrijdag, cent, koper, centrale verwarming, Carl Weber,

District attorney, dagelijks bestuur, Columbia, Multatuli, bij gunstige god, decigram, auto, dinsdag, Deense auto, decaliter, decimeter, Duits-Nederlands, donderdag, vluchteling, dokter, dominee, hij, Joop, zo god het wil, dienstwillige,

Famous artists, Francis Bacon, club, Roosevelt, Dimitri Fellini, fungerend, Friedrich Hegel, Florence, Kafka of Kellendonk, gulden, stereo, geweer, Force Ouvrière, Pourbus sr. of jr., faculteitsraad, Fitzgerald, voet, Fritz Unruh, Firmin Vogelaar, Nietzsche,

Gerrit Achterberg, Engelse auto, Lichtenberg, goddome, Gerald Ford, Galileo Gezelle Garbo, Hartkamp, soldaat, Gerrit K., Gerard Lang, General Motors, geen Nederlandse auto, 1984, Engelse huisarts, Griekse auto, gedeputeerde staten, geen tijd, Amsterdamse universiteit, godver, Leibniz,

Hectare, haemoglobine, hoofdcommissaris, Hein Donner, handelsauto, Kuik, Montag, denkt zij of denken zij, Henry Kissinger, hectoliter, Juliana, Horatio Nelson, havermout, Haagsche Post, Hoge raad, Hollands Spoor, Humanistisch thuisfront, ouderwetse libido, verbond, vloed,

Ezel, inkomstenbelasting, in dit geval, ook, deed het zelf, Farben, algemeen of bijzonder, Isaäcs Israëls, Kant, ter plaatse, ter nagedachtenis, Newton, in opdracht, Ignacy Paderewski, ingenieur, IJslandse auto, Italië, omgekeerde tranen, op dat woord, Washington,

Karel Appel, Bibliotheek, kaschèque, Karel Doorman, Kees Fens, kilo, 1 000 uur, inseminatie of intelligentie, kopers kosten, Poll, kilometer, kanon, knock out, knokploeg, kronkel, K. Schippers, Kurt Tucholsky, Nijmegen, Kurt Vonnegut, kilowatt,

Los Angeles, pond, daar aangehaald, Limburgs Dagblad, Leonard Frank, licht gewicht, Wageningen, ingenieur, laatste kwartier, laatstleden, lumen, Loudi Nijhoff, lager onderwijs, plaat, La Rochefoucauld, lieve lezer, luitenant, Liberale Unie, Leonardo Vinci, nota bene,

Marokkaanse auto, Mies Bouwman, Mathematisch Centrum, dokter, Anthony Burgess, milligram, Mary Hartman, denk ik, Marja Koolschijn, Maarten Luther, Marilyn Monroe, met name, middelbaar onderwijs, militaire politie, meester, juf of mevrouw, Mark Twain, Unamuno of Utrillo, meervoud, Miss World,

Natrium, let wel, na Christus, Nimmer Dralend, non-fiction, Noord-Groningen, Noord-Holland, Nederlands-Indië, neokolonialisme, Hollandse auto, namiddag, onbekende, nummer, non-profit, nummer, spoorwegen, Nieuwe Testament, alweer voorbij, b.v., Noordwest,

Onder anderen, omzetbelasting, aangehaald werk, Ordedienst, Otto Frank, Oom Gé, Oliver Hardy, denken wij, okeé, Oosterlengte, openbaar ministerie, O'Neil, onderofficier, zwarte thee met oranje puntjes, raad, spelen, Oude Testament, oûbollig oud, overschrijving, parvenu,

Per adres, persoonsbewijs, Propria Cvres, plantenziektekundige dienst, gefeliciteerd, procureur-generaal, zuurgraad Ritter, 3.7, paardekracht, Poolse auto, namiddag, Pablo Neruda, onthouding of overschrijving, proefpersoon, public relations, nawoord, plaatselijke tijd, per uur, plaatsvervangend, publieke werken,

Rekenafdeling, Rusland-Bulletin, rechter-commissaris, Descartes, Ferdinandusse, Geerlings, Roland Holst, Romeins imperium, katholiek, rechts-links, De Froe, Richard Nixon, rijksoverheid, rust vrede, Rolls Royce, Stokvis,

[p. 128]

53 Een kilo trigrammen

Mevrouw Van Buren bejubelt de wonderen van de 3-woorden in 53a. Ger Krol schreef een verhaal met uitsluitend 3-woorden (dat je dus een woord-lipogram zou kunnen noemen) in 53b.

De frequentie der meest voorkomende trigrammen geven we in 53c. De hoge combinatie n d wijst op het vaak naast elkaar staan van de woorden ‘van de’, maar ook ‘in de’, ‘aan de’, ‘van dat’, ‘van die’, ‘zijn de’, ‘en de’ dragen daartoe bij.

Over de 3-woorden hebben wij, na Van Buren, niets nieuws te melden.

....................

horizontaal én verticaal:

1.	kledingstuk
2.	familielid
3.	zoogdier

oplossing

b

o

a

r

o

k

s

o

k

j

a

k

s

a

k

o

p

a

o

m

a

o

m

e

a

d

e

a

d

e

a

a

p

k

a

t

k

e

u

k

e

t

k

e

t

s

a

k

j

a

k

b

o

a

r

o

k

s

o

k

a

d

e

a

d

e

o

m

a

o

p

a

o

m

a

k

e

u

k

e

u

a

a

p

k

a

t

k

a

t

s

o

k

r

o

k

s

o

k

k

o

l

k

o

l

o

p

a

o

m

e

o

m

e

o

m

a

o

p

a

k

a

t

k

e

u

k

e

t

l

a

m

l

a

m

l

o

r

l

o

r

l

o

r

l

o

r

t

o

d

o

p

a

o

m

a

o

p

a

o

m

e

o

m

a

r

a

m

r

a

t

r

a

t

r

e

e

d

a

s

....................

[vervolg van 52e]

Thorbecke, Rijksuniversiteit, Rini Voortman, Richard Wagner,

Sans atout, stuurboord, namelijk, Sicherheitsdienst, science-fiction, soortelijk gewicht shilling, silicium, Kierkegaard, Leacock, Maughan naamloos, steunorganisatie, Socialistische Partij, senior, stoomschip, heilige, Rusland, Vestdijk, Wiesenthal of De Wit,

Translation automatique, tering, technische cie., telefoondienst, Turks fruit, grammatika, Delft of Eindhoven, tussen, te koop, buis, Televizier Magazine, auto uit Tunis, omslaan, Tessel Pollmann, Turkse auto, tijdschrift, Assen, Tupolev, televisie, telwoord,

Duits o.a., bibliotheek, Californische universiteit, Utrechtse krant, ultrafrequent, Ulysses Grant, U-huis, tranen, Engeland, Russische straat, Union Minière, Verenigde Naties, Unida Obrera, United Press, universiteitsraad, Amerika, Utrecht, onder Duitse omstandigheden, ultraviolet, van U,

Vanaf, van boven, gedwongen, geslachtsziekte, Vlaams front, Vrije Geluiden, Victor Hugo, Voetbal International, Volkskrant, Vlaams, volle maan, Vrij Nederland, Van Oorschot, vice-president, vrijdag, Amerika, Joop of Ed, Volksuniversiteit, vice-versa, Volkswagen,

Willem Arentz Mozart, Wiardi Beckmann, toilet, Willem Drees, Hermans, was getekend, Watt-uur, werktuigkundige, Argentinië, westerlengte, wetenschappelijk werker, waarnemend, Wereldoorlog, Winkler Prins, Walter Raleigh, waarschijnlijk, Lord Kelvin, Walter Ulbricht, waterverf, werkloosheidswet.

53a Duizend peuters

WIJ waren in de gelegenheid incognita in de Universitaire aula (in een ex-kerkgebouw) in Nijmegen in de late middaguren intevreden een promotie bij te wonen.

't Ging over lezen. Een rare gewoonte, waar in dit deel van de wereld zesentwintig kronkelslangetjes een grote rol bij spelen.

Leest u eerst elke afzonderlijke letter en bouwt

[p. 129]

u zo een woord op? Of ziet u in één oogopslag het hele woord voor u staan? Bij de uitvinding der Psychologie - honderd jaar geleden, maar ze vieren het niet - werd het tweede bewezen. De wetenschap staat niet stil, en nu werd in die Nijmeegse aula weer twijfel gezaaid aan die overtuiging.

Wat hoorden we daar?

‘Van de 713 drieletterwoorden in Van Dale bleken proefpersonen er 500 te kennen’.

Hoe nu?

Er staan toch zeker 1398 drieletterwoorden in die Dikke? Of zou ons personeel zich verteld hebben? Neen, maar in Van Dale staan de woorden vaak meermaals. Zo lezen we op bladzijde 2583: ‘1 tut, een radijs. 2 tut, een uitroep. 3 tut, hetzelfde als trut (zie aldaar)’.

De laatste omschrijving lijkt ons onjuist. Menig vriendin durft het woord ‘tut’ uit te spreken, doch absoluut niet het woord ‘trut’. Aan de andere kant zegde ons een man dat mannen nimmer het drie-, maar immer het vierletterige woord bezigen.

Zijn er 713 drieletterwoorden? Hadden wij u dan niet aan het slot van ons veelgeprezen artikel ‘Honderd Ukjes’ beloofd de duizend woorden van drie letters te presenteren? Dat Don Bouwhuis niet de woorden ‘wub’, ‘kro’, ‘nos’ en ‘uno’ accepteert, accepteren wij. Maar zulke vaakgehoorde woorden als ‘hoi!’, ‘kek!’, ‘plu’, ‘vip’, ‘saf’ en ‘oen’ staan ten onrechte niet in Van Dale. Wel in onze lijst van duizend peuters. Zelfs ‘Ote’ van Ote Boe vond daar een plaats.

‘Van de 1 000 drieletterwoorden kent Van Dale er maar 713’ had men moeten zeggen.

Onze belofte de duizend peuters te etaleren braken wij, omdat één peuter verdwaalde. 999 vonden wij zo'n gek aantal.

Doctor Bouwhuis had zich bij het leesonderzoek tot de drieletterige peuters beperkt. Gelijk had hij, want onder dat grut is haast al het wonderlijks te vinden dat grotere broers bezitten. Onze gedachten dwaalden af.

Er zijn eenlettergrepige peuters (‘god’), tweelettergrepige peuters (‘opa’), en er is een drielettergrepige peuter: ‘iae’, uit de zin: ‘Dat de ezel iae dacht Gerard Reve’.

Er zijn puur mannelijke peuters: ‘pijl’, ‘lijf’, ‘fijt’.

Er zijn puur vrouwelijke, zonder stokjes: ‘mam, aai, zus’.

Er zijn klinkende peuters: ‘oei’, ‘aai’.

Er zijn medeklinkende peuters: ‘kst’, ‘prt’.

Er zijn peuters die omgekeerd weer peuter zijn: ‘mok’, ‘kip’.

Er zijn peuters die omgekeerd zichzelf zijn: ‘ete’, ‘kak’.

Er is een peuter die men op z'n kop kan lezen: nou.

Er is een peuter die men op z'n kant kan lezen:

Er zijn peuters die men zoals het woord choice op de zijkant van een Camel-sigaretten-doosje horizontaal met een spiegeltje half kan afdekken en toch blijven lezen: bid.

Er zijn peuters die op dezelfde manier met een verticaal spiegeltje gelezen worden: ‘bid’.

Er zijn peuters die Lon Nol en Ada Kok heten.

Er zijn vieze peuters. Wij schrokken op uit onze dromelarij.

De hooggeleerde Schouten vroeg de promovendus of hij ooit, met zijn kinderen door Engeland rijdend, was geschrokken van de drielettercombinaties op de Britse automobielen. In Nederland houden wij het op twee letters, want onze drieletterwoorden zijn in het Engels vierletterwoorden. Had de proefnemer geen aarzeling bespeurd bij proefpersonen als ze taboewoorden moesten lezen? Nee, was het antwoord.

Bestaan er geen taboewoorden meer? Wij geloven daar niets van. Maar wij kunnen uit de aard der zaak en uit onze eigen aard geen voorbeelden geven. Ineens weten wij weer waarom die ene peuter uit onze duizend woorden verdween. Dat zit zoo:

De ‘woordgolf’ voert het ene woord in een ander over via een reeks woorden die steeds slechts in één letter verschillen. Zo komen wij van ‘arm’ naar ‘rijk’ via arm-ark-aak-rak-rijk. En van ‘arm’ naar ‘bil’ via arm-aam-aal-bal-bil. Zo tellen wij ook van ‘één’ tot ‘elf’; een-ven-vel-vijl-vijf-lijf-lef-les-zes-zet-eet-eek-elk-elf.

Van ooi naar lam gaat over oom en lom. Welnu, elke twee peuters zijn met een woordgolf in elkaar over te voeren, op eentje na. Daarom lieten wij hem vallen. Zo kunt u deze solitaire peuter ook weer vinden.

[p. 130]

54 Vier kilo tetragrammen

Weer een verhaal van Gerrit Krol (54b).

Het woord voor 4 is zelf een 4-gram, zoals dat ook in het Duits, Engels, Zweeds, Deens en Noors het geval is. Ook de in dit boek gebruikte Opperlandse termen ‘isogram’, ‘sjwa-lipogram’, ‘vierentwintigletterwoord’, ‘o-woord’, ‘vijflettergrepig’, ‘pentasyllabisch’, ‘a-gram’, ‘gram’, ‘keerpreek’, ‘Nederlands’, ‘Opsterlands’, ‘mooi’, ‘kort’ en ‘homogram’ (immers ook: ‘de toorn eens homofiels’) zijn van toepassing op zich zelf. En dan zwijg ik over de termen ‘pijpetuitje’, ‘parkietje’, ‘pompwater’, ‘parterretrap’ en ‘postzegelvriend’ waar ik er zelf voor gezorgd heb, dat de categorie het woord dat de naam leverde omvat.

Er zijn natuurlijk ook woorden waar dat niet voor op gaat: ‘lang’ is niet lang, ‘eenlettergrepig’ is niet eenlettergrepig, ‘Engels’ is niet Engels, en ‘palingram’ is geen palingram. Noem zulke woorden ‘verkeerd’.

De vraag is nu: is ‘verkeerd’ verkeerd?

55 Een myriagram pentagrammen

‘Myria’ is Grieks voor ‘tienduizend’, en ‘myriagram’ staat in de woordenboeken, maar men zegt altijd ‘tien kilo’.

Drs. Van Buren onthult in 55a dat ze een heel boek over de 5-woorden heeft geschreven. Ik zou het graag lezen.

Het spel ‘vijfje’ (55d) levert het probleem om een isogram te leggen (op één, of twee, na: een pangram) in de vijfentwintig hokjes, met zoveel mogelijk vertikale en horizontale 5-woorden.

Na het derde Krols proza (55b) kunt u beslissen welke constante woordlengte het beste Nederlands oplevert.

53c Trigramfrequenties

op de 10.000 trigrammen; < is de spatie

en<	229		er<	61		in<	42		and	35
de<	144		een	55		den	42		ten	34
<de	116		het	52		gen	42		<ve	34
an<	88		ver	52		nde	40		sch	34
et<	81		<ge	51		te<	39		<te	33
n<d	69		ing	49		<ee	39		ste	33
<he	68		aar	44		der	39		at<	33
van	67		oor	43		<be	38		<en	33
<va	65		<in	43		n<v	36

W	o	o	d	y		A	l	l	e	n
K	a	r	e	l		A	p	p	e	l
J	e	n	n	y		A	r	e	a	n
I	s	a	a	k		B	a	b	e	l
H	e	n	r	i		B	o	r	e	l
I	s	a	ä	c		C	o	s	t	a
B	e	t	t	e		D	a	v	i	s
S	a	m	m	y		D	a	v	i	s
E	d	g	a	r		D	e	g	a	s
A	a	g	j	e		D	e	k	e	n
C	o	n	a	n		D	o	y	l	e
J	a	m	e	s		E	n	s	o	r
P	e	t	e	r		F	a	b	e	r
H	e	n	r	y		F	o	n	d	a
C	l	a	r	k		G	a	b	l	e
M	a	x	i	m		G	o	r	k	i
J	a	c	o	b		G	r	i	m	m
M	a	x	i	m		H	a	m	e	l
C	h	r	i	s		H	i	n	z	e
J	o	r	i	s		I	v	e	n	s
J	a	m	e	s		J	o	y	c	e
J	o	h	a	n		K	a	a	r	t
F	r	a	n	z		K	a	f	k	a
F	e	l	i	x		K	l	e	i	n
M	a	r	i	o		L	a	n	z	a
F	r	a	n	z		L	é	h	a	r
F	r	a	n	z		L	i	s	z	t
S	o	f	i	a		L	o	r	e	n
J	a	c	o	b		M	a	r	i	s
A	n	t	o	n		M	a	u	v	e
I	s	c	h	a		M	e	y	e	r
M	a	r	g	a		M	i	n	c	o
R	o	g	e	r		M	o	o	r	e
L	u	i	g	i		N	e	r	v	i
D	a	v	i	d		N	i	v	e	n
C	a	r	l	o		P	o	n	t	i
S	o	n	j	a		P	r	i	n	s
A	n	w	a	r		S	a	d	a	t
P	e	t	e	r		S	c	h	a	t
J	a	c	o	b		S	m	i	t	s
H	e	n	r	i		S	p	a	a	k
I	t	a	l	o		S	v	e	v	o
M	a	r	i	a		T	u	d	o	r
R	o	g	e	r		V	a	d	i	m
C	y	r	u	s		V	a	n	c	e
J	u	l	e	s		V	e	r	n	e
O	s	c	a	r		W	i	l	d	e
B	e	t	j	e		W	o	l	f	f

[p. 131]

53b Een rei van Ger

God	zei	zon	God
zei	man	God	gaf
hem	uit	een	rib
Eva	zij	zat	bij
hem	God	zei	hof
God	zei	eet	dit
eet	dat	enz	dit
ook	zei	Eva	zij
had	een	bes	nee
zei	God	doe	weg
gif	een	dag	zag
Eva	aan	een	tak
een	boa	die	zei
ken	jij	dit	die
bes	wis	wel	zei
Eva	gif	nee	zei
boa	eet	hem	dan
ben	jij	ook	als
God	man	ook	goh
zei	Eva	zij	nam
die	bes	zei	zeg
man	wil	jij	wat
van	mij	eet	dit
mag	dat	wel	zei
hij	toe	zei	zij
doe	mij	een	lol
hij	nam	een	bes
Eva	ook	nam	ook
nog	een	sam	sam
mmm	tot	man	zei
van	wat	gek	zei
God	wat	wil	hij
tja	zei	Eva	zou
het	...	uit	het
oog	van	mij	zei
God	fel	wát	zei
Eva	God	zei	rap
oké	zei	man	hij
nam	Eva	bij	een
arm	och	God	zei
zij	wat	was	dat
dom	van	mij	weg
zei	God	hoe	ver
zei	man	tot	aan
het	hek	der	hof
boa	lag	nog	aan
die	tak	hij	zei
dat	was	mis	Eva
ach	zei	Eva	wee

54b Kaïn pakt Abel door Krol

Abel	Adam	zoon	ligt	voor
over	zijn	ogen	zijn	neer
zijn	rook	gaat	hoog	naar
zijn	heer	deze	zegt	goed
werk	zulk	spul	bidt	veel
Kaïn	Adam	zoon	port	even
eens	vuur	maar	zijn	rook
gaat	niet	even	mooi	zijn
rook	gaat	vlak	over	zijn
veld	Kaïn	gunt	Abel	zijn
hoge	rook	niet	gaat	naar
Abel	lust	Abel	rauw	zegt
hond	Abel	doet	zijn	ogen
open	weet	niks	ziet	edel
wast	zijn	hand	plus	hand
maar	Kaïn	rolt	over	Abel
heen	Abel	zijn	lijf	valt
neer	ligt	stil	dood	onze
Heer	ziet	deze	daad	maar
doet	niks	zegt	Kaïn	waar
gaat	Abel	Kaïn	zegt	weet
niet	hoor	Here	zegt	goed
geen	nood	geef	zijn	ziel
maar	vast	gilt	nota	bene
lang	leve	Abel	Kaïn	boet
zegt	alom	wees	boos	maar
zijn	Here	zegt	Kaïn	stop
daar	mede	loop	heen	werk
Kaïn	gaat	heen	naar	land
Nohd	Eden	oost	Kaïn	gaat
stug	zijn	werk	doen	zijn
wijf	wint	kind	plus	kind
tien	maal	tien	stad	over
land	vult	zich	veel	lijf
maar	niet	zijn	naam	want
geen	mens	heet	meer	Kaïn

[p. 132]

55a Tienduizend koters

WIJ hebben vannacht tot in de grote kleine uurtjes van vijfentwintig augustus opgezeten, maar wij moeten bekennen dat wij niet alles hebben begrepen van de Gedroomde Tentoonstelling die battus gisteravond in het Culturele Supplement van het nrc-Handelsblad hield. Dat hij grote belangstelling heeft voor het woord van vijf letters is duidelijk. Maar ons aanvankelijk paniekgevoel, vergelijkbaar met dat van Alexander Graham Bell, wanneer die in 1879 zijn zojuist vervaardigd telefoontoestel had horen rinkelen, had opgenomen, en had gehoord ‘Bel ik met Bell?’, was snel bedwongen. Ons levenswerk werd niet bedreigd.

Wat is het geval? Onder onze linkerhand (met de rechterhand tikken wij haastig dit artikel, dat des zaterdags reeds op Blookertijd ter zetterij dient te wezen) ligt een manuscript van 650 grote vellen. De titel zou Gerrit Komrij als van een niet-bestaand boek classificeren: ‘Alles over Nederlandse woorden van vijf letters.’

Tweehonderd pagina's daarvan verschaffen alle tienduizend vijfletterwoorden die onze onvergelijkelijke taal telt. Er staan er steeds vijftig onder elkander op een pagina, met achter elk woord bijzonderheden over zijn vorm (‘abces’, de letters staan in de juiste volgorde).

Veel woorden hebben aan één regel commentaar niet genoeg, en dan verwijzen wij naar nog honderd pagina's aanvullingen.

Voor in het boek staan 350 pagina's, waarin wij het Hollandse vijfletterwoord als zodanig uitputtend behandelen. Het is misschien aardig te vermelden dat wij in onze tekst zelf geen enkel woord van vijf letters benutten. Dit had het voordeel dat de vijfletterwoorden waar wij over spreken, niet cursief of beaanhaaltekend hoefden te worden.

Misschien is een korte inhoudsopgaaf belangwekkend.

Hoofdstuk 1.

Waarom? Wat? Hoeveel? Wie? Waar?

Hoofdstuk 2.

De bronnen van de woorden van vijf letters.

Hoofdstuk 3.

De vorm van de woorden van vijf letters.

Hoofdstuk 4.

Wat kun je doen met woorden van vijf letters?

Hoofdstuk 5.

Vijf aanhangsels, waarin de tienduizend woorden van voren, van achteren, en van ieder der drie overige letters gealfabetiseerd zijn.

Is uw belangstelling nu nog niet gewekt? Zoudt u dan zonder ons boek weten wat er aan de hand is met:

Abces. Grote peren. Potje doven. Temet etste Shah's lepel saga's. Zeven zeven zeven. Droom rooms, smoor moord. Zusje zinge bekaf. Mooie zegel lokte. Sufte en piste, blote en rauwe, rokje blond. Karos. Kukel dirkt bolus. Kapel. Tjalk. Anale linea recta, cacti gribi. Tofit dofei. Kenau mauve hopje. Hoezo horen, Anita? Slang wilde adder. Heler jatte lever. Nicht liegt. Welke oteur pende: ‘Maria loopt voort langs Heren wegen, plukt bloem, toeft onder dadel’ (Krols Proza)?

Wij schreven dit standaardwerk in de dagen en nachten tussen 1929 en 1954, en wij trachten er sindsdien een promotor voor te vinden, zodat wij die hatelijke S achter onze titel kunnen weghalen, maar onze kroondocenten verspillen liever hun tijd aan het schrijven en lezen van sappige krantestukjes. Dus vrezen wij nog steeds dat men bij onze arrivée mompelt: ‘Daar komt de doctor an dus’.

Elk van de vijf letters kan klinken of medeklinken. Dat levert te zamen 32 mogelijkheden, die er ook allemaal zijn: sssst, angst, ganst, stang, schor, schro, achte, akker, aders, aardt, danse, galop, daagt, stage, staag, sprei, uiers, eivol, uitje, oneer, ijlere, actie, nooit, huize, musea, stoei, mooie, opaai, oerei, aaide, aaier, aaiei.

Dat laatste woord, met vijf klinkers, is speciaal bedoeld voor dr. Kruyskamp, die in een ingezonden brief van 31 mei 1975 in deze courant, stelde dat er ‘in de gangbare spelling geen

[p. 133]

woord met vijf opeenvolgende klinkers bestaat’. Vorige week meldde dezelfde geleerde in een al even interessant ingezonden schrijven in deze courant, dat het Z-bijvoegsel wordt geredigeerd door ‘“linkse intellectuelen”’ (de binnenste aanhalingstekens zijn van dr. Kruyskamp), die niet willen weten wat de lezers werkelijk willen weten. Zou dit werkelijk zo zijn? Zou dat de reden zijn dat wij hier mogen schrijven wat wij willen schrijven? Lezer, wilt u dan echt niet dit weten:

Er zijn veertien miljoen rijtjes van vijf letters, te maken. Twee miljoen daarvan zijn voor een Nederlander uitspreekbaar. Slechts een half procent daarvan is inderdaad een Nederlands woord. De rest van de twee miljoen staat te wachten totdat iemand een ‘halyo’ of een ‘yonal’ uitvindt, en is beschikbaar als naam voor slaapmiddelen en tandepoets: alcyo, cyona, halcy.

De helft van de tienduizend Nederlandse woorden van vijf letters vindt men in Kruyskamps levenswerk Van Dale. Zulke gewone woorden dus als: ofiet, aperij, rulijs, vulva, ictus graft, malve, hidde. De andere helft hebben wij zelf gemaakt. Daarvan is zeventig procent een werkwoordsvorm als iaend, gebijt of biapt (van het werkwoord biappen, dat liften betekent, naar de imaginaire Bond Internationale Auto Parasieten).

Tien procent van onze vormen die niet in Van Dale staan, zijn bijvoeglijke naamwoorden, en twintig procent zelfstandige naamwoorden: uutje, ukjes, trams, doses, musea.

Maar u wilt dit alles helemaal niet weten, lezer. Anders was ons manuscript al lang verschenen, en die S achter onze titel verdwenen. Mocht het ooit zo ver komen, dan komen wij met een iets dikker boek, onder de titel ‘Alles over de tienduizend Nederlandse woorden van achttien letters’. Afscheidingsorgaan, ambtenaarsloopbaan, assepoesterbestaan, molenaarspartizaan, taalgrootheidswaan en 9995 andere.

Ach, voerde dr. Kruyskamp maar de redactie van dit bijvoegsel, dan kreeg u ze allemaal op een zaterdagmiddag van een onteste.

55b Woord wordt vlees nieuw krols proza

Begin	maria	maakt	kleed	spint	trekt
draad	leidt	grijs	leven	zucht	jozef
lacht	geeft	niets	slaat	hamer	neemt
plank	deel2	maria	loopt	voort	langs
heren	wegen	plukt	bloem	toeft	onder
olijf	ofwel	dadel	deel3	maria	treft
jonge	knaap	welke	geeft	zijne	geest
maria	lacht	roept	klets	later	volgt
ander	feest	zoals	blank	licht	hangt
onder	bomen	lieve	vrede	zucht	maria
edele	knaap	alias	engel	zeilt	henen
deel4	maria	heeft	spijt	voelt	innig
beven	weent	effen	later	omdat	rozig
leven	zonde	zoude	wezen	stelt	vraag
deel5	johan	doper	doopt	maria	doopt
jozef	erbij	roept	jelui	geluk	spant
kroon	deel6	maria	breit	sokje	lacht
zacht	breit	ander	sokje	deel7	maria
loopt	naast	jozef	voort	tegen	avond
tegen	nacht	danig	moede	wordt	maria
deel8	kerst	nacht	beest	balkt	soort
paard	kaars	vlamt	innig	naast	andre
kaars	engel	hangt	boven	aarde	roept
luide	vrees	nooit	maria	baart	heden
zalig	maker	kyrie	eleis	deel9	maria
vlijt	bloem	haars	heren	tegen	borst
noemt	jezus	jozef	lacht	braaf	einde

55d Vijfje

Het spel heet ‘vijfje’, ‘woordje’, ‘geeltje’, ‘letterpest’, ‘pingt-pongt’, en heeft misschien nog wel andere benamingen. Men speelt ‘vijfje’ liefst met zijn tweeën, maar het kan tot en met vijfentwintig spelers. Beide spelers tekenen een vierkant bestaande uit vijf maal vijf hokjes, dus eigenlijk vijfentwintig vierkantjes die samen een vierkant vormen, een rooster als het ware, met zes verticale en zes horizontale strepen. Een tekening zou honderd woorden overbodig maken maar het is al dinsdag 4 juni, dus ik moet het met woorden

[p. 134]

56 Variogram

Als u in deze paragraaf het ‘hexagram’ verwacht had: dat staat in 58e als voorbeeld van tweelettergrepig proza. Ik wil hier de gevallen behandelen waarin variatie in de woordlengte een rol speelt.

Een rij regelmatig met één letter groeiende woorden is: óf een zin (56a), of een rij waarin elk woord alle letters van het één kleinere in zich heeft. De enige mij bekende rij die aan beide voorwaarden tegelijk voldoet is van Van Caldenborgh: ‘E. en een Deen reden eender; bereden boerende toerbende, ontbeerden onbestreden onbedrevenst: ondersteboven’.

Wie die E. is, weet u nog van drs.P's dubbelacrostichon in 16b. Van Caldenborgh maakte ook de groeiende rij isogrammen in 17b.

Jules Welling merkte op dat in de groeiende reeks voornamen Rie, Arie, Marie, Maries (en Mariese) de sexe steeds wisselt.

Met de omvang van letters, woorden en regels zijn figuren te maken. Het bekendste carmen figuratum is de muis van Alice. In de Nederlandse literatuur kent men het Glas, de Fles en de Palmboom. Hierbij is de eenheid de versregel. Die is zo vrij dat geen van deze teksten mij de moeite van het afdrukken waard leek. Paul van Ostaijen en Hendrik Nicolaas Werkman halen er grootte en plaatsing van de letter zelf bij, en doen volgens de afspraak in 02 dus niet mee.

Hoe men een ‘cyclogram’ opschrijft met minder letters dan het telt, zien we in 70.

57 Het langste woord

Wat is het langste Opperlandse woord?

Die vraag had ook al aan de orde kunnen komen in 13 (door het lange woord te zien als een lipogram, met de spatie als het verboden teken), en in 40 (het lange woord is een hypergram met een opeenstapeling van letters). Lange woorden kwamen we al tegen in 18a (het pangramwoord dat zesenvijftig letters besloeg - het ging er hier trouwens om een zo kort mogelijk woord te vinden dat aan de gestelde voorwaarde voldeed), in 22 (het palingramwoord van éénenvijftig of éénenzeventig letters), en in 40a (de tenten waarin de tenten van de hottentottententoonstelling werden tentoongesteld, een woord van zeventig letters, dat als lettergrepenstapel werd gepresenteerd).

Het is duidelijk dat al deze woorden puur Opperlands zijn, en allerminst in naïef Nederlands voorkomen. Het is een kleine moeite om steeds langere Opperlandse woorden te bedenken. De reeks ‘nepantiek’, ‘nepnepantiek’, ‘nepnepnepantiek’ kent geen bovengrens. Telwoorden zijn geregeld tot een één met negenen negentig nullen, en daarboven zijn ze ook nog te bedenken. Ook chemische namen zijn steeds verder uitbreidbaar (Willen Frederik Hermans gebruikt herhaaldelijk in Onder Professoren een scheikundige naam van zevenenveertig letters en één cijfer. Dat is duidelijk komisch bedoeld, zoals het 84-letter-woord uit De God denkbaar denkbaar de God, en zoals vóór hem Aristophanes, Rabelais en Joyce al deden met woorden van honderdzeventig, vijftig en honderd letters). Het mooist is de reeks ‘raket’, ‘antiraketwapen’, ‘antiantiraketwapenwapen’..., omdat men daar bij het uitspreken moet onthouden hoe vaak men ‘anti’ zei om aan het eind evenveel keer ‘wapen’ te kunnen zeggen. Een ‘antiraketwapenwapen’ is niets. Hier is hetzelfde mechanisme aan het werk als bij de ‘nep-nep...pen-pen’ van drs. Van Buren in 22b.

De vraag naar het langste Opperlandse woord is dus even zinloos als de vraag naar de langste zin of naar het grootste getal. Een betere vraag is:

Wat is het langste Nederlandse woord?

We zoeken dus niet - in afwijking van de rest van dit boek - naar een volgens de regels van het Nederlands gevormd woord (want daar is geen bovengrens aan te vinden), maar we zoeken naar een op naïeve wijze, zonder Opperlandse aspiraties, gebruikt woord, dat bovendien bewijsbaar is, doordat het op een voor iedereen toegankelijke plaats werd neergeschreven, liefst gedrukt.

Wie maakt uit of een woord naïef werd gebruikt? Ik natuurlijk. Daarbij helpt hel om op te merken dat een woord niet werd voorzien van uitgangen als verkleinwoord-je of meervouds-en, om het extra lang te maken. Bij het woord dat straks de wedloop zal winnen, had ik nog een speciale reden om in de echtheid ervan te geloven.

Bij welke lengte heet een Nederlands woord ‘lang’?

In een woordentelling (waarbij niet de lengte van de woorden het doel van het tellen was, maar de frequentie waarmee ze voorkwamen in een totale tekst van 720000 woorden) was ‘lang’, om technische redenen, vastgesteld op: méér dan eenentwintig lettertekens.

Het bleek bij deze telling dat in gedrukt Nederlands één op de duizend woorden ‘lang’ is. Veel van die lange woorden kwamen tot stand door het plaatsen van koppeltekens tussen de woorden van een zin of zinsgedeelte, maar moeten toch als woorden beschouwd worden in een geval als: ‘weg-met-deze-maatschappijers’, en ‘doe-het-zelf-televisie’.

Vroeger vond ik een woord van meer dan éénendertig letters lang. Het langste woord in Van Dale, ‘wapenstilstandsonderhandelingen’, telt namelijk éénendertig letters, en in de zojuist genoemde woordentelling kwamen er maar zeven echte

[p. 135]

doen. Elke speler zorgt ervoor dat de andere speler niet op zijn hokjes kan kijken. Het is af te raden het bij elkaar op de billen te spelen.

Nu zegt de speler die begint een letter. Beide spelers schrijven die letter op in één van de vijfentwintig hokjes zonder dat de ander ziet in wélk hokje. Nu zegt de andere speler een letter. Beide spelers schrijven die letter op in één van de vierentwintig open hokjes. Dan zegt de eerste speler weer een letter. Zo gaat het door totdat de eerste speler de vijfentwintigste letter zegt, en beide spelers die in het enige overgebleven hokje opschrijven. Het is de bedoeling om horizontaal en verticaal, dus als in een kruiswoordraadsel, Nederlandse woorden te maken.

Voor elk woord van vijf letters krijgt u tien punten (voor elk woord van vier letters vijf punten, voor elk woord van drie letters twee punten maar dat zijn plaatsgebonden gewoontes). U kunt dus maximaal honderd punten halen als u bij voorbeeld op uw papiertje de vijf woorden

T	R	A	N	T
R	A	D	A	R
A	D	E	M	E
N	A	M	E	N
T	R	E	N	D

had staan want die staan er dan verticaal ook. Wie de meeste punten heeft wint. Wat zijn Nederlandse woorden? Voor het antwoord op deze vraag verwijs ik u naar mijn analyse van het scrabblespel. Uit de zo juist gegeven vijf woorden blijkt dat ik mij op een liberaal standpunt stel. Maar u kunt ook striktere afspraken maken. Er zijn ongeveer tienduizend woorden van Aafje tot Zwijnt. Dat zijn er genoeg om ‘geeltje’ ook na vierentwintig uur spelen interessant te laten blijven.

Deze week bespreken we de hoofdtactieken, het vals spelen en de varianten. Volgende week behandel ik de openingen en het eindspel. In de maanden daarna komen de middenspeltechnieken aan de orde, waarna we omstreeks Kerstmis partijen uit internationale toernooien kunnen gaan naspelen.

Tactieken. Er is positief spel: de letter zeggen die je nodig hebt, en negatief spel: de letter zeggen die het spel van de ander verstoort. De ideale vijfjesspeler, die Wonderlijk vaak een wijfjesspeler is, weet die twee benaderingen te combineren. In dat opzicht lijkt het op pingpong.

Beginnelingen zullen vaak het zeggen van klinkers uitstellen in de hoop dat de ander die zal aanbieden. Twee stijfkoppen kunnen dan met vijfentwintig medeklinkers blijven zitten waar alleen een Tsjech plezier aan heeft. In het hiervoor genoemde voorbeeld kwamen negen klinkers voor in een patroon dat mij vaak heeft doen winnen. Voor de middelste woorden heb je het type Akela, Okapi, Opera, Arena nodig, waarvan er niet zoveel zijn. Het minimale aantal (bij honderd punten) klinkers is vijf, maar ik ken alleen één figuur met zes klinkers:

A	S	T	E	R
S	C	H	R	IJ
T	H	A	N	S
E	R	N	S	T
R	IJ	S	T	S

Uit de gegeven voorbeelden blijkt dat men vaak een woord in twee richtingen wil maken. U kunt dan ook hopen dat de tegenstander een door hem gezegde letter nog eens herhaalt. Belangrijk is op de tijd te letten die de ander nodig heeft om uw letter te plaatsen. Duurt dat lang dan kan het lonend zijn om die moeilijke letter nog eens te herhalen. Kent de ander die truc ook, dan gaat u lang nadenken over een letter waarvan u er nog wel een wil hebben.

Vals spelen is mogelijk door een letter niet op te schrijven maar te onthouden en later te noteren, letters te veranderen, verkeerd op te tellen, maar dit alles keur ik af. Het enige toegestane valse spel is het gebruiken van nietgoede woorden. Ontdekt de ander die, dan worden ze negatief geteld.

Variaties: Een vierkant van zes bij zes hokjes: ‘zesje’ of ‘roulette’. Een driedimensionaal spel van vier bij vier bij vier hokjes. Linda maakt ook woorden op de diagonalen. Blind spelen heeft als voornaamste moeilijkheid het vermijden van vals spel. Horizontaal Nederlandse, en verticaal Engelse woorden. Of alle buitenlandse woorden die je in het rooster van je tegenstander kan vinden negatief laten tellen. In het Hebreeuws is het spel te makkelijk: geen klinkers. In het Chinees maak je zinnetjes. In plaats van letters kun je lettergrepen gebruiken. Een subtiele variant is om in plaats van letters cijfers te zeggen. Na afloop worden de tien getallen opgeteld en wie de grootste som heeft wint. Een negen zet je natuurlijk linksboven en een nul rechtsonder, maar waar zet je een vijf?

Solitair is het spel te spelen met de extra voorwaarde dat elke letter van het alfabet maar éénmaal ge-

[p. 136]

woorden boven deze lengte uit. Ze zijn in de lijst van 57a gemarkeerd met een sterretje. In die lijst zijn de Opperlandse woorden aangegeven door twee sterretjes achter het woord. Ik heb verder alle solide woorden boven de lengte 31, waarvan ik bewijsmateriaal heb, erin gezet. We zullen de race van tweeëndertig tot vijfenvijftig nu verslaan.

Drieëndertig letters telt het langste woord in de geschiedenis van Vrij Nederland. Theatercriticus Otten schreef het op 17 januari 1976. Drie dagen later sloeg de Telegraaf toe met ‘landbouwmechanisatietentoonstelling’, waarvan ik zou willen weten of ze in tenten werd gehouden, die wellicht nog eens tentoongesteld kunnen worden.

Tweeëntwintig stippen telt u op de hieronder weergegeven kever. Professor Van Wijngaarden wees mij er op dat dit beest



in het uit 1912 stammende werk Onze kevers het ‘Tweeëntwintigstippellievenheersbeestje’ wordt genoemd, een woord dat, in de toen geldende spelling (de laatste n is nu helaas vervallen), nog zestien letters meer had dan de kever stippen.

Het woord van negenendertig letters was het langste uit de woordentelling over 720000 woorden. Het wordt ontsierd door twee spaties, twee hoofdletters, en een koppelteken. Maar elders in de tekst kwam wel het woord ‘Volksuniversiteit voor Sabotage’ voor, waarmee het lange woord dus net zo goed wordt als het, ook in de tekst staande, woord ‘Godfried Bomans-saus’.

Veertig letters is volgens het Guinness Record-boek de lengte van het langste. Nederlandse woord. Maar ik zal nu laten zien dat dit record (dat ik overigens niet in natura aantrof) al minstens vier keer is gebroken door naïeve schrijvers.

In 1965 verscheen bij Querido in Amsterdam het boek Gesprekken met Kafka, waar op pagina 16 een woord van tweeënveertig letters is te vinden, uit het Duits vertaald dus. In het weekblad Intermediair van 4, mei 1973 schreven professor Van Veldhoven en drs. Van Raaij gezamenlijk het woord ‘consumentenbelangenbehartigingsorganisaties’ op, dat drieënveertig letters telt. In de tiendelige Algemene Winkler Prins staat in het artikel ‘huisvuil’ het zevenenveertigletterige ‘gemeentereinigingsroltrommelhuisvuilophaalauto's’.

Het woord van éénenvijftig letters behoort tot het Opperlands en betekent ‘apotheker’.

Dan komen wij nu tot het record. Ik herinner mij vaag een notitie of knipseltje over een bondsorgaan van schipperskindereninternaten, maar dat ben ik kwijt, en ik geloof niet dat het een langer woord was.

In het gestencilde Thorbecke-journaal van de Openbare Lagere Thorbeckeschool, aan de Thorbeckestraat in Alphen aan den Rijn, verscheen in maart 1978 het woord ‘kindercarnavalsoptochtvoorbereidingswerkzaamhedendrukte’. De heer Van Geen, die hoofd van de Thorbeckeschool is, en die dit woord uit zijn pen liet vloeien, zond mij het journaal met een begeleidend briefje, waarin hij het aantal letters op vierenvijftig stelde, omdat hij het had overgetikt als ‘jeugdcarnavalsoptocht...’ Dit vond ik het overtuigend bewijs dat het record zonder doping bereikt was. Vijfenvijftig letters telt het langste Nederlandse woord met bewijsplaats. Voorlopig.

Het langste woord in een gedrukt Nederlands boek telt zevenenveertig letters, en het langste woord in een gedrukt weekblad drieënveertig.

Gezien de vier solide voorbeelden boven de veertig letters, en hoeveel meer glijden niet onopgemerkt langs onze lezende ogen heen, stel ik voor om onder ‘lang’ voortaan te verstaan: meer dan veertig letters, en ons tol boekstaving van zulke woorden te beperken. Alleen inzendingen met een bron van vóór 1981 tellen mee.

58 Diverse grammen, hoeveel n-grammen?

‘Tele’ is Grieks en betekent ‘ver’. Het ‘telegram’-tarief is gebaseerd op woorden. Woorden van meer dan tien letters tellen daarbij meervoudig. Het voordeligst is derhalve om een telegram met uitsluitend 10-woorden te versturen. Zo'n tekst van ‘dekagrammen’ staat in 58f.

Over de theorie van woordvierkanten (veel ouder dan de kruiswoordraadsels met hun zwarte vakjes, grillige vormen, en het ergste: hun afschuwelijke omschrijvingen) zwijg ik hier.

Iets over lengte in verband met lettergrepen

Er zijn zes 9-woorden van één lettergreep: ‘schreeuwt’, ‘schrielst’, ‘schraalst’, ‘schraapst’, ‘schreepst’ en ‘schrookst’. Lettergrepen met tien letters treft men aan in de overtreffende trappen van de drie deelwoorden van overgankelijke werkwoorden: ‘geschroefdst’, ‘geschroeidst’ en ‘geschrooidst’, en in ‘verschraaldst’. We ontmoetten aan de andere zijde al het 3-woord met drie lettergrepen iae (53a).

Het schrijven van eenlettergrepig proza is een Engelse sport (in die taal is ‘These nine cubes are made of stones and clothes’ homogeen eenlettergrepig). Revius doet het in 58a.

Het aantal n-grammen

De ronde aantallen van honderd, duizend, en tienduizend

[p. 137]

bruikt mag worden. Ik weet een oplossing met zestig punten:

	P		M
Z	IJ	V	A	K
B	L	O	N	D
G	E	H	U	W
F	R	I	S	T

maar dat moet beter kunnen. Ik loof een hoofdprijs uit voor wie de meeste punten maakt.

Volgens Tim is Eric Engerd wereldkampioen ‘woordje’, dus ik daag hem hierbij uit tot een correspondentiepartij, en roep als openingsletter: E!

56a Logogrief
J. Spier

u
is
een
dame;
legio
sterke
emoties,
bepaalde
gevoelens
ontbloeien
verrukkelijk!
nachtenlange
droomfantasie;
veroorzaakster:
onweerstaanbare
godinnengevormde
mannenverleidster!

57a Lange woorden

* uit woordentelling ** Opperlands

31	wapenstilstandsonderhandelingen
32	sensitivitytrainingsbijeenkomsten gelegenheidskledingverhuurbedrijf* televisievoorlichtingsprogramma's*
33	kleuterleidstersopleidingsscholen* commissie-studentenaangelegenheden* beroepsprotestmarsfrequenteerster
35	landbouwmechanisatietentoonstelling arbeidsongeschiktheidsverzekeringen* ziektekostenverzekeringsmaatschappij
36	sociologistisch-natuurwetenschappelijk* lichaamsactiviteitsbetrekkingsschema
38	tweeëntwintigstippellievenheersbeestje
39	Volksuniversiteit voor Sabotage-technieken* nepnepparterrestaalplaatserretrappenpen**
40	rijksluchtvaartdienstweerschepenpersoneel
42	arbeidersongevallenverzekeringsmaatschappij
43	consumentenbelangenbehartigingsorganisaties
47	N-Ethyl-8-hydroxytetrahydrochloropheenhydrochloride** gemeentereinigingsroltrommelhuisvuilophaalauto's
51	gezondheidsherstellingsmiddelensamenvoegingskundige** potstalmelkkoortspilstaalplaatslipstrookklemlatstop**
55	kindercarnavalsoptochtvoorbereidingswerkzaamhedendrukte.
56	tweesextiljoenvijfquadriljoenzesbiljoenachtmiljoenkoppige**
70	hottentottensoldatententententoonstellingstentententoonstellingstenten**
71	neplaatreinevolkslevenmelkemmerkeerbreekremmeklemnevelskloveniertaalpen**
84	bloembodemkundighedennachtelijkwagenladderwagensmeerolievlekkenwaterketelpakkendrager**

[p. 138]

2-, 3-, en 5-grammen verbaasden mij. Ik vroeg audiëntie aan bij drs. Van Buren, en informeerde of er meer van die prachtige, ronde aantallen waren. Zij glimlachte, maar wilde haar staatje van de aantallen n-grammen, dat op haar schoot lag, niet aan mij geven ‘omdat niemand dat zou geloven’.

‘Is er nóg een n-gram waarvan er precies tienduizend zijn?’ vroeg ik.

‘Ja’ zei zij, ‘de 18-woorden, dat zijn er ook tienduizend’.

‘Is er ook een n-gram waar er honderdduizend van zijn?’

‘Jazeker’ was het antwoord, ‘twee zelfs. De 7-grammen en de 11-grammen.’

‘Honderdduizend woorden van zeven letters! Daar zullen de scrabblelaars van op kijken!’

‘Ach, er zijn tien miljard rijtjes van zeven letters, dus de kans op een hexagram is maar één honderdduizendste.’ (Bij Scrabble is de kans groter omdat de letters daar ongelijk verdeeld zijn.)

‘Hoeveel woorden zijn er in totaal?’

‘Als ik de zevenentwintig atomen, en de honderd ukjes, niet meereken, zijn er totaal 1000 000 woorden.’

‘Een miljoen? Maar dat is vijf keer zo veel als er in Van Dale staan!’

‘Ja, dat is ruim vijf maal zo veel als in de negende druk van het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Dat geeft van werkwoorden alleen de onbepaalde wijs, terwijl een werkwoord dertien vormen heeft. Van bijvoeglijke naamwoorden maak je tien verschillende vormen, en van zelfstandige naamwoorden vier. Gemiddeld is dat kennelijk vijf. Maar ik heb ook enkele Van Dale-woorden verworpen, en andere woorden, zoals de 9-grammen “boekenbal”, “columnist” en “wapenrace” opgenomen.’

Meer kreeg ik niet uit haar. De tabel in 58d is dus alleen voor de n-waarden 1, 2, 3, 5, 7, 11 en 18, en voor het totaal, juist.

Ik vertelde drs. Van Buren over mijn formule voor het aantal palindromen van n en n + 1 letters, paltal (n) (22). Zij zei: ‘Weet je dan niet dat π kwadraat gelijk is aan tien?’

‘Heeft u een formule voor het aantal n-grammen?’ vroeg ik.

‘Natuurlijk, maar die kan ik alleen in anagramvorm geven. De formule is Nb^c (Ra)² T_ivo.’

Ik vind het jammer dat drs. Van Buren, die niet meer piep is, misschien haar geheim in het graf zal meenemen.

58a De arke Noachs
J. Revius

Hoog en lang,
Diep van gang,
Breed en stark
Was de ark.
Daar in klam
Sem en Cham,
Met zijn broer,
Vaar en moer,
En nog drij
Wijfs daar bij.
Al het vee
Had daar steê,
Hert en hind,
Brak en wind,
Paard en os,
Haas en vos,
Beer en leeuw,
Roek en spreeuw,
Losch en das
Hier ook was.
Uil en aap,
Bok en schaap,
Ooi en ram
Daar ook kwam.
Hen en haan,
Specht en kraan,
Duif en paauw,
Meerle en kaauw,
Musch en vink
Hier in gink.
Raaf en gier
Vond men hier.
Kraai en snip
Vloog in 't schip.
Valk en struis
Lag er t' huis.
Draak en slang
Men daar dwang.
Hond en kat,
Muis en rat,
Kwaad en goed,
Fel en zoet,
Groot en klein,
Vuil en rein,
Al wat vloog,
Laag en hoog,
Al wat kroop.
Of zijn loop
Had op 't land
Kwam ter hand.
Wat men niet
Binnen liet,
Mensch of beest,
Gaf den geest,
Op den grond,
Om de zond
Die het al,
Bragt ten val. -
Paar aan paar
Steeg daar naar
Weer van boord
Naar Gods woord,
Die liet af
Van zijn straf.
Hem den Heer
Zij de eer.

58b Ik weet niet wat u vindt

Ik weet niet wat u vindt, maar ik vind dit: er is geen mens die niet goed wil. Maar wie om zich heen kijkt ziet kwaad. Dus is de vraag: hoe komt dat? Kan de

[p. 139]

mens niet wat hij wil? Of wil de mens niet echt wat hij zegt dat hij wil? Of is steeds wat goed is voor één mens niet goed voor zijn buur?

Als het is dat de mens niet kan wat hij wil, dan rijst de vraag: zou de mens er niet goed aan doen als hij eens iets wou wat hij wèl kon?

Als het is dat de mens niet echt wil wat hij zegt dat hij wil, dan is er niets aan de hand: de mens wil diep in zijn hart kwaad, en kwaad is wat hij krijgt.

Als, en dit lijkt mij toch het meest waar, wat goed is voor de een vaak juist slecht is voor zijn buur, dan moet die mens gauw met zijn buur aan de praat om te zien hoe de som van wat goed is voor hem, plus wat juist goed is voor de buur, zo groot wordt als het maar kan.

Doch de mens heeft niet één buur, maar twee, en zelfs als je het ruim ziet heel veel; een heel volk van lui van wie elk lid wat wil, en dat is dan vaak niet wat die mens wil.

Wat nu?

Wat je vaak ziet is dit: elk mens gaat naar een school, en daar brengt hij zijn stem uit. Hij kiest uit een lijst. Hij maakt een stip op die lijst rood. Als een mens nu heel vaak zo'n stip bij zijn naam rood ziet, dan is hij de baas.

Voor elk mens geldt dat hij eens sterft, of hij dat nou leuk vindt of niet. Ook de baas gaat eens dood. Wat dan? Wie is de baas na hem? Is dat de zoon van de baas? Of moet het volk weer naar die school om een keus te doen?

Als het de zoon van de baas is die baas wordt, dan is er de kans dat het volk hem niet lust. Dat geeft krijg, en is op den duur ook niet zo leuk voor de zoon die baas werd van een volk dat hem niet wou. Wat dan?

Eén club sprak af: de baas krijgt geen zoon. Die club is de Kerk, en de baas heet de paus. Als de paus sterft is er geen zoon, en dan kiest de top van de Kerk weer de baas. Het volk juicht die keus dan toe, want zo hoort het in die Kerk. Staat de paus de top van de Kerk toch niet aan, dan maakt men de paus dood.

Eén volk sprak af: de zoon van de baas wordt weer de baas, maar de baas heeft geen macht. Dat volk zijn wij. Wat is het nut van een baas die geen macht heeft? Het nut van zo'n baas, zegt men, is net als het nut van een vlag: iets waar elk lid van het volk zich één mee weet. Maar als nu een deel van het volk daar niets in ziet? Dan is het nut van zo'n baas die geen macht heeft toch ook weg?

In plaats van een baas die geen kind krijgt of een baas die geen macht krijgt, kan er ook een baas zijn die maar zes of acht jaar aan de macht is, en dan kiest het volk weer wie het dan als baas wil. Dat lijkt mij het best. U ook?

58f Dekagramzin
Uit den Boogaard

aanstaande

weekeinden

mitsgaders

Paaszondag

exclusieve

interviews

betreffend

opperlands

tienletter

vocabulair

vrijblijvend

verkrijglijk

vlakachter

voornoemde

boekhandel

58c Blij dat ik (nog) rij...
Piet Burger

De man in de Ford keek zwart. Hij had geen keus, stond op zijn rem, maar schold zeer lang en luid. Die zak; hij ging vóór, schoon dat niet mocht, daar hij voor rood stond! Wat moest zo een vlerk nou op de weg? Als dat zo maar door bleef gaan, zou je eens zien: dan lag er straks zo hier en daar een lijk in of naast het wrak van wat ooit als slee te boek stond. En had dan de kwal, als die van nu, zijn zin?

Maar ja, houd je maar kalm, want voor je het weet heb je het aan je hart, daar hoor je steeds meer van, lijkt het wel. Maar gauw weg hier, de vrouw wacht vast al met kip en sla, dat lust ik zo graag, en dan zakt de schrik wel wat.

Snel trok de man op, maar zag in zijn drift niet dat het licht al op rood was gaan staan. Daar hád je het

[p. 140]

59 Woordgolf over ezelsbrug

Twee kliekjes op n-gramgebied

Veel spelen spelen zich af in de verzameling van even lange woorden. Vaak moet een woord van een bepaalde lengte geraden worden, à la Mastermind. Dan is de lengte meestal 4, 5, 6 of 7. Over vijfje hadden we het in 55. Ook ‘woordgolf’ is zo'n spel, dal we in de marge van deze tekst geregeld spelen.

Je speelt woordgolf solitair. De bedoeling is om twee n-woorden te verbinden door een keten van n-woorden die steeds maar in één letter met elkaar verschillen. Het spel werd in 1879 door Lewis Carroll verzonnen.

Het is verbazend hoe vaak dat lukt. De verbinding door een woordketen is dan ook bij korte woorden heel wat minder toevallig dan door een anagram. Van de ukjes (52b) is gemakkelijk in te zien, dat ze alle met elkaar verbonden kunnen worden. Volgens drs. Van Buren is er bij de 3-woorden één uitzondering. Van de hogere n-grammen is niets bekend, en het is verleidelijk om dat nu maar eens door een computer te laten uitzoeken. Een wiskundige kijk op het spel vindt men in b19.

Ezelsbrug

Je kunt een groot getal proberen te onthouden door een zin te onthouden, waarin de lengtes der opvolgende woorden de cijfers van het getal zijn. Je hoopt dat er geen drie negens achter elkaar staan, en je moet voor de nul iets vinden. Een ezelsbrug is een methode om iets te onthouden door iets groters te onthouden, plus de manier waarop beide informaties aan elkaar gekoppeld zijn.

Voor het getal pi zijn in veel talen rijmpjes bedacht, en Opperlands kon niet achterblijven (59a). Je hebt overigens niets aan de decimalen van pi. Het getal e (2, 1728..) is ook belangrijk, als grondtal der natuurlijke logaritme. Daar zou een e-lipogramezelsbrug voor bedacht moeten worden.

Ook buiten woordlengtes bieden ezelsbruggen Opperlands genot. Met ‘Piet Koopt Hoge Schoenen’ onthoudt men in Amsterdam: Prinsen-, Keizers-, Herengracht, Singel. ‘Meneer Van Dale wacht op antwoord’ staat niet in Van Dale.

[vervolg van 58c]

nou: op een haar vóór pats boem, stond de Saab die van groen kwam stil. De man die er de baas van was keek zwart. Hij had geen keus, stond op zijn rem maar schold zeer lang en luid. Die...

58d Het aantal n-grammen

Alleen de met een * voorziene gevallen zijn gebaseerd op gegevens van drs. Van Buren. De gemiddelde lengte is 10 letters.

n	aantal n-grammen	hoeveel cijfers zitten er in het getal 27″
1*	27	2
2*	100	3
3*	1.000	5
4	4.000	6
5*	10.000	8
6	50.000	9
7*	100.000	10
8	150.000	12
9	150.000	13
10	150.000	15
11*	100.000	16
12	80.000	17
13	60.000	19
14	50.000	20
15	40.000	22
16	20.000	23
17	15.000	24
18*	10.000	26
19	5.000	27
meer dan 19	5.000
	__________
	1.000.000 totaal* (boven lengte 2)

[p. 141]

58e Zotten zonder zonden

zot

ten

zon

der

zon

den

zeg

gen

man

nen

zon

der

mok

kel

min

nen

min

der

mot

ten

bor

den

pan

nen

kop

jes

kan

nen

was

sen

mis

sen

kus

sen

kun

nen

nim

mer

lek

ker

lig

gen

ram

men

min

der

som

ber

wal

len

del

len

wil

len

hel

pen

lon

ken

sul

len

bin

nen

pak

ken

man

nen

lek

ker

pik

ken

cen

ten

bin

nen

vul

len

wil

lig

zak

ken

hun

ner

bin

ken

zul

ken

zon

der

wer

ken

bin

nen

jam

mer

dub

bel

jam

mer

men

sen

59a Ezelsbrug voor π

Wie u kent, o getal, belangryk en gepast,
Bezit ook ryker waarheên ankervast.

Wat, u moet 't getal berekenen?
De kennis ervan zou beter studeren betekenen?
Bereken, geleerden met de ris getallen elke
radius en hoeken
Maar mag een leerling dan pi ‘verkort’ verzoeken.

Die U eens π heeft verzonnen
In aloude tyden,
Was nooit begonnen
9, 7, 9!
Als hy had voorzien
Welk gezeur de cyfers biên

59b Woordgolven

warm

worm

word

woud

koud

dame

name

neme

weme

weeë

weer

heer

wieg

weeg

weef

teef

tref

trof

grof

graf